İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

deyil,  bü tö v lü k d ə  cəmiyyətin  q a n u n la r a   riayət  edəcəyı 
və  biitün  m ü n a q işə iə ri  dinc  yolla  nizam layacağı  şəraitdo 
həll  oluna  bilər.
P a r l a m e n td ə   çoxsaylı 
siyasi 
partiyaların 
olması 
və 
o nlar  a ras ın d ak ı  daimi  m übarizə  m üstəqil  Azərbaycanın 
mövcud 
olduğu 
b ü tü n  
m ü d d ə t 
ərzində 
hökumətin 
vəziyyətini  son  d o rə c ə   ağırlaşdırırdı.  Şəxsi  v ə   partiyala- 
rarası  ç ə k iş m ə d ə n   irəii  gələn  daim i  və  uzunm üddətli 
h ö k u m ət  b ö h ra n la rı,  harnını  öz  ira d ə sin ə   tab e  edə  bilən 
qətiyyətli 
rə h b ə rlə r in  
başçıhq 
etdiyi 
nizamlı 
siyasi 
q rupların 
olm am ası 
h ö k u m ə tə  
öz 
inzibati 
aparatını 
m ö h k ə m lə n d irm ə y ə   və  sakit  norm al  dövlət  işi  ilə,  xüsusən 
ölkənin  m ü d a fiə sin ə   hazırlıq  kimi  ən  m üh ü m   məsələ
ilə  məşğul  o lm ağa  im k an   verm irdi.
Ələmii  28  aprel  g ü n ü n d ə n   düz  4  ay  əvvəl  "Müsavat" 
partiyasının  görkəm li  üzvləri  və  b itə rə flə r  qrupu  (cəmi
12  nəfər)  F .Xoyskinin  k ab in e tin d o   toplaşdılar.  T oplantıda 
baş  nazir  N .U subbəyov  başda  o lm a q la   m üsavatçı  nazirlər 
do 
iştirak 
edirdilər. 
Bu 
tarixi 
m ü şav irəd ə 
ölkədə
vəziyyətin  son  d ə r ə c ə   ciddi  olması  yekdilliklə  e ’tiraf 
olundu  və 
d ərh al  t ə ’x irə sa h n m a z   tə d b irlə r  görüiməsi
tələb  edildi.  H ö k u m ə t ə   aşağıdakı  p ro q r a m   təklif  edildi:
1. 
M .H .H a cınskini 
daxili 
işlər  naziri 
vəzifosindən
k ə n a rla ş d ırm a q   və  o n u n   yerinə  ko m m u n istlərlo   mübarizo 
ap a rm a ğ a   qabil  olan  a d a m   t ə ’yin  etm ə k ;
2.  M .II.H acın sk i  ilə  birlikdə  digər  sosialist  -  nazirlərin 
gedəcəyi  h a ld a   dərhal  onları  b aşqa la rı  ilə  əvəz  etmok;
3.  P a rla m e n ti  b uraxm aq  vo  h ö k u m ə t ə   xarici  siyasot
vo 
ölkənin 
m üdafiosi 
işində 
on  geniş 
səlahiyyətlor
verm ək;
4. 
6 
ay d a n  
sonra 
Müəssislor 
M əclisino 
seçkiiər 
k e ç ir m o k .17
B ütü n   bu  tə d b irlo r  ağ lab a tan   və  z ə r u r ə td ə n   irəli  golən 
todbirlər  idi.  L a k in  
bunları  bir  q ə d ə r  əvvəl  həyata 
keçirm ok  lazım  idi.
Sovet  R usiyası  tə rə f i n d ə n   təh lü k ə  getdikcə  artırdı. 
Buna  göro  d ə   1920-ci  il  yanvarın  2-də  R SF S R   xalq
xarici  işlər  kom issarı  Q .V .Ç içerini  ağqvardiyaçı  Denikin 
ordusuna  qarşt  h ərbi  ittifa q   b ağlam aq  təklifilə18  xarici 
işlər  naziri  F .X oyskiyə 
göndərdiyi 
nota,  Azərbaycanı 
Rusiyanın  daxili  m ü n a q iş ə lə r ə   cəlb  e tm ə k   və  b u nunla 
da  g oləcəkdə  A z ərb ay c an ı  işğal  e tm ə k   üçün  n ə z ə rd ə  
tutulan  siyasi  m a n e v r ə d ə n   başqa  bir  şey  deyildi.  Ç içerin 
notasının  əsas  m ə q sə d in i  düzgün  b aşa  düşən  Azorbaycan 
xarici  işlər  naziri  F.X oyski,  bu 
təklifi  Azərbaycanın 
Rusiyanm   daxili  işlərinə  m üdaxiləsi  kimi  q iym ətiə ndirərə k 
r ə d d  
etdi.  F .Xoyski  ö z ü n ü n   1920-ci  il  14  yanvar  tarixli 
cavab  m ə k t u b u n d a   m ə h z   bu  fa k tı  vurğulayırdı  ki,  D enikin 
məsələsi  R usiya  dövlətinin  daxili  işidir  və  Azərbaycan 
suveren  dövlət  kimi  b a ş q a   suveren  dövlətin  daxili  işlərinə 
müdaxıləyə  yol  v e rə   bilməz.  B u n u n la  da  nazir,  m üstəqil 
A zərbaycanın  daxili  işlərinə  q arışm am a ğı  tələb  etdi.
