“Hidrologiya”

Daşqın hidroloji rejim fazalarının  ən  əsaslarındandır.  Daşqın, nisbətən  qısa 
müddət ərzində su sərfinin kəskin artmasına deyilir. 
Daşqının yaz və yay gursululuğundan fərqi ondadır ki, o müəyyən bir vaxtda 
deyil, ilin müxtəlif fəsillərində baş verir, axım həcmi gursululuqdakından az olur 
və nisbətən qısa müddət ərzində davam edir.  
Daşqınlar leysan yağışları və qış zamanı havanın mülayimləşməsi ilə əlaqədar 
olaraq qarın  əriməsindən və uzun sürən yağışlardan sonra əmələ gəlir. 
Leysan daşqınları isə Krım, Qafqazın Qara dəniz sahillərində  və Dneprin 
Karpatdan axan qollarında daha tez-tez baş verir.  
Daşqınlar ilin müxtəlif fəsillərində  əmələ  gəlir. Daşqının  əsas ünsürləri 
qalxma və düşmə müddətləri, daşqın axımının həcmi və maksimal su sərfidir. 
Ayrı-ayrı hallarda daşqının maksimal sərfi və  səviyyəsi gursulu dövrün müvafiq 
sərfindən və  səviyyəsindən böyük ola bilər. Daşqın zamanı çayda daçqın dalğası 
əmələ gəlir. 
Kiçik hövzəli çaylarda hesabı  sərf kimi daşqın sərfləri qəbul edilir. Daşqın 
zamanı su böyük əraziləri basır və müxtəlif təsərrüfat sahələrinə böyük ziyanlar 
vurur. Odur ki, bir çox çay hövzələrində  hər il daşqına qarşı mübarizə  tədbirləri 
görülür. Bəzən bu məqsədlə çaylarda xüsusi tənzimləndirici su anbarları da tikilir. 
Daşqının formalaşması sutplayıcı hövzədə yağış sularının toplanma vaxtından 
asılıdır. Leysan yağışları böyük hövzələrdə müntəzəm paylanmır və yalnız onun 
müəyyən sahələrini tutur. Leysan, şiddətliyi 10-20 mm/saatdan çox olan, qısa 
müddət davam edən (2-3 saat) yaöışlara deyilir. Leysan yağışları isə şiddətliyi 2-10 
mm/saatdan çox olan və bir neçə saatdan bir neçə günə qədər davam edən yağışlara 
deyilir. Leysan və leysan yağışı yağdıqda, suyun bir hissəsi torpaq səthinin 
islanmasına sərf olunur, yəni az yağışın yağması ilə  səth axımının başlanması 
arasında müəyyən bir vaxt keçir. Bu vaxt, hövzənin geoloji quruluşundan, 
relyefindən, bitki örtüyündən asılıdır. Yağış suyunun bir hissəsi buxarlanmaya, bir 
hissəsi isə hövzədəki mikroçökəklikləri doldurmağa sərf olunur. Bunların hər ikisi 
daşqın axımının itkiləridir. Yağış suyu süzülərək torpağa keçir və yeraltı suların 
ehtiyatını artırır. Buna görə  də  həmin sular hidroqrafik şəbəkəyə gec gəlib çatır. 
Səth axınları xırda su lülələri şəklində yamaclarda hərəkət edir, bir-birinə qarışır, 
sonra isə birləşərəkçay  şəbəkəsinə daxil olur. Yamaclardan axan səth sularının 
sürəti hidroqrafın formasına böyük təsir edən amillərdən biri hövzənin bitki 
örtüyüdür. Bitki örtüyü olan hövzələrdə  səth axını coşqun xarakterli olmur. 
Bitkisiz hövzələrdə isə bu axın coşqun olur və onun kinetik enerjisinin bir hissəsi 
hidravliki müqaviməti dəf etməyə  sərf olunsa da, eroziya prosesi daha şiddətli 
gedir. Daşqına çayla hərəkət edən dalğa kimi baxsaq, onda həmin dalğanı 
səciyyələndirən  əsas  kəmiyyətlər onun yayılma sürəti, amplitudası  və uzunluğu 
olacaqdır. Daşqın dalğası  hərəkət edərkən onun ön hissəsində qalxma zamanı 
meyllik, enmədəkindən çox olur. Buna görə  də daşqın fazası üçün su sərfinin 
səviyyədən asılılıq əyrisi şəklində olur. Düzənlik çaylarında isə bu əlaqə əyrisi adi 
formada kimi qalır. 
Yağış daşqının maksimal su sərfi, hövzəsinin sahəsi 200 km
2
-dən az olan 
çaylarda aşağıdakı düsturla hesablanır: 
Q
p
=A
1%
φH
1%
λ
p
δF 
 
