İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

1.  D enikino  qarşı  m übarizə  a p a ra n   dağlı  xalqlarına 
fəal  kömok  g ö stə rm ə k ;
2.  Qonşu 
re s p u b lik a la r  a ra s ın d a  
bütü n  
mübahisəli 
niəsololori  holl  etm ək ;
3.  Fohlo  to şk ila tla rının  t ə ’qib  edilm əsini  dayandırm aq 
vo  siyasi  m otivləro  g ö rə   həbs  o lu nanları  azad  etm ək;
4.  Ö lk ə d ə   m övcud  olan  qanun su z lu q la rın ,  özbaşına- 
lıqların 
vo 
siyasi 
h ü q u q la rın  
m əhdudlaşdırılm asının 
qarşısını  alm aq;
5.  T o rp a ğ ın   d ərh al  k ə n d lilə rə   verilm əsini  dekretləş- 
d irm ək,  məsolo  ta m   həll  e d ilə n ə   q ə d ə r   bütün  torpaq 
icaro  m üqavilolorini  ləğv  e tm ə k   vo  to rp aq la rı  kəndlilordə 
saxlamaq;
6.  Ə rzaq  m osoləsini  n izam a  salm aq   üçün  qəti  tədbirlər 
g ö rm o k .19
M illotlorarası  razılıq  əldo  etm əyo  çalışan  N.Usubbəyov 
erm ə n i  fraksiyasının  n ü m a y ə n d ə lə rin i  də  h ö k u m ə tə   cəlb 
etm oyo  hazır  idi.  V əzifəlorin  əh alinin  milli  tərkibino 
uyğun 
bölü şd ü rü lm əsin i 
vo 
erm o n i 
millotindən 
olan 
v o tə n d a şla r  ü çün  xüsusi  ş ərait  y aradılm asını  toklif  edən 
və 
hökum oti 
e rm ə n ilə ri 
sıxışdırm aqda 
günahlandıran 
e rm ə n i 
fraksiyası 
əs lin d ə   y e r in ə   yetirilmosi  müm kün 
olm ayan  ş ə r tl ə r   irəli  sü rü rd ü .20  N.Usubbəyovun  ermoni 
d e p u t a t l a r ın a  
müraciət^ 
digor 
fraksiyalar 
tərəfindən 
e ’tirazla 
qarşılan sa 
da, 
N.Usubboyov 
bu 
addımı 
ilə 
erm ə n ilə rin  
ittih a m la rın ın   m ə ’nasızlığını  sübut  etmoyo 
çahşırdı.
D e k ab rın  
əvv ə liə rin d ə 
N .U subbəyovun 
fraksiyalarla 
danışıqları 
gedişindo 
yeni 
koalisiya 
h a q q m d a  
bütün 
A zorbaycan  p artiy a la rın ın   prinsipial  razılığı  əldə  edildi. 
N azir  vozifolorinin  b ö lüşdürülm əsi  holl  o lunm am ış  qaidı. 
Ən  çox  m übahisəyo  səb ə b   olan  daxili  işlər  naziri  vəzifəsi 
idi. 
"Müsavat" 
və 
sosialistlər 
bu 
vəzifəni 
özlərindo 
saxlam ağa,  "İttihad"  iso  b itə rə f  a d a m a   verm oyə  çalışırdı. 
B ütü n   fraksiyaların  bu  vozifəni  ələ  ke ç irm ə k   cəhdləri 
o n u n   dövlət  idarə çilik  siste m in d ə  xüsusi  vəziyyəti  ilo 
bağlı  idi.  Bu  güc  nazirliyinə  to k c ə   polis  orq a n la rı  deyil, 
h əm   do  inzibati  o r q a n la r ,   g ö m rü k   vo  vergi  strukturları
tabe  idi.  Son  n ə tic o d o   b ü tü n   fraksiyalar  M .H .IIacınskinin 
namizədliyi  ilə  razılaşdılar.
