İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

sentyabrın  o rta l a r ın d a n   d eka brın  s o nlarına  q ə d ə r   davam 
etdi.
H e ç  
bir 
p artiy a 
m ə s ’uliyyəti 
öz 
ü zə rin ə 
götürü 
koalisyon 
h ö k u m ə t  
y a r a tm a ğ a  
c ə s a rə t 
etm irdi.  Eyni 
vaxtda  p a r la m e n t   və  b ü tü n   nazirliklər  fəaliyyət  göstər- 
m ə k d ə  
d av a m  
ed ird ilər. 
G ö s tə rilə n  
dövr 
ərzində 
re spublikanın  siyasi  h ə y a tın d a   bir  sıra  m ü hüm   hadisələr 
baş  verdi. 
B u n la rd a n   biri  1919-cu  il  sentyabrm   25-də 
Q azaxda  açılan  v ə   h ö k u m ə tin   a q r a r   siyasətini  m üzakirə 
ed"in 
Qazax 
qəzası 
kəndlilərinin 
I 
qurultayı 
idi. 
Q u ru ltay d a 
bolşeviklərlə 
so sial-d em o k ra tla r 
arasmda 
kəskin  m ü b a riz ə   başlandı.  Bu  q ə z a d a   nüfuzu  zəif  olan 
m üsavatç ılar  q u ru lta y a   gəlm ədilər.
S o sia l-d em o k ra tlar  özlərınin  p a r la m e n t   a q r a r   komissi- 
y asm d a  h ə y a ta   keç ird ik lə ri  a q r a r   siyasətin  şərhilə  çıxış 
etdilər. 
Ö zlərinin 
a q r a r  
p ro q ram ın ı 
təqdim  
etməyən 
bolşeviklər 
yalnız  sosialistləri  tə n q id   e tm ə k lə -  kifayət- 
ləndilər.  K ən d li  qu ru ltay ı  s o sial-dem okra tla rı  müdafiə 
etdi.  Q u rultayın  qəbul  etdiyi  q ə t n a m ə d ə   deyilirdi:  ".... 
T o rp a ğ ın   z ə h m ə t k e ş l ə r ə   verilm əsi  şüarı  Rusiya  inqilabının 
ən  iri  n ailiyyətlərindən  biri  idi.  B u n a  g ö rə   də  biz 
p a r la m e n td ə n   v ə   h ö k u m ə t d ə n   ən  qısa  vaxt  ərzində  bu 
m əsələni  həll  etm əyi  v ə   k ə ndlilərin  tələblərini  yerinə 
yetirm əyi  tə lə b   edirik".3
A q r a r  
m ə s ə lə  
"Müsavat" 
partiyasının 
1919-cu 
il 
d ek a b rın  
12-də  keçirilm iş  II  q u ru ltay ın d a  da  diqqət 
m ə rk ə z in d ə   d u r u r d u .  Q u ru lta y d a   partiyanxn  140  nüma- 
yəndəsi  v ə   b a ş q a   siyasi  partiy a la rm   nü m ay ən d ə ləri  iştirak 
edirdilər.  Q u ru lta y ı  "Müsavat"  partiyası  M K-nın  sədri 
M .R ə su lz a d ə   açdı.  M .R ə su lz ad ə  öz  hesa b at  m ə ’ruzəsində 
qurultayın  açılm ası  ə r ə fə sin d ə   A z ə rb ay c an d a  yaranmış 
siyasi  vəziyyəti  ş ə rh   e td i  v ə   I  q u ru ltay d a n   sonrakı  dövr 
ərzin d ə  p a rtiy a n ın   fəaliyyəti  h a q q ın d a   danışdı.  O,  partiya 
üzvlərinin  A z ə r b a y c a n m   müstəqilliyini  q o ru m a q   sə’ylərini 
xüsusi  v u rğ u la d ı  v ə   b ü t ü n   tü rk   xalqları  ilə  h ə m rə ’y 
olduğunu  e ’lan  e td i.4  Öz  partiyasının  siyasi  platform a- 
sından  d a n ışa n   M .R ə su lz a d ə   e ’tira f  etdi  ki,  belə  qısa 
vaxt  ərzin d ə  a q r a r   m əsələ n i  həll  e tm ə k   m ü m k ü n   deyildi,
lakin  h ö k u m ə t   p a r l a m e n t ə   "Müsavat"  fraksiyası  tərə fin - 
dən  m iidafiə  edilən   geniş  qanun-layihəsi  tə q d im   etm işdir.
