1. D enikino qarşı m übarizə a p a ra n dağlı xalqlarına
fəal kömok g ö stə rm ə k ;
2. Qonşu
re s p u b lik a la r a ra s ın d a
bütü n
mübahisəli
niəsololori holl etm ək ;
3. Fohlo to şk ila tla rının t ə ’qib edilm əsini dayandırm aq
vo siyasi m otivləro g ö rə həbs o lu nanları azad etm ək;
4. Ö lk ə d ə m övcud olan qanun su z lu q la rın , özbaşına-
lıqların
vo
siyasi
h ü q u q la rın
m əhdudlaşdırılm asının
qarşısını alm aq;
5. T o rp a ğ ın d ərh al k ə n d lilə rə verilm əsini dekretləş-
d irm ək, məsolo ta m həll e d ilə n ə q ə d ə r bütün torpaq
icaro m üqavilolorini ləğv e tm ə k vo to rp aq la rı kəndlilordə
saxlamaq;
6. Ə rzaq m osoləsini n izam a salm aq üçün qəti tədbirlər
g ö rm o k .19
M illotlorarası razılıq əldo etm əyo çalışan N.Usubbəyov
erm ə n i fraksiyasının n ü m a y ə n d ə lə rin i də h ö k u m ə tə cəlb
etm oyo hazır idi. V əzifəlorin əh alinin milli tərkibino
uyğun
bölü şd ü rü lm əsin i
vo
erm o n i
millotindən
olan
v o tə n d a şla r ü çün xüsusi ş ərait y aradılm asını toklif edən
və
hökum oti
e rm ə n ilə ri
sıxışdırm aqda
günahlandıran
e rm ə n i
fraksiyası
əs lin d ə y e r in ə yetirilmosi müm kün
olm ayan ş ə r tl ə r irəli sü rü rd ü .20 N.Usubbəyovun ermoni
d e p u t a t l a r ın a
müraciət^
digor
fraksiyalar
tərəfindən
e ’tirazla
qarşılan sa
da,
N.Usubboyov
bu
addımı
ilə
erm ə n ilə rin
ittih a m la rın ın m ə ’nasızlığını sübut etmoyo
çahşırdı.
D e k ab rın
əvv ə liə rin d ə
N .U subbəyovun
fraksiyalarla
danışıqları
gedişindo
yeni
koalisiya
h a q q m d a
bütün
A zorbaycan p artiy a la rın ın prinsipial razılığı əldə edildi.
N azir vozifolorinin b ö lüşdürülm əsi holl o lunm am ış qaidı.
Ən çox m übahisəyo səb ə b olan daxili işlər naziri vəzifəsi
idi.
"Müsavat"
və
sosialistlər
bu
vəzifəni
özlərindo
saxlam ağa, "İttihad" iso b itə rə f a d a m a verm oyə çalışırdı.
B ütü n fraksiyaların bu vozifəni ələ ke ç irm ə k cəhdləri
o n u n dövlət idarə çilik siste m in d ə xüsusi vəziyyəti ilo
bağlı idi. Bu güc nazirliyinə to k c ə polis orq a n la rı deyil,
h əm do inzibati o r q a n la r , g ö m rü k vo vergi strukturları
tabe idi. Son n ə tic o d o b ü tü n fraksiyalar M .H .IIacınskinin
namizədliyi ilə razılaşdılar.
Beləliklə, növbəti k a b in e ti form alaşdırrnaq mosolosi
ətra fın d a frak siy aların m übahisəlori 1919-cu il dekabrın
o rtala rın a q o d ə r d av a m etd i və n əhayət, yeni h ö k u m ət
üzvlərinin siyahısı p a r la m e n t o təqdim edildi.
1919-cu
il
d e k a b rın
22-də
p a rla m e n t
h ökum ətin
aşağıdakı tərkibini təsdiq etd i: Nəsib bəy Usubbəyov -
N azirlər
Şurasının
sədri
("Müsavat"),
M əm m əd h ə so n
H acınski - daxili işlər naziri ("Müsavat"), Xolil bəy
X a sm ə m m ə d o v
-
ədliyyə
naziri
("Müsavat")
H om id
Ş ahtaxtinski
-
xalq
təhsili
naziri
("İttihad")
R əşid
K aplanov - tic a ro t, sənaye v ə ərzaq naziri (" Ə h ra r”),
Ə h m ə d bəy P e p in o - T ə m ə k və əkinçilik naziri (sosialist),
C am o H a c ın s k i - p oçt v ə te l e q r a f naziri (sosialist),
Sultan M əc id Q o n iz a d ə - dövlət nozarətçisi ("İttihad"),
S əm əd bəy M e h m a n d a ro v - hərbi nazir (bitorəf), X u d a d a t
bəy M əlik-A slanov - yollar naziri (b itərə f) 21
G ö rü n d ü y ü kimi, h ö k u m ə tə , d e m ə k olar ki, b ü tü n
frak siy aların n ü m a y ə n d ə lə ri daxil oldu, lakin bu dofə
o n la rd a n h e ç biri çoxluq təşkil etm odi.
