İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

bir  sıra  d övlət  o r q a n la r ın ın   işində  biabırçı  özbaşınalıq 
və  korrupsiya 
f a k tla r ın m  
o ld uğunu 
g östərirdi.  Xarici 
işlər  naziri  F .X oyskinin  q o h u m u ,  Qazax  general-quber- 
n a to ru   A .X oyski  h ü cu m   h ə d ə fin ə   çevrildi.  İttihadçıların 
tələbilə 
"M üsavat 
və 
bitərəflər" 
fraksiyasının  razılığı 
o im a d a n   M .I I.I Ia c ın sk i  tə rə f i n d ə n   v ə z ifə d ə n   kənarlaşdı- 
rıldı.  Bu  c ü r  h ə r ə k ə t l ə r i   o n u n   nazir  v əzifəsindən  geri 
ça ğ ın im a sı  ü çü n   d a h a   bir  b ə h a n ə   oldu.
’İ t t i h a d "   partiyası  Sovet  H a k im iy y ətin ə  m ü nasibətdə 
bir  q ə d ə r   b o lş ev ik p ərə s t  m övqe  t u t d u .   "İttihad"  qəzeti 
yazırdı:  "Bolşevizm  m ü sə lm a n la rd a n   k ə n a r d a   güclü  qüvvə 
o ld u ğ u n a   və  b ü tü n   bəşəriyyəti,  o  c ü m lə d ə n   m üsəlm anları, 
ə s a rə t  və  zü lm ü n   b ü tü n   f o r m a la rın d a n   A v ro p a   kapita- 
lizmi  və  im p erializm in d ən   azad  e tm ə k   u ğ ru n d a   m übarizə 
ap a rd ığ ın a 
g ö rə  
p artiy a 
tə rə f in d ə n  
m ü d a fiə  
edilir."7 
P artiya  q ə z e t in d ə   sosializm lə  islamın,  "təkcə  dini  t ə ’lim 
deyil,  həm   də  m ü sə lm a n la rın   siyasi  və  ictimai  həyatının 
çıxış 
n ö qtəsi 
olan" 
e ’tiqadın 
birliyinin 
m üm künlüyü 
h a q q ın d a  
m ə q a l ə lə r  
d ə r e  
o lu n u rd u .8 
Ə slində 
bu, 
A z ərbayc anın  m ü stəqilliyinə  qarşı  çevrilmiş  siyasət  idi. 
B u n u n la  d a   "İttihad",  t ə k c ə   h ö k u m ə t  b ö h ra n ı  deyil,  həm 
də  bü tü n   d övlət  hakim iyyəti  b ö h ra n m ın   g ü clənm əsinə 
köm ək  edirdi.
"İttihad" 
i n a m rd ı 
ki, 
qərb 
im perializm inə 
qarşı 
m ü b a riz ə d ə   k o m m u n iz m in   m ü sə lm a n   dünyasına  göstərdiyi 
köm ok,  on u n   qeyri-dini  x a r a k te rin in   əvəzini  kifayət  q ə d ə r 
ödəyir.  B olşeviklərlə  ittifa q a   ça ğ ıran   ittih ad ç ıla r  A n tan - 
taya  qarşı  m ü b a riz ə   a p a r a n   T ü rk iy ə   ilə  birləşm ək  üçün 
rus  q o şu n ların ın   A z ə rb a y c a n a   buraxılm asını  tələb   edir- 
dilər.  B ir-birinə  əks  c ə b h ə l ə r ə   parçalan m ış  Türkiyənin 
özü n d ə   də  m üəyyən  q ü vvələr  belə  m övqe  t u tu rd u la r. 
Bu  had isələ lə  bağh  o lara q ,  A z ərb ay c an ın   T ü rk iy ə   ilə 
m ü h a rib ə d ə n   sonrakı  m ü n a sib ə tlə ri  yeni  şəkildə  quru- 
lurdu.
Q eyd  e tm ə k   lazım dır  ki,  M u d ro s   m ü qaviləsinə  görə, 
türk  qoşunları  A z ə rb a y c a n d a n   çıxarıldıqdan  so n ra  b u ra d a  
T ü rk iy ə   amili  q a lm a q d a   idi.  M u s ta fa   K a m a lın   m üttə -
fiqlorə  qarşı  çıxması  ilə  Türkiyənin  A zərbaycanda  nüfuzu 
yenidən 
yüksəldi, 
gənc 
t ü r k l ə r  
özləri 
də 
qərb 
im perializm inə 
qarşı 
m übariz ədə 
Sovet 
Rusiyası 
ilə 
əm əkdaşlığın  m ü m k ü n   üstünlüklərini  görürdülər.  Buna 
görə 
d ə  
h əm  
gənc 
tü rk lər, 
həm  
də 
kamalçılar 
bolşeviklərlə  ə la q ə   y a ratm ağ a  çalışırdılar.  Azərbaycan 
isə  bu  ə la q ə lə rin   yaradılm ası  üçün  ən  əlverişli  yer  hesab 
olunurdu, 
ç ü n k i 
bu 
körpü 
vasitəsilə 
Sovet 
köməyi 
m üharibə  e d ə n   A n a d o lu y a  ça td ırıla  bilərdi.  Buna  görə 
d ə   M u sta fa   K a m a l,  m ü ttə fiq lə r  tə rə fin d ə n   Cənubi  Q afqaz 
re spublikalarının  tanınm asını  çox  n arah atlıq la  qarşıladı. 