Sədrin  m ə ’ruzəsi  ciddi  m ü z a k ir ə lə rə   səbəb  oldu.  O n d a n  
sonra  çıxış  e d ə n   p a rtiy a   üzvləri  a q r a r   və  fə h lə  m əsələləri 
üzrə  p artiya  siyasətinin  k ifayət  q ə d ə r   öz  əksini  tapm adığı 
hesabat  m ə ’ruzəsini  tə n q id   e td ilə r.  O  da  xüsusi  qeyd 
olundu  ki,  h ö k u m ə t   bu  s a h ə d ə   h ə lə   də  ciddi  bir  q ə r a r  
qəbul  e tm ə m iş d ir.
H ö k u m ə tin  
a q r a r  
siyasətinin 
əsasını 
təşkil 
ed ə n  
"Müsavat" 
partiyası  a q r a r   p ro q r a m ın m   heç  bir  m addəsi 
həyata  keçirilm əm işd i.  B una  g ö rə   də  çıxış  ed ə n lə r  öz 
partiya  y o ld a ş la rın d a n   A z ə rb a y c a n d a   vəziyyəti  yaxşılaş- 
dırm aq  ü ç ü n   h ö k u m ə t   o r q a n la r ın d a   öz  fəaliyyətlərini 
gücləndirm əyi  t ə lə b   ed ird ilər.  P a rtiy an ın   liderlərin d ə n  
bıri  olan  M irzə b ala  M ə m m ə d z a d ə   a q r a r  siyasət  sah ə sin d ə 
p a r la m e n tin   fəaliyyətini  tə n q id   e d ə r ə k   göstərirdi  ki,  "... 
əksəriyyəti  m ü s a v a tç ıla r  olan  və  öz  b ə y a n atın d a  bəylərlə 
k ən d lilər  a r a s ın d a k ı  b ü tü n   m ü n aq işələri  a r a d a n   qaldıra- 
cağını  v ə ’d  e tm iş  h ö k u m ə t   öz  v ə ’dini  y e r in ə   yetirm ədi".5 
M irzəbala  M ə m m ə d z a d ə   bəylərin  k ən d lilərlə  vəbşicəsinə 
davranışı  h a q q m d a   çoxlu  fa k tla r   göstərirdi.  "Müsavat" 
partiyası  a q r a r   m ə s ə lə   tam   həll  e d ilən ə  q ə d ə r  torpağın 
bəylərin  ə l in d ə   sax lan m a sım   z ə ru ri  hesab  etdiyinə  g örə
o,  heç  o lm a z sa   bəy lərin   k ə n d lilə rd ə n   vergi  toplam asm ı 
d a y a n d ırm a ğ ı  tə k l if   e dirdi.6
Öz  o p p o n e n t l ə r in i n   t ə n q i d i n ə   cavab  v e rə n   M .R ə sulz adə 
dedi:  "Ə gər  indiyə  q ə d ə r   h ö k u m ə t   və  p a r la m e n t  a q r a r 
m əsələni  həll  e d ə   bilm əm işsə,  o n d a  heç  bir  v əsa itə 
m alik  o lm a y a n   p a r tiy a   bu  işin  ö h d ə s in d ə n   gələ  bilməzdi".7
H e s a b a t   m ə ’r u z ə s in d ə   a q r a r   m əsələ  öz  ciddi  əksini 
t a p m a d ığ ın a   g ö rə   n ü m a y ə n d ə lə rin   tələbi  ilə  qurultay 
y enidən 
p a r tiy a n ın  
a q r a r  
p r o q r a m ın m  
m üzakirəsinə 
qayıtdı.  1919-cu  il  d e k a b rın   8-də  partiya  qurultayının 
4-cü  iclası  t a m a m il ə   a q r a r  m ə sə lə n in   m ü zak irəsin ə  həsr 
o lundu  v ə  
d ö rd  
s aa tlıq   m ü z a k ir ə lə rd ə n   sonra  a q r a r 
kom issiyam n  tə k lifi  ilə  q ə t n a m ə   qəbul  etdi:

---