Bolşevik  tə c a v ü z ü n ü   n ə z ə rə   alan  F.X oyski  h ö k u m ə td ə n  
respublikada  fövqəl’a d ə   vəziyyət  tətbiq  etməyi,  parla- 
m entin 
buraxılm asını, 
yaxırt 
vaxt 
ərzində 
Müəssislər 
Məclisinə  seç k ilə r  keçirilm əsini  tələb  e td i.19
Sovet 
R usiyasına 
m ü n asib ət  m əsələsi  Azorbaycam n 
siyasi  p artiy a la rı  a r a s ı n d a   əsas  əngələ  çevrildi.  Rusiya 
bolşevik  h akim iyyətilə  qarşılıqlı  m ü n asib ətlər  yaradılması 
m osələsində  p a rtiy a   m övq elərin in   kəskin  qütbloşməsi  baş 
verdi.  1920-ci  il  y a n v a n n   15-də  A .Səfikürdski  sosialist 
fraksiyası  a d ın d a n   xarici  işlər  naziri  F.Xoyskiyə  Sovet 
Rusiyasının  n o ta s ın a   h ö k u m ə tin   m ünasibəti  b arədə  sorğu 
göndərdi  v ə   A z ə rb a y c a n   h ö k u m ə tin in   cavabını  fraksiya- 
ların  n ü m a y ə n d ə lə rilə   birlikdə  müzak'ırə  etməyi  təklif 
etdi.  Bu  tək lifin   q əbul  olunm asının  hökum əti  yaranm ış 
problem in 
h əllin d ən  
u zaqlaşdıracağını  və  p arlam cntin 
fəaliyyətində  ixtilaflar  yarad ac ağ ın ı  n əz orə  alan  çoxluq, 
h ö k u m əti  m ü d a fiə   etm əyi  q ə r a r a   aldı.20
S orğunun 
m üzakirəsi 
p artiya 
fraksiyaları 
arasında 
D enikin  t ə h l ü k ə s i n ə   m ü n asib ətd o   mövcud  olan  birliyin 
Rusiya  ilə  m ü n a s ib ə t  m əsələsindo  olmadığını  göstərdi. 
Sosialistlər  v ə   "İttihad"  Ç içerinin  n otasına  müsbət  cavab 
v erm ə k   tə r ə f d a r ı   idilər.

---

IIökum.Min 
sivasolino 
qarşı 
onun 
bn’zi 
iizvlori  do 
miixalit'ot(,i  rııövc  Uıtdıılar.  Əsas  miiharizo  lihcral  xottin 
loroldarı 
daxili 
işlor 
naziri 
M.I I.Hacınski 
ilo  radikul 
todhirlor  toroldarı  xarici  işlor  ııaziri  F.Xoyski  arasında 
haş  vcrdi.  Radikallar  qalib  goldilor  vo  iy20-ci  il  l'cvralın 
18-do  M. H. Il acı ns ki   daxili  işlor  naziri  vozifosindon  gctdi,
o,  ycni  ııazir  vozifosi  -  ticarot,  sonavc  vo  orzaq  naziri 
vozifosini  aldı.  "Miisavat"  parti^asımn  iizvii 
M.Vokilov
daxili  işlor  naziri  t o’yiıı  edildi."1
Martın  ortalarıııda  "Miisavat  vo  bitoroflor"  fraksiyasının 
birgo  iclasındü 
bıı  mosol o  tam  koskinliyi  ilo  qoyuldu. 
M.H.I Iacınski  öz  baxışlarını  şorh  ctdi.  F.Xoyski  başda
olmaqla  digor  qrtıp  M. H. Hac ı ns ki ni n  m o ’ruzosini  monfi 
qarşıladı.  F. Xoyski  qcyd  cdirdi  ki,  "hcç  bir  rus  partiyası, 
lıcç 
hir 
Rusiya 
hökumot i  
lıcç 
vaxt  Conuhi 
Oafqaz
respublikalarının 
miistoqilliyini 
tanımayacaq 
vo 
yalnız 
Oaf qaz  
xalqlarının 
giiclii 
ordusıı 
vo 
oldo 
silah 
miistoqilliyini 
qorumaq 
ozmi 
olduğıı  zaman 
Oırmızı
Moskva 
bizinılo 
lıesahlaşacaq  vo 
bizim 
sorhodlorimizi 
kcçmoyocokdir".  Buna  göro  do  sort  xoitin  toroldarlan 
rcspublikanı  müdafi o  c tmok  üçiin  bütiin  zoruri  todbirlori 
görmoyo  vo  ölkoni  kommıınist  iitısürlorindon  vo  onlara 
roğbot  bosloyonlordon  t omizlomoyo  çağırırdı.  Bu  todbirlori 
lıoyata 
kcçirmok 
üçün 
onlar 
hökıımoto 
fövqol’ado 
solahiyyotlor  vermoyo  vo  vaxt  itirmodon  qonşıı  respub- 
likaları 
Qafqazı n 
birgo 
miidafiosino 
çağırmağı 
toklif 
cdirdilor. 
