İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

"1.  Xəzinoyo,  kcçmiş  çar  ailəsinə,  homçinin  mülkə- 
d a rla ra   və  xüsusi  sah ib k a rla ra   məxsus  olan  torpaqlar 
ovəzsiz 
o la ra q  
onların 
əlindən 
alınır  və 
zəhmətkv 
kondlilor  a r a s ın d a   bölüşdürülür;
2. 
T o rp a q la rın  
zəhm otke'şlərə 
verilm əsilə 
əlaqədar 
o laraq  su v arm a  q urğuları  və  m o to rla r  alınır  vo  onların 
dayəri  varlı  sinfin  ü zə rin ə  qoyulan  golir  vergisi  hesabına 
y a r a n a n  
fo n d d a n  
ödənilir".8 
A q r a r  
m əsələnin 
qalan 
m a d d slə ri  II  q u ru lta y d a   dəyişiklik  edilm ədon  qəbul  edildi 
v j
  əvvəlki  şək ild ə  qaldı.
Öz  h es a b at  m ə ’ru-zəsində  fəhlə  m əsoləsindən  danışan 
M .R ə sulz ado 
qeyd 
etdi 
ki, 
partiya 
müəssisələrin 
milliləşdirilməsinin  tə ro f d a rı  deyil  və  Partiyanın  Mərkəzı 
Komitosi 
h ö k u m ə to  
ciddi 
k ö m ək  
göstərm oklə 
fəhlə 
məsoləsi  üzro  m ü m k ü n   olan  h ə r   şeyi  etm işdir.9  Çıxış 
ed ə n lo r  fə h lə lərin   vo  onların  ailəlorinin  yaşadığı  ağır 
şəraitdon, 
on ların  
çoxunun 
evlərinin 
olm am ası 
və 
b a ra k la rd a   y a ş a m a la rın d a n   danışdılar.  Q urultayda  çıxış 
edon 
"Müsavat"  partiyasının 
üzvü 
C ə fə r  Cabbarzado 
(m əşh u r  A z ərb ay c an   d ra m a tu r q u   C ə f ə r   Cabbarlı)  qeyd 
edirdi  ki,  p artiya  p ro q r a m ın d a   siyasi  m ə s ələ lə rd ən   başqa 
iqtisadi  məsololor  do  v ar  və  bu  s ah o d ə  partiya  heç  bir 
iş  görm əm işdir.  O  göstərirdi  ki,  öz  proqram ını  həyata 
keçirm ək  üçün  hor  brr  partiya  h ö k u m ə ti  ələ  keçirmoyə 
çalışır,  bizim  partiya  d a  
A z orbayca nda  hakimiyyəti  olə 
keçirondon  so n ra   öz  p artiya  m oqsədlərini  u n u td u .  0  Fohlo 
mosəlosi  üzro  m üzakirolordo  çıxış  e d ə n   b ü tü n   nümayon- 
dolor  fohlolorin  sosial-iqt'ısadi  vəziyyətini  yaxşılaşdırmaq 
üçün  p artiy a  rə h b ərliy in d ən   to’cili  tə d b irlə r  görməyi  tələb 
etdilər.  Q u ru lta y d a   böyük  nitqlə  çıxış  edən  partiya  üzvü 
C avad  M əlik -Y e g an o v   fə h lə  məsəlosi  üzrə  partiyanın 
foaliyyətini 
k əskin 
şəkildə 
tə n q id  
etdi. 
Müstəqil
A zərbaycan 
dövlotinin  yarad ılm a sın d a  və  onun  ərazi 
bütövlüyünün 
q o ru n m a s ın d a  
A zorbaycan 
fohlələrinin
rolunu  qeyd  e d ə n   n a t i q   bildirdi  ki,  "...vətənpərvərlik 
nüm ayiş 
e td iro n  
f ə h lə lə rə  
heç 
də 
yaxşı 
şərait
yaradılmayıb. 
