İ n f o r m a t I k a
Yüklə 3,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İ N F O R M A T İ K A
İ N F O R M A T İ K A
____________________________________________________________ 32 sözü sonralar Avropada “Qubernator” sözü kimi uzun illər boyu istifadə edilmişdir. “Kibernetika” terminini ilk dəfə görkəmli fransız fiziki, alim Andre-Mari Amper (1775-1836) “Elmin fəlsəfəsi haqqında təcrübə” (1834-1843) əsərində istifadə etmişdir. Uzun illər boyu söz unudulmuş və 1948-ci ildə Norbert Viner (1894-1964) tərəfindən təklif edilmişdir. Alim bu sahəni 1954-cü ildə çap etdirdiyi “Kibernetika və cəmiyyət” əsərində ətraflı tədqiq etmişdir. Kibernetikanın daha çox fəlsəfi baxımdan araşdırılması fransız alimi Lui Kuffinyala məxsusdur (bu 1956-cı ilə təsadüf edir).
Platon
A.M. Amper
Sistem fəaliyyət göstərdikdə onun elementləri arasında qarşılıqlı əlaqə yaranır. Əgər bu əlaqə zamandan asılı olmazsa, onda sistemin elementləri arasındakı əlaqə statistik əlaqə adlanır. Əgər sistemin elementləri arasındakı əlaqə zamandan asılı olaraq dəyişirsə, onda belə əlaqə dinamik əlaqə adlanır. Bir halda ki, statik sistemlər zamana nəzərən öz vəziyyətini dəyişmir, deməli onlarda idarəetmə qanunları fəaliyyət göstərmir. Elə buna görə də kibernetika statik sistemləri öz tədqiqat obyektinə daxil etmir, yalnız dinamik sistemlərdə gedən proseslərin idarə olunması prinsiplərini öyrənməklə məşqul olur. Kibernetik tədqiqatlarda sistem olmadıqda idarəetmədən söhbət gedə bilməz. Ona görə də idarəetmə hər hansı mürəkkəb sistemin əsas xassəsi hesab olunur.
İ N F O R M A T İ K A ____________________________________________________________ 33 Sistemləri iki əlamətə: fəaliyyət şərtlərinə görə və mürəkkəblik dərəcəsinə görə təsnifləşdirmək olar. Fəaliyyət şərtlərinə görə sistemlər determinə olunmuş (müəyyən) sistemə və ehtimallı sistemə ayrılır. Determinə olunmuş sistemlərdə onun elementləri və bu elementlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələr qabaqcadan müəyyən olunmuş qaydada mövcud olur. Bu növ sistemlərin tədqiqatı zamanı heç bir qeyri-müəyyənlik olmur. Belə halda sistemin özünü necə aparacağı əvvəlcədən məlumdur. Ehtimallı sistemlərdə elementlər və onlar arasındakı əlaqələrin dəyişməsi ehtimal xarakterlidir, yəni müxtəlif vəziyyətlərdə bu sistemlərin özlərini necə aparacağı barədə əvvəlcədən fikir söyləmək çətindir. Odur ki, bu növ sistemlər idarəetmə baxımından xüsusi maraq doğurur və praktikada bunlara daha çox təsadüf edilir. Mürəkkəblik dərəcəsinə görə sistemlər sadə, mürəkkəb və çox mürəkkəb sistemlərə bölünür. Sadə sistemlər qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən az sayda elementlərdən ibarət olub, şaxələnməyən quruluşa malikdir. Bu cür sistemlər və onlardakı dəyişikliklər asanlıqla təsvir oluna bilər. Mürəkkəb sistemlər qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən çoxsaylı elementlərdən ibarət olub, şaxələnən quruluşa malikdir və daha mürəkkəb funksiyaları yerinə yetirir. Hər hansı bir elementin və ya əlaqənin dəyişilməsi sistemin bir çox elementlərinin dəyişilməsinə səbəb olur. Çox mürəkkəb sistemlər elə sistemlərdir ki, onların vəziyyətini bu və ya başqa səbəblərə görə tam şərh etmək mümkün olmur. Buna ölkənin iqtisadiyyatını, fermerlərin fəaliyyətini və insan beynini misal göstərmək olar. Sistemlər fasiləsiz (analoq sistem) və diskret (impuls) olur. Sistemin fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində giriş siqnallarının təsiri fasiləsiz olarsa, onda belə sistemə fasiləsiz sistem deyilir. Giriş siqnallarının təsiri ara bir olarsa, onda belə sistemə diskret sistem deyilir. Sistemin elementlərini öyrənən və onlar arasında əlaqəni formalaşdıran zaman, adətən sistemin “girişi” və “çıxışı” anlayışlarından istifadə edilir. Sistemin girişi vasitəsilə xarici aləmdən (başqa elementlər vasitəsilə) sistemə, çıxışı vasitəsi ilə isə xarici aləmə (başqa elementlərə) təsir edilir. Sistemin elementində xarici təsiri xarakterizə edən kəmiyyət giriş kəmiyyəti (vəziyyəti), çıxışın vəziyyətini əks etdirən kəmiyyət isə çıxış kəmiyyəti adlanır. Məsələn, istehsal prosesini davam etdirmək üçün müəssisə giriş vasitəsilə xarici aləmdən maddi ehtiyatlar - xammal, yanacaq, yarımfabrikatlar, avadanlıq və s. alır, çıxışı vasitəsilə isə istehsal etdiyi məhsulu özündən kənarlaşdırır (xarici aləmə təsir edir). Qeyd etmək lazımdır ki, uzun müddət sistemin girişi (daxil olan xammalın, avadanlığın miqdarı, çeşidi, müddəti) və çıxışı (satılacaq malın haraya, hansı qaydada və nə zaman satılması və s.) dəqiq müəyyən edilmirdi. Kibernetika elminin nailiyyətləri əsasında bu məsələ artıq müəyyən edilmək üzrədir.