Beləliklə,  növbəti  k a b in e ti  form alaşdırrnaq  mosolosi 
ətra fın d a  frak siy aların   m übahisəlori  1919-cu  il  dekabrın 
o rtala rın a  q o d ə r   d av a m   etd i  və  n əhayət,  yeni  h ö k u m ət 
üzvlərinin  siyahısı  p a r la m e n t o   təqdim   edildi.
1919-cu 
il 
d e k a b rın  
22-də 
p a rla m e n t 
h ökum ətin 
aşağıdakı  tərkibini  təsdiq  etd i:  Nəsib  bəy  Usubbəyov  - 
N azirlər 
Şurasının 
sədri 
("Müsavat"), 
M əm m əd h ə so n  
H acınski  -  daxili  işlər  naziri  ("Müsavat"),  Xolil  bəy 
X a sm ə m m ə d o v  
- 
ədliyyə 
naziri 
("Müsavat") 
H om id 
Ş ahtaxtinski 
- 
xalq 
təhsili 
naziri 
("İttihad") 
R əşid 
K aplanov  -  tic a ro t,  sənaye  v ə   ərzaq  naziri  (" Ə h ra r”), 
Ə h m ə d   bəy  P e p in o   -  T ə m ə k   və  əkinçilik  naziri  (sosialist), 
C am o  H a c ın s k i  -  p oçt  v ə   te l e q r a f   naziri  (sosialist), 
Sultan  M əc id   Q o n iz a d ə   -  dövlət  nozarətçisi  ("İttihad"), 
S əm əd  bəy  M e h m a n d a ro v   -  hərbi  nazir  (bitorəf),  X u d a d a t 
bəy  M əlik-A slanov  -  yollar  naziri  (b itərə f)  21
G ö rü n d ü y ü   kimi,  h ö k u m ə tə ,  d e m ə k   olar  ki,  b ü tü n  
frak siy aların   n ü m a y ə n d ə lə ri  daxil  oldu,  lakin  bu  dofə 
o n la rd a n   h e ç   biri  çoxluq  təşkil  etm odi.
Öz 
fəaliyyətinin 
ilk 
g ü n lə rin d ə n  
yeni 
h ö k u m ə t 
bolşeviklərin  fəaliyyətinin  güclonm əsi  kimi  yeni  siyasi 
amili  ciddi  şək ild ə  n ə z ə rə   alm alı  oldu.  Bolşeviklərin
1918-ci  ilin  yayında  m inim u m   səviyyəyo  enmiş  nüfuzu
1919-cu  ilin  s o n l a r m d a   bir  q ə d ə r   gücləndi.  H əlo  1918-ci 
ilin  n o y a b rın d a   Ü m u m ru s iy a   K om m u n ist 
(bolşeviklər) 
partiyası  Ü R K (b ) P - ı  adlan ış  p a rtiya nın  sağ  qalan  yerli 
üzvləri  s o n ra la r  B akı  k o m itosino  çevrilmiş  m üvoqqəti 
büro 
y a r a t d ı la r . 
1919-cu 
ildən 
sonra 
büronun 
ideya 
rə h b ə ri  A n a s t a s   M ikoyan  o ldu.
B olşeviklər  ilk  növbədo  m ə ’dən-zavod  kom itəlorinin 
n ü m a y ə n d ə l ə r in d ə n   ibarə t  daim   fəaliyyot  g östərən  orq a n  
olan  B ak ı 
fə h lə   k o n fran sın ı 
ələ  aldılar.  Bakı  fəhlo 
k o n fran sı  (B F K )  a d la n a n   tə ş k ila t  ilk  d əfə  1918-ci  il 
d e k a b r m  
15-də 
to p lan d ı.  T ə şk ila t 
seçkili 
orq a n  
idi, 
səsv e rm ə  h ü q u q u n d a n   yalnız  Bakı  şəhərinin  fohlo  və 
q u llu q çu ları  istifad ə  edird ilər.  B u n d an   əlavə  B FK -na

---

gəmi  və  id a r ə   k o m itə lə rin in   n ü m a y ə n d ə lə ri  göndərilirdi. 
