“Hidrologiya”

ghi
k
g
r
h
ω
α
α
ρ
ρ
⎟
⎟
⎟
⎟
⎠
⎞
⎜
⎜
⎜
⎜
⎝
⎛
+
−
=
1
1
 
burada, r-nisbi dərinlik;  ρ
α
-dibdən müəyyən məsafədə axının bulanıqlıq dərəcəsi; 
α-nisbi kələ-kötürlükdür (
n
Δ
=
α
 kimi ifadə olunur. və çaylar üçün təqribən 
−
1500
1
ə 
bərabərdir); Δ-mütləq kələ-kötürlük; ω-hidravliki irilik; k- Karman sabitidir (çaylar 
üçün onun qiyməti 0.54 qəbul edilə bilər); h-dərinlik; i-meyllik; g-sərbəstdüşmə 
təcilidir. 
Beləliklə, diffuziya nəzəriyyəsinə görə axının müxtəlif dərinliklərində asılı  
gətirmələrin vahid həcmdəki çəkisini (konsentrasiyasını) yuxarıda göstərilmiş 
tənliklərdən tapmaq olar. 
Bu nəzəriyyənin çatışmayan cəhətlərindən biri odur ki, bərk hissəciklərin 
axının turbulentliyinə təsiri və gətirmələrin  qarşılıqlı təsiri nəzərə alınmır. 
Diffuziya nəzəriyyəsindən fərqli olaraq, 1944-cü ildə M.A.Velikanov 
tərəfindən irəli sürülən turbulent axında asılı  gətirmələrin nəql edilməsi 
nəzəriyyəsində  bərk hissəciklərin axının kinematik quruluşuna (sürətin, təzyiqin 
paylanmasına və s.) təsiri nəzərə alınır. Bu nəzəriyyəyə qravitasiya nəzəriyyəsi 
deeyilir. 
Qravitasiya nəzəriyyəsində  gətirmələrin asılı halda nəql edilməsinə axının 
müəyyən iş sərf etdiyi göstərilir və bu iş qaldırma işi adlandırılır. Asılı gətirmələrin 
dərinlik boyu  qaldırma işi adlandırılır. Asılı gətirmələrin dərinlik boyu paylanması 
bu nəzəriyyəyə görə aşağıdakı kimi ifadə edilir: 
(
)
β
α
η
ρ
ρ
m
−
= 1
, 
burada,  
(
)
ghi
i
k
α
αω
β
+
=
1
,                     
1
−
=
ρ
ρ
α
g
 
ρ
g
-gətirmələrin sıxlığı;  ρ-suyun sıxlığı; k-Karman sabiti; ω-hidravlik irilik; i-
meyllik; h-dərinlik; r-nisbi dərinlik; m-ədədi kəmiyyətdir və  kələ-kötürlükdən 
asılıdır;  ρ
α
-dibdəki bulanıqlıq dərəcəsidir. 
Çayların orta bulanıqlıq dərəcəsini təyin etmək üçün bu düsturun 
sadələşdirilmiş şəklindən istifadə etmək olar: 
2
8
.
0
β
ρ
=
or
 
Hər iki nəzəriyyəyə görə bulanıqlıq dərəcəsi üçün alınmış düsturlar çaylarda 
gətirmələrin miqdarı az olduqda, ümumiyyətlə isə düzənlik çaylarının bulanıqlıq 
dərəcəsini təyin etdikdə istifadə oluna bilər. Dağ çayları üçün bu düsturların 
xətaları çox böyükdür.Asılı gətirmələrin miqdarı çayın axını boyu dəyişir. Bu isə 
axın boyu sürətin və meylliyin azalması ilə əlaqədardır.  
Ümumiyyətlə, çayın bulanıqlıq dərəcəsi mənbədən mənsəbə doğru həm azala, 
həm də arta da bilər.  
 