İ N F O R M A T İ K A
____________________________________________________________ 34 Verilmiş sistemdə girişlərin və çıxışların vəziyyətini müəyyən ədədlərlə ifadə etmək olar. Əgər sistem yalnız bir girişə və bir çıxışa malikdirsə, onda girişin vəziyyəti x ilə, çıxışın vəziyyəti y ilə ifadə ediləcək. Giriş və çıxışın vəziyyətini müəyyən edən ədədlər adətən həqiqi ədədlər (skalyarlar) olur. Əgər bu vəziyyətlər keyfiyyət xarakteri daşıyırsa, daha doğrusu, onlar hər hansı əlamətin mövcudluğu, yaxud yoxluğu ilə müəyyən edilirsə, onda bu vəziyyətləri ifadə etmək üçün “0” və “1” rəqəmlərindən istifadə etmək kifayətdir (“0” həmin əlamətin yoxluğunu, “1” isə girişdə və çıxışda bu əlamətin mövcudluğunu göstərir). Sistemin bir neçə girişi və bir neçə çıxışı ola bilər. Belə ki, hər bir girişin və hər bir çıxışın vəziyyəti bir ədədlə ifadə edilə bilər. Belə halda bütün girişlər (m) və çıxışlar (n) aşağıdakı uyğun vektorlar vasitəsilə müəyyən edilə bilər:
Belə sistemlərin blok sxemini də bir girişli və bir çıxışlı sistemin blok–sxemi kimi göstərmək olar. Lakin burada x və y ayrıca rəqəmləri deyil, uyğun vektorları ifadə edəcəkdir. İnsanlar müəyyən ictimai-istehsal və iqtisadi münasibətlərdə olurlar. Ona görə iqtisadi sistemlər məhsuldar qüvvələrlə istehsal münasibətlərinin vəhdətindən təşkil edilir. İqtisadi sistemlərin fəaliyyət göstərməsində istehsal vasitələri üzərində mülkiyyət forması əsas rol oynayır. Bu, nəticə etibarilə iqtisadi sistemlərin quruluşunu, onların fəaliyyət göstərmə mexanizmini, məqsədini və inkişaf istiqamətlərini müəyyən edir. İqtisadi sistem özlüyündə maddi və qeyri maddi istehsal sahələrini əhatə edir. Burada ictimai-siyasi amillər xarici təsir amili hesab olunur və onun məqsədini müəyyənləşdirir. Məsələyə bu cür yanaşdıqda iqtisadiyyat, təbii ehtiyatları maddi nemətlərə çevirən (sonradan cəmiyyət tərəfindən istehlak olunan) mürəkkəb dinamik sistem kimi, öyrənilmə obyekti hesab olunur. Burada cəmiyyət bir tərəfdən ictimai-istehsalın nəticələrinə əsasən maddi nemətlərə tələb göstərən istehlakçıların məcmusu, digər tərəfdən istehsalçıların ittifaqı kimi özünü biruzə verir. İctimai tələblə onun ödənilməsi imkanı arasındakı fərq iqtisadi sistemlərin inkişaf etdirilməsini tələb edən əsas hərəkətverici göstərici hesab olunur. Çünki, cəmiyyətin inkişafının əsas məqsədi istehlak komponentlərini fasiləsiz olaraq genişləndirmək, onların bolluğunu təmin etmək və hər bir komponentin istehsalı üçün canlı əməkdən, maddiləşmiş əməkdən və təbii ehtiyatlardan maksimum qənaətlə istifadə etməkdir. Ona görə də iqtisadi sistemlərin komponentlərinin sayı fasiləsiz artır, ictimai istehsal keyfiyyət və kəmiyyət cəhətdən inkişaf etdirilir və ictimai əmək məhsuldarlığı durmadan artırılır. Yüklə 3,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|