Buna  baxm aya raq,  Türkiyənin  azadlıq  m üharibəsi  A zər- 
baycan  cəm iyyətinin  ən  geniş  təb əqələriııdə  getdikcə 
daha  çox  tə r ə f d a r   tapırdı.
A zərbaycan  cəm iyyətində  sabitliyi  pozan  am illərdən 
biri 
d ə  
aparıcı 
"Müsavat" 
partiyasının 
sıralarındaks 
qeyri-müəyyənlik  idi.  P artiyada  on u n   sol  qanadı  kifayət 
q əd ə r 
güclü 
şəkildə 
ayrılm ağa 
başladı. 
Bu 
qanad 
hö kum ətin 
daxili  və  xarici 
siyasətini 
kəskiıı 
şəkildə 
tənqid  edirdi.  B itə rəflə r  q ru p u n u n   lideri  Behbud  xan 
Cavanşir  və  "Müsavat"  partiyasının  üzvü  M əh ə m m ə d h ə s ə n  
Hacınski  də  Rusiya  ilə  dostluq  m ünasibətləri  yaradıl- 
masrnın  tə rə fd a rı  idilər.9
A zərbaycanın 
siyasi 
xadim lərinin 
dövlət 
və 
siyasi 
təcrübəsinin 
olm am ası 
da 
özünü 
göstərirdi. 
Bütün 
göstərilən  am illər  bolşeviklərin  uğ u rların a  əhəmiyyətli 
d ərəcə d ə  köm ək 
edirdilər.  O n ların   sonrakı  fəaliyyəti 
üçün  y eg a n ə  zəruri  şərt-b ü tü n   kom m unist  qruplarının 
bir  partiyada  birləşdirilməsi 
şərti 
çatışm ırdı.  Onların 
birləşməsi  hansı  z ə m in d ə  baş  v erdi?
Yuxarıda  n ə z ə rd ə   tu tu la n   b irləşm əd ə n   bir  q əd ə r  əvvəl 
ən  iri  m üsəlm an  sosialist  partiyası  olan  "Hüm m ət"də 
qəti  parçalan m a  baş  verdi.  P a r ç a ia n m a d a n   sonra  sol 
hümm ətçilər  R .A xundovun  başçılıq  etdiyi  Azərbaycan 
*  eserlər  partiyası  ilə  birləşm əyə  cə hd  göstərdilər.  Təşəbbiis 
uğursuzluqia  n əticə lə ndi.  M ü səlm an   eserlərinin  bolşevik- 
lərlə  ə laq ə  y a r a tm a q  
cəhdi 
də 
baş 
tutmadı,  çünki

---

escrloıin 
likrinco 
f or mal aşmaqda 
olan 
Azorbaycaa 
kommunist  partiyasının  torkibindo  yalnız  onlar  torofindon 
milloti 
monaf cyi n 
y c g a n o  
ifadoçilori 
hcsab 
cdü: 
azorbaycanlılar  daxil  olmalıdır  .
Ədalotçilorin  bir  çoxu  da  birloşmonin  olcyhino  çıxdı. 
Lakin  bolşcvik  toşkilatı  üzvlorinin,  xüsusilo  V.Nancyşvili,
A. Mi koyan,   D. Bünyat z adoni n  çoxsaylı  müdaxilolori,  gizli 
tozyiqi  vo  hodolori  noti cosi ndo  odalotçilorin  parçalanma- 
sının 
qarşısı 
alındı 
vo 
onların 
ümumi 
konfransında
B. D. Ağayc v,   M . D . A ğ a y c v ,   R. Ko ı i mo v,   İ.Basin,  S.C.Ca- 
v adzado  vo  Pişovoridon  ibarot  ycni  bolşcvikporost  MK 
scç i l di .10
Biitün 
müsol man 
toşkilatlarının 
sıralarında 
ciddi 
"tomizlik"  aparmış  bolşcviklor  1920-ci  ilin  11-12  fevralında 
Bakı  şohorindo  kcçirilon  I  qurultayda  birloşmo  proscsini 
Azorbaycaıı  Kommuni s t   Partiyasının  yaradılması  ilo  başa 
çatdıra  bildiior.11  Bu  vaxtdan  e ’tibaron,  kommunistlorin 
silalılı  üsyaııa  hazırlığı  başlandı.  Onlar  özlorinin  Bakıda 
uğurlu  silahlı  çıxışım  Oızıl  Ordunun  Şimali  Oafqazda 
qolobolori, 
Xoz or do 
gomiçiliyin 
borpa 
cdilmosi 
vo 
Hoştorxan-Xozor  d o nanmas ı nm  göstoro  bilocoyi  kömoklo 
bağlayırdılar.  l l o ş t o r x a n- Xo z o r   donanması nı n  komandan- 
Iığı  iso  öz  növbosi ndo  Sovct  qoşunları  torofindon  Pctrovsk 
limanı 
tutıılduğu 
halda 
Bakıda 
sonrakı 
omoliyyat 
horokotlorini  genişlondirmoyi  planlaşdırırdı.12
Rcspubl i kada 
siyasi 
voziyyotin 
qcyri-sabit 
olması 
pa ı i ame nt i n  vo  hökumoti n  işindo  do  öz  oksini  tapdı. 