B una 
b a x m ay a raq  
fə h lə lə r 
"Müsavat"ın
arxasınca  g e d ir  v ə   in a nırdılar  ki,  bu  partiya  onların 
iqtisadi  voziyyətini  yaxşılaşdıracaqdır".11
II 
q u ru lta y  
h ə m ç in in  
D e n ik in  
hücum  
təhlükəsi 
barəsində  q ə t n a m ə   qəbul  etdi  v ə   ağqvardiyaçı  Denikin 
ordusunu 
d of 
e t m ə k  
üçün 
A z ərbaycan 
xalqını 
öz 
hökum əti  ə tr a f ın d a   birləşm əyə  çağırdı.
1919-cu  il  d e k a b rın   11-də  "Müsavat"  partiyasının  II 
qurultayı  öz  işini  b a şa   ça td ırd ı.  P artiyanın  aşağıdakı 
hey’ə t d ə   M ə r k ə z i  K om itosi  seçildi:  M .R ə su lz ad ə  -  partiva 
MK-nın  sədri,  p a rtiy a   M K-nın  üzvləri:  H ə sə n   bəy  Ağayev, 
M ə m m ə d   H ə s ə n   H a cın sk i,  Şəfi  bəy  Rüstəm boyov,  M ehdı 
bəy  H a c ın s k i.12
P artiy an ın   II  q u ru lta y ı  A z ə rb a y c a n d a   yaranm ış  mü- 
rə k k əb   sosial-iqtisadi  v ə   siyası  vəziyyət  şə ra itin d ə   keçirdi. 
Buna  b ax m a y a ra q ,  q u ru ltay   A z ərbaycan  əhalisinin  osas 
təb əq ə lərin i  öz  ə t r a f ı n d a   b irləşdirə  bildi  və  respublikanın 
m üstəqilliyini  m ö h k ə m lə n d irm o y ə  
çağırdı.  R espublikanın 
daxili-siyasi  hoyatın a  aid  olan  sosial-iqtisadi  vo  siyası 
m o so lələrd ə n   b aşq a ,  q u rultay  Q a fq a z   xalqları  k onfede- 
rasiyasının  y a ra d ılm a s ı  m əsələ sinə  xüsusi  d iq q ət  verdi 
və  Q a fq a z   re sp u b lik a la rm ın   azad  Q a fq a z   konfederasiyası 
ittifa q ın d a   b irləşm əsi  prinsipini  m ə qsədə uyğun  hesab  etdi, 
bütün  Q a f q a z   dem o k ra tiy a sın ı,  h əm çinin  qonşu  respub- 
likaların 
h ö k u m ə tlə rin i 
bu 
am alı 
h əy a ta  
keçirm əyo 
ça ğ ırd ı.13
H a k im iy y ət  b ö h ra m n ın   d avam   etm əsino  baxm ayaraq. 
h ö k u m ə t  v ə   p a r la m e n t  v ə tə n d a ş la rın   h ü q u q   və  azadlıq- 
larının  re a l  m üdafiosi  is tiq a m ə tin d ə   əhəmiyyotli  ad dım lar 
atırdı.  1919-cu  il  okty ab rın   30-da  p a rla m e n t  tərofindən 
qəbul  edilm iş  M ə t b u a t   h a q q ın d a   nizam nam o  mohz  bu 
m ə q s ə d ə   x id m ət 
e dirdi.  O k ty ab rın   23-də  nizam nam o 
layihəsi  p a r la m e n t in   iclasında  m üzakiro  edildi  vo  dərhal 
sosialistlərin  s im asın d a  m üxalifətlə  to q q u şd u .  Sosialistlo- 
rin  ə sa s  tə n q id   h ə d ə f i   layihənin  m ə tb u a t  o rq a n la rın ın  
açılması  ş ə rtlə ri  h a q q m d a   m a d d ə s i  oldu.  Bu  m a d d ə   yerli 
hakim iyyət  t ə r ə f i n d ə n   naşirin  səlahiyyətlərini  yoxlamağı 
n ə z ə rd ə   t u t u r d u .   L ay ih ə n i  m ə t b u a t  n izam nam əsi  deyil, 
"buruntaq"  a d l a n d ı r a n   sosialist  fraksiyası  m ə tb u a t  azad-

---

lığına  zidd  o ld u ğ u n a   g ö rə   üm um iyyətlə  m ə tb u a t  haqqında 
qan u n   qəbul  e d ilm əsin ə  qarşı  çıxdı.14  Layihənin  birinci 
oxunuşunda 
d ig ər  fraksiyalar  -  "Əhrar",  "Ittihad"  və 
b itərə flərin 
bir 
hissəsi 
sosialistləri 
m ü d a fiə  
etdilər. 