4
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---

Az meyllilik çayların nəql etdiyi gətirmələrin miqdarı az olur.Çaylar 
gətirmələri ən çox yaz gursululuğu və daşqın dövründə nəql edirlər.  
Çayın canlı en kəsiyində  gətirmələr qeyri-müntəzəm paylanır. Səthdə 
gətirmələrin miqdarı az, dibdə isə çox olur. Çayın eni boyu da gətirmələrin miqdarı 
eyni olmur və axının istiqamətindən və yerli yuyulmalardan asılıdır. 
Çayın eni və axın boyu da gətirmələrin paylanmasına onun qollarının 
gətirmələr rejiminin də böyük təsiri vardır. Suyun bulanıqlıq dərəcəsini 
Y.A.Zamarinin təklif etdiyi düsturla da hesablamaq olar: 
ω
ω
ρ
Riv
v
0
022
.
0
=
, 
burada, ρ-bulanıqlıq dərəcəsi4 v-axının orta sürəti; R-hidravliki radius; i-meyllik; 
ω-gətirmələrin hidravliki iriliyi;  ω
0
-gətirmələrin hidravliki iriliyinə görə belə təyin 
edilir: ω≥0.002m/san olduqda  ω=ω
0
,  ω<0.002 olduqda isə  ω
0
=0.002m/san-dir. 
Dib gətirmələləri. Gətirmələrin bir hissəsi axının ancaq dibi ilə hərəkət edir və 
belə  gətirmələr dib gətirmələri adlanır. Onların hərəkəti gətirmələrin iriliyindən, 
axının hidravliki göstəricilərindən və yatağın dibində yerləşməsindən asılıdır. 
Əvvəlcə axının təsirinə daha çox məruz qalan dibdəki kiçik hissəciklər 
hərəkətə gəlir. Sonra axının təsiri nəticəsində iri gətirmələr də hərəkətə gəlir.  
Dib gətirmələri yaz gursululuğu və daşqın vaxtı demək olar ki, olmur. Çay 
yatağının dibində yerləşən hissəciklərə hidrodinamiki qüvvə ilə yanaşı, qaldırma 
və sürtünmə qüvvələri də təsir göstərir.  
Ön və qaldırma qüvvələrinin təsiri nəticəsində dibdə yerləşmiş gətirmələr öz 
dayanıqlığını itirir və diblə yuvarlanmağa başlayırlar. Axında sürət pulsasiyasının 
olması ilə əlaqədar olaraq gətirmələr müəyyən dərinliyə qədər qalxırlar. 
Gətirmələrin hərəkətə gəlməsi axının sürəti ilə sıx əlaqədardır. Fransalı alim 
Eri bu əlaqənin analitik ifadəsini vermişdir: 
6
3
AV
d
=
γ
, 
burada, 
γ
-gətirmələrin xüsusi çəkisi; d-gətirmələrin diametri; A-mütənasiblik 
əmsalı; V-axının orta sürətidir. 
Bu ifadə Eri qanunu adlanır və dib gətirmələrinin çəkisinin axının orta 
sürətinin altıncı dərəcəsinə mütənasibliyini göstərir. 
Eyni mineral tərkibli iki gətirmə (γ
1
=γ
2
) üçün aşağıdakı bərabərliyi yazmaq 
olar: 
6
2
6
1
3
2
3
1
V
V
d
d =
 
Eri qnunu gətirmələrin hərəkət xüsusiyyətlərini aydınlaşdırır. Dağ çaylarının 
daha iri gətirmələri nəql edə bilməsi bu qanundan aydın olur. 
Tutaq ki, dağ çayında sürət 2 m/san, düzənlik çayında isə 0.5 m/san-dir. 
Onda,   
2
.
204
5
.
0
2
6
6
6
2
6
1
≈
=
V
V
. Deməli, düzənlik çayları ilə müqayisədə dağ çayları 
diametri 12 dəfə böyük olan hissəcikləri hərəkətə gətirə bilər. 
Eri qanunundan göründüyü kimi gətirmələrin hərəkətə başlaması üçün tələb 
olunan orta sürət aşağıdakı kimi hesablana bilər: 
d
K
V
⋅
=
 
 
5
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---