Öz
fəaliyyətinin
ilk
g ü n lə rin d ə n
yeni
h ö k u m ə t
bolşeviklərin fəaliyyətinin güclonm əsi kimi yeni siyasi
amili ciddi şək ild ə n ə z ə rə alm alı oldu. Bolşeviklərin
1918-ci ilin yayında m inim u m səviyyəyo enmiş nüfuzu
1919-cu ilin s o n l a r m d a bir q ə d ə r gücləndi. H əlo 1918-ci
ilin n o y a b rın d a Ü m u m ru s iy a K om m u n ist
(bolşeviklər)
partiyası Ü R K (b ) P - ı adlan ış p a rtiya nın sağ qalan yerli
üzvləri s o n ra la r B akı k o m itosino çevrilmiş m üvoqqəti
büro
y a r a t d ı la r .
1919-cu
ildən
sonra
büronun
ideya
rə h b ə ri A n a s t a s M ikoyan o ldu.
B olşeviklər ilk növbədo m ə ’dən-zavod kom itəlorinin
n ü m a y ə n d ə l ə r in d ə n ibarə t daim fəaliyyot g östərən orq a n
olan B ak ı
fə h lə k o n fran sın ı
ələ aldılar. Bakı fəhlo
k o n fran sı (B F K ) a d la n a n tə ş k ila t ilk d əfə 1918-ci il
d e k a b r m
15-də
to p lan d ı. T ə şk ila t
seçkili
orq a n
idi,
səsv e rm ə h ü q u q u n d a n yalnız Bakı şəhərinin fohlo və
q u llu q çu ları istifad ə edird ilər. B u n d an əlavə B FK -na
gəmi və id a r ə k o m itə lə rin in n ü m a y ə n d ə lə ri göndərilirdi.
H ə m k a r la r ittifa q la rı da 2-3 n o fə r n ü m a y ə n d ə göndər-
d ilər.22
B FK öz
fəaliyyətini
iqtisadi
m ə sə lə lə rd ə n başladı,
so n ra isə bolşeviklərin t ə ’siri a ltın d a siyasi mübarizə
yoluna keçdi.
B F K -d a
şə r a it
h a m ın m
liderliyə can
atdığı dedi-
qoduluq, tə h q irlə r , fə h lə lərin , e se rlərin , menşeviklərin,
bolşeviklərin
n ə z ə rin d ə
bir-birini
n ü fu z d an
salmaq
cə h d lə rilə x a r a k t e r i z ə o lu n u rd u . Son n əticə d ə, inadlı
m ü b a riz ə d ə n so n ra B F K -d a rə h b ə rlik bolşeviklərin əlinə
keçdi,
bu
d a
d ə r h a l
B F K -nın
çıxardığı
qərarların
x a r a k te rin i m üəyyənləşdirdi.
P a r l a m e n t q u ru lu ş u b ə r q ə r a r o ld u q d a n so n ra yenidən
c a nla nm ış A z ə rb a y c a n sosialist h ə r ə k a tın ı da nəz ərd ə n
qa ç ırm a q olm azdı. Bu d ö v rd ə bolşeviklərə əl uzadan və
o n larla sıx ittifa q a g irən ilk tə ş k iia t A zərbaycanın sol
ese rləri
idi. Bu
p artiy a inqilabi
sosializm və Sovet
hakimiyyəti
m ö v q ey in d ə
d u ru r d u .
O n la r
Rusiya
sol
e s e rlə rin d ə n milli m ə s ə lə d ə A z ə rb a y c a n C üm huriyyətinin
ta m m üstəqilliyinin tan ın m ası v ə o n u n müstəqil sovet
respublikasına
çevrilm əsi
tələb ləri
ilə
fərqlənirdilər.
R uhulla A xundov, Ə h m ə d Ə hm əd o v , R ə h im Hüseynov,
H ə b ib Cabiyev, Əli B ayram ov və başqa la rı bu partiyanın
fə al üzvləri idilər.23
A zərb ay c an sol e s e rlə r p a rtiy a sm ın y aranm ası 1918-ci
ilin
noyab rın d a n başlan ır. 4 Bu
p artiy a əsasən Bakı
fəhlələri içərisində fəaliyyət gö stərird i.