N iza m n a m ən in   əcnəbi  tə b ə ə l ə r a   m ətbu  o r q a n la n   burax- 
m ağı  q a d a ğ a n   e d ə n   m addəsi  d a h a   kəskin  m übahisələrə 
səbəb  oldu.  N iz a m n a m ə n in   bu  m a d d ə sin ə   qarşı  çıxan 
sosialistlər  sırf  p artiya  m ə n afey in d ən   çıxış  edirdilər.
Ə slində  sen z u ran ın ,  d e m ə k   o la r  ki,  olm am asından 
istifadə 
e d ə n  
A z ərb ay c an  
dövlətçiliyinin 
düşmənləri 
özlərinin 
"İskra",  " Z n a m s   truda",  "Trudovoe  znam>ı", 
"Vpered"  və  bir  başqa  m ə tb u a t  o rq a n la rın ın   səhifələrində 
öz  ideyalarını  açıq  şəkildə  təbliğ  edirdilər.
Q a n u n   layihəsini,  baş  nazirin  ö z ü n d ə n   başqa,  "Müsavat" 
p a r tiy a s ın ın  
üzvləri 
M .R ü s tə m b ə y o v , 
M .R ə su lz a d ə , 
K .K azım zadə,  Y .Ə h m ə d o v   m ü d a fiə   etdilər.
O p p o n e n tlə rin   ü m u m i  fikrini  ifad ə  e d ə n   Ə.Pepinov,
S .A ğam alıoğlunun  a r d m c a   çıxış  e d ə rə k ,  nizam nam ədəki 
m ə h d u d l a ş d ı r ı c ı  
t ə d b i r l ə r  
h a q q ı n d a k ı  
m a d d ə l ə r i  
çıxarm aqla 
o n u  
y e n id ə n  
işlən m ək  
üçün 
komissiyaya
q a y ta rm a ğ a   tə k lif  e t d i . 15  S əsv erm ə  zam anı  27  səsə  qarşı 
39 
səslə 
sosialistlərin 
q ə tn a m ə s i 
keçsə 
də, 
qanun 
layihəsini 
q əbul 
e tm əyin 
t ə r ə f d a r la r ı   əlavə  səsvermə 
k eç irə  bildilər  v ə   o  ilkin  v a r ia n t d a   qəbul  edildi.
Ciddi  m ü z a k i r ə l ə r d ə n   so n ra  qəbul  edilən  "Mətbuat 
h a q q ın d a   N iza m n a m ə"   bir  sıra  n ö q sa n la r ın a   baxmayaraq 
d e m o k ra tik  
və 
azad 
m ə t b u a t m  
inkişafı 
üçün 
real 
im k a n la r  a ç ırdı.  N iz a m n a m ə y ə   görə,  m ətbu  orqanlarm  
açılması 
ü çü n  
h ö k u m ə tin  
razılığı 
tələb 
olunm urdu.
H ə d d i-b u lu ğ a  ç a tm ış   v ə   m ə h k u m   olunm am ış  hər  bir 
savadlı  A z ə rb a y c a n   v ə tə n d a şı  m ə tb u   o rq a n   aça  bilərdi.
Bu  orqan  yalnız  m ə h k ə m ə n in   q ə r a r ı  əsasında  və  cinayət
törətdiyi  h a l d a   m ə s ’uliyyətə  cəlb  o luna  bilərdi.16  Axırıncı 
m ü d d ə a  
ə s lin d ə   m ə t b u a t  
ü z ə rin d ə   senzuranın  ləğv 
edilməsi  d e m ə k   idi.  Bu  q a n u n u n   qəbul  edilməsi  söz 
azadlığı  s a h ə s in d ə   A z ərb a y c a n ı  q abaqcıl  dünya  ölkələrilə 
bir 
sıraya 
q o y u rd u . 