Lakin 
bu 
dol o 
sort 
kıırs 
torofdarlarının 
tokliflori  qobııl  cdilmodi.
Azorbaycan 
hökumotiııdo  daxili 
miibarizoııin 
davam 
ctdiyi 
hiitüıı 
dövr 
oı z i ndo  Sovct 
Rusiyası 
torofindon 
tozyiq 
lıiss 
olııntırdıı. 
Xarici 
işlor 
naziıi 
F.Xoyskinin 
Rıısiya 
ilo 
lıoıbi 
ittifaquıdan 
imtina 
c t mos i no  cavab 
olaraq  1920-ci  il  yaııvarın  23-do  Q.V.Çiçcriıı  ikinci  notaııı 
göndordi  vo  Azorbaycanı   Rusiyadakı  horbi  mıinaqi.şoyo 
colb  ctmok  üçiiıı  ycnidoıı  toşobbiis  göstordi.  Ycni   notada 
Azorbaycan 
hökı ı moti ni n 
müstoqil 
siyasotindon 
Rusiya 
Xalq 
Xarici 
İşlor 
Komissarlığının 
narazılığı 
açıq
görünürdii.  Nazir  "oııun  notasının  Azorbaycan  hökumoli 
torofindon 
hor 
hansı 
bir 
oks-soda 
doğurmasından 
şikayotlonir"  vo  ümid  etdiyiııi  bildirird'ı  ki,  oııun  atdığı 
addım 
uğursuz 
qalmayacaqdır."' 
Sovct 
Rusiyasınm 
Azorbaycan  Cümhuriyyotincı  nıiinasibotdo  bu  cür  xurici 
siyasot  foallığı  hom 
iqtisadi,  hom  do  siyasi  amillorlo 
izah  olunurdu.   W20-ci  ilin  ovvollorindo  Rusiyanın  özündo 
votondaş  müharibosi  qurtardıqdan  sonra  Sovct  hökumoti 
qarşısında  dağı l mı ş  xalq  tosoırül'atını  horpa  ctmok  kimi 
çox  mürokkob  bir  vozi fo  dururdu,  bu  vozil'onin  ycrino 
yctirilmosi  iso  ncl't  amilindon  daha  çox  asılı  idi.  1920-ci 
ilin  yanvar-mart  a yl an n d a   iki  ölko  arasında  baş  vcrmiş 
diplomatik 
qarşıdurmanııı 
osasında 
mohz 
neft 
arnili 
dayanırdı.  1920-ci 
il  marlın  17-do  V.İ.Lcninin  Qaf qaz 
cobhosi  horhi-inqilabi  şurası  adma   göndordiyi  teleqram 
Sovct 
hökumot i ni n  Azorbaycaııla  münasibotdo  osl  niy- 
yotlorindon 
xobor 
verir: 
"Bizim 
iiçün 
Bakını 
olo
kcçirmok 
son 
doroco 
vacibdir. 
Biitiin 
s o ’ylori 
bu 
istiqamoto  yönol di n,   hom  do  boyanatlar  sırf  diplomatik 
olmalıdır,  ycrli  m ö h k o m   Sovct  hakimiyyotinin  hazırlan- 
masında  m a ks i m u m   yoqinlik  oldo  cdilmolidir".^
F. Xoyski   Q. Çi ç cri ni n  ycni  notasını  cavabsız  qoymadı  
vo  1920-ci  fcvralın  1-do  Azorbaycan  xaıici  işlor  nazirinin 
daha  qotiyyotli  şokildo  tortib  ol unmuş   ııotası  göndorildi. 
F.  Xoyski   rus  vo  Azorbaycaıı  xalqları  arasıııda  mehriban 
qonşuluq 
münasibotlorinin 
yaradılmasının 
vacibliyini 
c ’tiraf  cdorok  bildiıdi  ki,  danışıqlar  mohz  bu  istiqamotdo 
aparıla  bilor.  I l o m   do  o,  qcyd  ctdi  ki.  RSFSR  torolindon 
hcç  bir  qcyd-şort  qoyul madan  Azorbaycaıı  C'iimhuriyyo- 
tinin  suvcrcnliyiniıı  tanınması  bu  danışıqların  başlanma- 
sının  şorti  ola  bilor.24  F. Xoyski   qcyd  cdirdi  ki,  mchriban 
qonşuluq 
münasibotlorinin 
yaradılması 
yalnız 
hor 
iki 
torofin 
suvcrcnl i yi  
osasında 
lıoyata 
kcçirilo  bilor 
vo 
mohz 
bu 
c o h o t do n  
Azorbaycan 
holo 
Sovct 
Rusiyası 
toıol'indon  hcç  bir  h o mr o’ylik  görmomi şdi r. 25
Siyasi  dairolordo  hamı  Rusiya  ilo  olaqolor  yaratmağın 
vacibliyini 
ola 
başa 
düşürdü. 
Rusiya 
ilo 
olaqolorin

---