“Hidrologiya”
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Burada, V-axının orta sürəti ; K-mütənasiblik əmsalıdır və K≈50; d-gətirmələrin diametri, mm-lə. Eri qanunu gətirmələrin diametri 5 mm-dən kiçik olduqda özünü doğrultmur. Odur ki, yuyulma sürətini hesablamaq üçün bir çox düsturlar təklif edilmişdir. M.A.Velikanov gətirmələrin ilikn hərəkətə gəlməsi üçün lazım olan sürəti aşağıdakı düsturla hesablamağı təklif edir: 006 . 0 15 14 . 3 + = d V , m/san Qumdan ibarət olan dib gətirmələri qırçın şəklində hərəkət edir. Məlumdur ki, müxtəlif sıxlıqlı mühitlərin sərhədlərində dalğavari səthlər əmələ gəlir. Məsələn, səhralarda qum barxanları, çaylarda isə su ilə dibdəki bərk hissəciklərin sərhəddində qırçınlı səth yaranır. Qum qırçınlarının uzununa profilində bir neçə səciyyəvi hissə ayırmaq olar:-qırçının arxa yamacı, ön yamacı zirvəsi və dibi. Qırçının təşkil olunduğu gətirmələr belə hərəkət edirlər: ayrı-ayrı qum hissəcikləri ön yamacla zirvəyə qalxaraq sonra aşağı düşür və arxa yamacda çökür. Beləliklə, ancaq qırçının səthində olan qum hissəcikləri hərəkətdə olur. Qırçınlar hərəkət etdikcə, onlar bir neçə xırda qırçınlara da bölünə bilərlər. Qırçınların hündürlüyü dərinlikdən asılıdır. Dərinlik artdıqca onların hündürlüyü də artır. Qırçınların sürəti kiçik olur. Məsələn, Volqa çayının orta axında 8-20 m uzunluğunda olan qum qırçınları bir gündə 0.3-1.3 m məsafəyə hərəkət edir. Dib gətirmələrinin sərfini hesablamaq üçün bir sıra düsturlardan istifadə edilir. Dib gətirmələrinin həndəsi ölçüləri axın boyu dəyişir. Dağlıq hissədə çayların nəql etdiyi gətirmələrin diametri böyük, düzənlik hissədə isə kiçik olur. Gətirmələr axımının rejimi. Çayın rejiminin il ərzində dəyişməsi də onların nəql etmə qabiliyyətinə və gətirmələrin miqdarına təsir göstərir. Belə ki, çay yaz gursululuğunda və daşqınlar zamanı ən çox gətirmələr nəql edir. Azsulu dövrlərdə isə çaylardakı gətirmələrin miqdarı minimal olur. Çaylar en kəsiyinin sahəsinin, dərinliyinin, meylliyinin axın boyu dəyişməsi, qolların böyüməsi çayların gətirmələri nəql etmə qabiliyyətini dəyişdirir. Bu amillərlə yanaşı, gətirmələrin rejiminə axının turbulentliyi və daxili axıntılar da təsir göstərir. Ümumiyyətlə, gətirmələr axımının il ərzində paylanması çayın su rejimi ilə əlaqədardır. Çayın su sərfi artdıqca gətirmələrin sərfi də artır. Gətirmələrin maksimal sərfi su sərfinin maksimumundan bir qədər tez müşahidə olunur. Su rejiminin dəyişməsi ilə əlaqədar, gətirmələrin mexaniki tərkibi də dəyişir. Gursululuğun qalxma fazasında çaydakı gətirmələrin miqdarı xırda fraksiyaların (<0.05mm) hesabına daha çox artır. Səviyyə düşdükdə isə suda iri fraksiyalar daha çox olur. Kiçik çaylarda isə həm kiçik (<0.05mm), həm də iri fraksiyaların (>0.05 mm) maksimal miqdarı eyni vaxtda müşahidə olunur. bu ondan irəli gəlir ki, böyük hövzəli çaylardan fərqli olaraq kiçik çaylarda hövzənin hissələrindən axıb gələn su, hidroqrafiki şəbəkəyə təxminən eyni vaxtda gəlib çatır. Meşə zonasının çaylarında bulanıqlıq ən az (ρ<20 q/m 3 ) olur. Bunun səbəbi səth