D o ğ ru d u r, A z ə rb a y c a n sol e s e rlə r partiyası və digər
m ü səlm an
sosialist
partiyaları
m ü sə lm a n
zəhm ətkeş
kü tlələri içərisin d ə böyük n ü fu z a m alik deyildilər, çünki
fe vral inqilabım n b a şla n m a sın d a n W l^ ’-cu ilə q əd ə r olan
d ö v rlərd ə tü rk
əhalisi içərisində d ə rin
siyasi ayrıhq
n ə z ə rə ç a rp m ırd ı v ə ə g ə r "Müsavatın" m üəyyən uğurla-
rın d a n d a n ış m a q m ü m k ü n idisə, sosialistlərin kütlələrə
t ə ’sirindən heç bir s ö h b ət g e d ə bilməzdi.
1919-cu ilin n o y a b rın d a B ak ıd a "Xalqçı" müsəlm an
es e rlə r p artiyasının M ərk əzi K o m itə s i ta m form alaşana
qədər bu p a r tiy a q r u p u n u n n ü m ay ən d ə ləri m üsəlm an
eser tə ş k ila tın a daxil idilər.25
"Xalqçı" p a rtiya sı əsa sən ziyalılardan ibarə t idi. O nun,
dem ək o lar ki, b ü t ü n n ü m a y ə n d ə lə rin in ali və o rta
təhsili v a r idi. P a rtiy a m n s ə d ri A .Səfikürdski 'ıdi.
1919-cu ilin sonuT1920-ci ilin əvvəllərində "Xalqçı"
artıq
m ü s tə q il
p a r tiy a kimi
fəaliyyət
göstərirdi
və
M ü səlm an sosialist fraksiyasının üzvü h ü q u q u n d a parla-
m e n tə
daxil
idi.
Partiya,
d e m ə k
o lar
ki,
bütü n
m ə s ə lə lə rd ə "M üsavat"a qarşı t ə n q id lə çıxış edirdi. Buna
görə
də,
b ü tö v lü k d ə M ü s ə lm a n
sosialistlər
bloku
h ö k u m ə tin t ə r k i b in d ə qaldığı h a ld a "Xalqçı" partiyasının
üzvləri N .U su b b ə y o v u n başçılıq
etdiyi k ab in e tə daxil
olmadı. "Xalqçı" k o m m u n is tlə rlə h e ç bir əlaqə saxlamır-
dı.26
K o m m u n is tlə r lə ə la q ə d ə h ə r ə k ə t ed ə n digər m üsəlm an
sosialist partiyası "H üm m ət" idi.
H a k im iy y ə tə c a n a ta n bolşeviklər m üsəlm an sosialist
h ə r ə k a tı am ilini n ə z ə r ə alm aya bilməzdilər. Bu h ə r ə k a tın
yerli əhali ilə ciddi və m ö h k ə m əlaqələrinin olm adığım
düzgün b a şa d ü ş ə n bolşeviklər m ü səlm an sosialistlərinin
işini bu i s tiq a m ə tə yönəltm əyə, eyni z a m a n d a bu işə
rəhbərliyi
q e yri-rəsm i
o la ra q
öz
əlinə
keçirm əyə
çalışırdılar. B u n d a n ö trü " H ü m m ə t”, "Əkinçi", "Ədalət"
p artiyaları
daxil olm aqla, b ü t ü n ifrat sol m üsəlm an
tə şk ila tla rın ın fəaliyyətini səm ərəli şəkildə idarə e tm ə k
lazım g ö r ü n ü r d ü . " H üm m ət"ə m ü n a s ib ə td ə bu partiyanın
ə n ’ən ə lə rin i, rə h b ərliy in d ə m enşeviklərin üstünlüyünə və
onun s a d ə üzvlərinin Rusiya ilə bağlı olan h ə r şeyə
e ’tibar e tm əd iy in i n ə z ə rə alsaq, bu vəzifə çox da sadə
m əsələ deyildi. 1919-cu ilin m ay m d a rus bolşeviklərinin
az ərba ycanlılara t ə ’sirinin m ə h d u d lu ğ u b a r ə d ə A . Miko-
yan M o sk v ay a yazırdı: "Bizim partiyam ızda ağıllı, işə
səd a q ətli v ə fəal m ü səlm an n ü m ayəndə lərinin kəskin
çatışm azlığı m ü sə lm a n sosialistlərinin millətçi ruhlu sağ
q a n a d ın a m ü s ə l m a n fə h lə lərin in bir hissəsini öz t ə ’siri
altında sax lam a ğ a im kan v erir. Sovet tipli h ö kum əti
Dostları ilə paylaş: |