H ə m k a r la r   ittifa q la rı  da  2-3  n o fə r  n ü m a y ə n d ə   göndər- 
d ilər.22
B FK   öz 
fəaliyyətini 
iqtisadi 
m ə sə lə lə rd ə n   başladı, 
so n ra  isə  bolşeviklərin  t ə ’siri  a ltın d a   siyasi  mübarizə 
yoluna  keçdi.
B F K -d a 
şə r a it 
h a m ın m  
liderliyə  can 
atdığı  dedi- 
qoduluq,  tə h q irlə r ,  fə h lə lərin ,  e se rlərin ,  menşeviklərin, 
bolşeviklərin 
n ə z ə rin d ə  
bir-birini 
n ü fu z d an  
salmaq 
cə h d lə rilə  x a r a k t e r i z ə   o lu n u rd u .  Son  n əticə d ə,  inadlı 
m ü b a riz ə d ə n   so n ra   B F K -d a   rə h b ə rlik   bolşeviklərin  əlinə 
keçdi, 
bu 
d a  
d ə r h a l 
B F K -nın 
çıxardığı 
qərarların 
x a r a k te rin i  m üəyyənləşdirdi.
P a r l a m e n t  q u ru lu ş u   b ə r q ə r a r   o ld u q d a n   so n ra   yenidən 
c a nla nm ış  A z ə rb a y c a n   sosialist  h ə r ə k a tın ı  da  nəz ərd ə n  
qa ç ırm a q   olm azdı.  Bu  d ö v rd ə  bolşeviklərə  əl  uzadan  və 
o n larla  sıx  ittifa q a   g irən  ilk  tə ş k iia t  A zərbaycanın  sol 
ese rləri 
idi.  Bu 
p artiy a  inqilabi 
sosializm  və  Sovet 
hakimiyyəti 
m ö v q ey in d ə 
d u ru r d u . 
O n la r 
Rusiya 
sol 
e s e rlə rin d ə n   milli  m ə s ə lə d ə   A z ə rb a y c a n   C üm huriyyətinin 
ta m   m üstəqilliyinin  tan ın m ası  v ə   o n u n   müstəqil  sovet 
respublikasına 
çevrilm əsi 
tələb ləri 
ilə 
fərqlənirdilər. 
R uhulla  A xundov,  Ə h m ə d   Ə hm əd o v ,  R ə h im   Hüseynov, 
H ə b ib   Cabiyev,  Əli  B ayram ov  və  başqa la rı  bu  partiyanın 
fə al  üzvləri  idilər.23
A zərb ay c an   sol  e s e rlə r  p a rtiy a sm ın   y aranm ası  1918-ci 
ilin 
noyab rın d a n   başlan ır.  4  Bu 
p artiy a  əsasən  Bakı 
fəhlələri  içərisində  fəaliyyət  gö stərird i.
D o ğ ru d u r,  A z ə rb a y c a n   sol  e s e rlə r  partiyası  və  digər 
m ü səlm an  
sosialist 
partiyaları 
m ü sə lm a n  
zəhm ətkeş 
kü tlələri  içərisin d ə  böyük  n ü fu z a  m alik  deyildilər,  çünki 
fe vral  inqilabım n  b a şla n m a sın d a n   W l^ ’-cu  ilə  q əd ə r  olan 
d ö v rlərd ə  tü rk  
əhalisi  içərisində  d ə rin  
siyasi  ayrıhq 
n ə z ə rə   ç a rp m ırd ı  v ə   ə g ə r  "Müsavatın"  m üəyyən  uğurla- 
rın d a n   d a n ış m a q   m ü m k ü n   idisə,  sosialistlərin  kütlələrə 
t ə ’sirindən  heç  bir  s ö h b ət  g e d ə   bilməzdi.