3
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---

Burada, H
1%
-1% təminatlı sutkalıq yağış layı;  φ-daşqının axım  əmsalı; A
1%
-
1% təminatlı maksimal axım modulu; F-hövzənin sahəsi, km
2
-lə. 
Hövzəsinin sahəsi 200 km
2
-dən çox olan çaylarda maksimal su sərfini təyin 
etmək üçün empirik düsturlardan istifadə edilir. Bu düsturlarda, maksimal axım 
modulunun hövzənin sahəsi artdıqca azalması (reduksiya) nəzərə alınır. 
Reduksiyanı göstərən dərəcə ayrılmış  hər bir hidroloji rayon üçün sabit qəbul 
edilir.  
Maksimal su sərfləri üzərində aparılan müşahidələr kifayət qədər olduqda 
hesablamalar riyazi statistikanın üsullarına  əsaslanır və müxtəlif təminatlı  sərflər 
təminat  əyrisini ekstrapolsasiya etməklə  əldə edilir. Maksimal axımı hesablamaq 
üçün müxtəlif analitik təminat əyrilərindən istifadə olunur.  
Empirik təminatı hesablamaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur: 
%
100
2
1
a
n
a
m
p
−
+
−
=
 
Bu düsturda a=1 olduqda Kritski-Menkelin (Veybul), a=0.3-də 
N.N.Çeqodayevin, a=0.5 olduqda isə Hazenin düsturları alınır.  
Qəza daşqın su sərfləri müşahidə edilirsə, bu düsturlarla hesablanmış 
təminatların qiymətləri böyük olur. Müşahidə edilmiş maksimal su sərfləri arasında 
bir və ya bir neçə su sərfi başqa su sərflərinin qiymətlərindən ciddi fərqlənsə, 
onların təminatını M.Ə.Məmmədovun düsturu ilə hesabllamaq olar: 
%
100
•
+
=
z
i
m
K
n
m
p
 
Burada, p
m
-empirik təminat, %-lə; m-azalma sırasında su sərfinin sıra 
nömrəsi; K
i
-modul  əmsalı (i=1,2.3,...,n); n-sıra üzvlərinin ümumi sayı (müşahidə 
müddəti); z- üst göstəricisi olub, variasiya əmsalının qiymətinə uyğun götürülür: 
C
v
>1.8 olduqda z=2;  C
v
<1.8 olduqda z=3;  0.3≤C
v
≤0.5-də z=4  və  C
v
≤0.3-də z=5 
götürülür. 
Hidrometriki müşahidə  məlumatları kifayət qədər olduqda maksimal su 
sərfinin hesablanması aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir: 
•
 
Maksimal su sərfləri azalma sırasında düzülür; 
•
 
Sıranın orta qiyməti hesablanır; 
•
 
Modul əmsalları hesablanır; 
•
 
Empirik təminatlarhesablanır; 
•
 
Variasiya və asimmetriya əmsalları-momentlər və ya təqribi  ən çox 
həqiqətəbənzər üsullarından biri ilə hesablanır; 
a) Momentlər üsulu ilə: 
             
1
)
1
(
1
2
−
−
=
∑
n
K
C
n
i
v
                         
3
1
3
)
2
)(
1
(
)
1
(
v
n
i
s
C
n
n
K
n
C
−
−
−
=
∑
 
b) təqribi ən çox həqiqətə bənzər üsul ilə: 
              
1
lg
1
2
−
=
∑
n
K
n
i
λ
                                    
1
lg
1
3
−
=
∑
n
K
K
n
i
i
λ
 
 
4
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---