aıxının az olması və yuyulma prosesinin zəif getməsidir. Meşə zonasından 6 Behruz Melikov Behruz Melikov cənuba getdikcə gətirmələrin miqdarı da artır. Meşə-çöl zonalarında bulanıqlıq 500 q/m 3 çatır. Bu səthi eroziyanın güclənməsi ilə izah olunur. Hidrotexniki qurğular tikildikdə çayların təbii gətirmələr rejimi dəyişir. Belə ki, kür çayı üzərində bir sıra su anbarları tikildikdən sonra onun illik gətirmələr axımı kəskin azalmışdır. Azərbaycan ərazisində bir neçə yüz nohur və su anbarları vardır ki, bunlar da əsasən dağətəyi və düzən zonalardadır. Su anbarlarının ümumi sahəsi 1000 km 2 -ə yaxındır və meliorasiya, su təchizatı, energetika, balıqçılıq və s. sahələrin inkişafına şərait yaradıb. Respublikanın böyük su anbarları: Mingəçevir, Şəmkir, Araz su qovşağı, Sərsəng, Ceyranbatan, Arpaçay və Ağstafaçaydır. Bu böyük yeddi su anbarında, Respublikanın bütün su anbarlarında toplanmış suyun 95%-i, sahələrinin isə 90%-dən artığı cəmlənmişdir. Azərbaycanın və eləcədə bütün qafqazın ən böyük su anbarı Mingəçevirdir(F=605km 2 , h maks =75 m, W=16 km 2 ). Çay dərələrində yerləşən su anbarlarına Şəmkir, Mingəcevir, Sərsəng və s., məcradan xaricdə yerləşən su anbarlarına isə Ceyranbatan, Cavanşir və s.aid edilir. Su anbarlarının əsas hidroloji xüsusiyyətləri əvvəldən lahiyyələşdirmə zamanı müəyyən edilsədə, sahillərinin dinamikası və lillənmə prosesi həmişə problemlər yaradır. Su anbarlarının miqdarı artdıqca Respublikanın göllük kəmiyyəti artır. Azərbaycanda suvarma əkinçiliyi inkişaf etdiyindən burada su axıtma qabiliyyəti müxtəlif olan çoxlu kanallar və şoran torpaqların yuyulması üçün kollektorlar vardır. Kanalların ümumi uzunluğu 40 min km-dən artıq, kollektorlarınkı isə on minlərlədir. Azərbaycan ərazisində bir neçə yüz nohur və su anbarları vardır ki, bunlar da əsasən dağətəyi və düzən zonalardadır. Su anbarlarının ümumi sahəsi 1000 km 2 -ə yaxındır və meliorasiya, su təchizatı, energetika, balıqçılıq və s. sahələrin inkişafına şərait yaradıb. Respublikanın böyük su anbarları: Mingəçevir, Şəmkir, Araz su qovşağı, Sərsəng, Ceyranbatan, Arpaçay və Ağstafaçaydır. Bu böyük yeddi su anbarında, Respublikanın bütün su anbarlarında toplanmış suyun 95%-i, sahələrinin isə 90%-dən artığı cəmlənmişdir. Azərbaycanın və eləcədə bütün qafqazın ən böyük su anbarı Mingəçevirdir(F=605km 2 , h maks =75 m, W=16 km 2 ). Çay dərələrində yerləşən su anbarlarına Şəmkir, Mingəcevir, Sərsəng və s., məcradan xaricdə yerləşən su anbarlarına isə Ceyranbatan, Cavanşir və s.aid edilir. Su anbarlarının əsas hidroloji xüsusiyyətləri əvvəldən lahiyyələşdirmə zamanı müəyyən edilsədə, sahillərinin dinamikası və lillənmə prosesi həmişə problemlər yaradır. Su anbarlarının miqdarı artdıqca Respublikanın göllük kəmiyyəti artır. Azərbaycanda suvarma əkinçiliyi inkişaf etdiyindən burada su axıtma qabiliyyəti müxtəlif olan çoxlu kanallar və şoran torpaqların yuyulması üçün kollektorlar vardır. Kanalların ümumi uzunluğu 40 min km-dən artıq, kollektorlarınkı isə on minlərlədir. 7 Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|