O nu 
d a  
qeyd 
etməliyik 
ki, 
A z ərbaycan  X a lq   C ü m h u riy y ə ti  d ö v rü n d ə   qəbul  olunmuş
bu 
n i z a m n a m ə n in  
üm um i 
ru h u , 
kütləvi 
informasiya 
vasitələri  h a q q ı n d a   m ü asir  təsə v v ü rlə rə   və  n orm ala ra 
tam   u y ğ u n d u r.
B ununla  b ə r a b ə r ,  yeni 
h ö k u m ə tin   formalaşdırılması 
prosesi  d a v a m  
e d ird i  və  bu 
iş  y e n ə   N.Usubbəyova 
həvalə 
edilm işdi. 
O, 
partiy a la rın  
n ü m ayəndələri 
ilə 
danışıqlar  ap a rırd ı.  Y a ra n m ış   vəziyyət  koalisiyanın  indi 
digər  q ü v v ə lə r d ə n   ib a rə t  olaca ğ m ı  göstərirdi.  N.Usubbə- 
yov  t ə r ə f i n d ə n   tə n q i d   edilən   n a m izə d lə r  siyahısından 
g ö rü n ü rd ü   ki,  o,  "M üsavat"dan  so n ra  ən  böyük  p a rla m e n t 
fraksiyasına  m alik  o la n   "İttihad"  partiyasının  nüm ayən- 
dələrini  h ö k u m ə t ə   cəlb  e dirdi.  İttıh ad çıların   h ö k u m ə tə  
cəlb 
ed ilm ə s i 
tə s a d ü f i 
x a r a k t e r  
daşım ırdı. 
N azirlər 
k a b in e tin d ə  
əksəriyyət 
təşkil  e d ə n   M üsavat  partiyası 
üzvləri  indiyə  q ə d ə r   o n la ra   m ü x a lifə td ə   olan  digər  siyasi 
qüvvədən  is tif a d ə   e tm ə y ə   çahşırdı.
"İttihad"  yeni 
h ö k u m ə tin  
"Müsavat", 
"İttihad" 
və
b i tə rə flə r 
bloku 
əsasında 
form alaşdırılm asını 
təklif 
e dirdi.17
L akin  "M üsavat"  iri  burjuaziyanm   nü m ay ən d ə lcri  olan
b i tə rə flə rlə   ü m u m i  dil  tap a  bildi  v ə   1919-cu  il  o ktyabrm
23-də  o n l a r   "M üsavat  və  b itərə flər"  adı  a ltında  bir
18
frak siy ad a  b irləşdilər. 
Bu 
birləşm ə, 
m üsavatçıların
m övqeyini 
g ü c lə n d ird i 
v ə  
"İttihad" 
əslində 
o yundan
k ə n a r d a   q a ld ı.  K a b in e tin   tərkibi  m əsələsi  t ə k ra r  m üzakirə 
ed ild ik d ən   so n ra  
"İttihad" 
daxili  və  xarici  siyasətdə
"Müsavatın"  t a k tik a s ı  ilə  ö z ü n ü n   prinsipial  ixtilaflarını 
n əz ə rə   a la r a q ,  yeni  h ö k u m ə tin   tə rk ib in ə   daxil  olm am ağı 
q ə r a r a  
aldı. 
E y n i 
z a m a n d a , 
N.Usubbəyovu 
b itə rə f 
h ö k u m ə t  y a r a t m a ğ a   q a d ir  o lm a y a n   m ə h d u d   partiya  lideri 
hesab  e d ə n   "İttihad"  o n u n   təşkil  etdiyi  h ə r   cür  h ö k u m ə tə  
e’tim adsızlıq  b ild ir m ə k   h a q q ı n d a   q ə r a r  qəbul  etdi.
S osialistlər  d ə   h ö k u m ə t ə   daxil  o lm a q   təklifini  rədd 
etdilər,  la k in   bu  q ə r a r   qəti  deyildi  və  o n lar  tələblərinin 
yerinə  y etiriləcə y i  h a l d a   h ö k u m ə t ə   daxil  olm aq  im kanını 
istisna  e t m ird ilə r.
Bu  t ə l ə b l ə r   a ş a ğ ıd a k ıla rd a n   ib a rə t  idi:

---