1919-cu  ilin  n o y a b rın d a   B ak ıd a  "Xalqçı"  müsəlm an 
es e rlə r  p artiyasının  M ərk əzi  K o m itə s i  ta m   form alaşana
qədər  bu  p a r tiy a   q r u p u n u n   n ü m ay ən d ə ləri  m üsəlm an 
eser  tə ş k ila tın a   daxil  idilər.25
"Xalqçı"  p a rtiya sı  əsa sən   ziyalılardan  ibarə t  idi.  O nun, 
dem ək  o lar  ki,  b ü t ü n   n ü m a y ə n d ə lə rin in   ali  və  o rta  
təhsili  v a r   idi.  P a rtiy a m n   s ə d ri  A .Səfikürdski  'ıdi.
1919-cu  ilin  sonuT1920-ci  ilin  əvvəllərində  "Xalqçı" 
artıq 
m ü s tə q il 
p a r tiy a   kimi 
fəaliyyət 
göstərirdi 
və
M ü səlm an   sosialist  fraksiyasının  üzvü  h ü q u q u n d a   parla- 
m e n tə  
daxil 
idi. 
Partiya, 
d e m ə k  
o lar 
ki, 
bütü n  
m ə s ə lə lə rd ə   "M üsavat"a  qarşı  t ə n q id lə   çıxış  edirdi.  Buna 
görə 
də, 
b ü tö v lü k d ə   M ü s ə lm a n  
sosialistlər 
bloku
h ö k u m ə tin   t ə r k i b in d ə   qaldığı  h a ld a   "Xalqçı"  partiyasının 
üzvləri  N .U su b b ə y o v u n   başçılıq 
etdiyi  k ab in e tə   daxil
olmadı.  "Xalqçı"  k o m m u n is tlə rlə   h e ç   bir  əlaqə  saxlamır- 
dı.26
K o m m u n is tlə r lə   ə la q ə d ə   h ə r ə k ə t   ed ə n   digər  m üsəlm an 
sosialist  partiyası  "H üm m ət"  idi.
H a k im iy y ə tə   c a n   a ta n   bolşeviklər  m üsəlm an  sosialist 
h ə r ə k a tı  am ilini  n ə z ə r ə   alm aya  bilməzdilər.  Bu  h ə r ə k a tın  
yerli  əhali  ilə  ciddi  və  m ö h k ə m   əlaqələrinin  olm adığım  
düzgün  b a şa   d ü ş ə n   bolşeviklər  m ü səlm an   sosialistlərinin 
işini  bu  i s tiq a m ə tə   yönəltm əyə,  eyni  z a m a n d a  bu  işə 
rəhbərliyi 
q e yri-rəsm i 
o la ra q  
öz 
əlinə 
keçirm əyə
çalışırdılar.  B u n d a n   ö trü  " H ü m m ə t”,  "Əkinçi",  "Ədalət" 
p artiyaları 
daxil  olm aqla,  b ü t ü n   ifrat  sol  m üsəlm an 
tə şk ila tla rın ın   fəaliyyətini  səm ərəli  şəkildə  idarə  e tm ə k  
lazım  g ö r ü n ü r d ü .   " H üm m ət"ə  m ü n a s ib ə td ə   bu  partiyanın 
ə n ’ən ə lə rin i,  rə h b ərliy in d ə  m enşeviklərin  üstünlüyünə  və 
onun  s a d ə   üzvlərinin  Rusiya  ilə  bağlı  olan  h ə r  şeyə 
e ’tibar  e tm əd iy in i  n ə z ə rə   alsaq,  bu  vəzifə  çox  da  sadə 
m əsələ  deyildi.  1919-cu  ilin  m ay m d a  rus  bolşeviklərinin 
az ərba ycanlılara  t ə ’sirinin  m ə h d u d lu ğ u   b a r ə d ə   A .  Miko- 
yan  M o sk v ay a  yazırdı:  "Bizim  partiyam ızda  ağıllı,  işə 
səd a q ətli  v ə   fəal  m ü səlm an   n ü m ayəndə lərinin  kəskin 
çatışm azlığı  m ü sə lm a n   sosialistlərinin  millətçi  ruhlu  sağ 
q a n a d ın a   m ü s ə l m a n   fə h lə lərin in   bir  hissəsini  öz  t ə ’siri 
altında  sax lam a ğ a  im kan  v erir.  Sovet  tipli  h ö kum əti

---