Ycni  
h ö ku mo t d o  
omok  vo  okinçilik 
naziri 
vozifosini 
tutmuş  Ə . Pc pi n o v   1919-cu  il  dekabrın  28-do  homkarlaı 
toşkilatlarının  iştirakı  ilo  fohlo  mosolosino  dair  müşaviro 
kcçirdi. 
Nazi r 
toplaşanlara 
homkarlar 
toşkilatlarının 
işlorino 
nazirliyin 
qarışmayacağını 
vurğulamaqla 
öz 
nazirliyinin  proqramı nı   şorh  etdi.  O,  fohlolori  omin  ctdi 
ki,  fohlo  klubuna  vo  f ohlo  toşkilatlarına  polis  basqınları 
dayandırılacaq,  Bakı  horbi  general-qubernatorluğu  loğv 
cdilocok,  tam  yı ğı ncaq  azadlığı  verilocok  vo  omok  haqqı 
artırılacaqdır.  Nazi r  fohl ol ordon  ona  kömok  göstorilmosıni
xahiş  cldi  vo  fohlolor  bütüıı  v o ’dloro  omol  edildiyi  lıalda
n
kömok  göstorocoklorini  bildirdilor.  ~
Sosialist 
nazirin 
f ohlo 
klubları 
ilo 
bağlı 
boyanatı 
tosadüfi 
xarakter 
daşımırdı. 
Hö k u mo t  
Morkozi 
fohlo 
klubunu  bağl amaq  iiçün  dofolorlo  cohd  göstormişdi.  İlk 
dofo 
1919-cu 
il 
dckabrın 
9-da 
MFK-nın 
binası 
möhürl onmi şdi . 14  Buna  cavab  olaraq  fohlo  konfransmın 
royasot 
h e y ’oti 
ertosi 
güno 
nozordo 
unul a n 
e ’tiraz 
to’tilino  çağı rmı ş  vo  hökumot  orqanlarını  Morkozi  Fohlo 
klubu  binasını  a ç ma ğ a   mocbur  ctmişdi.
Fohlo  sinfinin  monafcyi ni   müdaf i o  ctmok  bayrağı  ilo 
pordolonon  bolşeviklor  milli  hö kumo t o   qarşı  mübarizo 
aparırdılar.  Bu  siyasoti  oslindo  Moskva  dikto  edirdi  vo 
rcspublikanın  osl  monaf cl ori no  zidd  ol maqla,   Azorhay- 
canın 
müstoqilliyinin 
osaslarına 
tohlüko 
yaradırdı. 
Bolşevik  tobliğatçıları  Daxili  İşlor  Nazirliyinin  fohloloriıı
07.  hüquql aı ı   uğrunda  mübarizo  aparmasına  maııe  oldıığu 
barodo  fohlolor 
içorisindo  şayiolor  yayııdılar.  Bununla 
olaqodar 
olaraq 
respublikanın 
daxili 
işlor 
ııaziri
M.Vokilov  bildirdi  ki,  Nazirlik  fohlolorin  öz  iqıisadi  vo 
lıüquqi  voziyyotini  yaxşılaşdırmaq  uğruııda  mübarizosino 
qarışmaq 
fikrindo  dcyil,  cyni  zamanda 
dövloto 
qarşı
biitiin  çıxışları  hor  cür  vasitolorlo  yatıracaqdır.1'
Bunula 
ol aqodar olaraq,  1920-ci  il  martın  15-do  polis
bolşcvik  tobliğatçıları  D. Bünyat zado,   K.İsmayılov,  S.Fo- 
tolizado 
vo 
baştjalarını 
hobs 
ctdi 
vo 
fohlo 
klubunu 
ycnidon  b a ğ l ad ı . 1'
Bakı 
möl ı koml ondi r i l mi ş 
rayonu  gcneral-qubcrnatoru 
Murad-Gircy  Tl cxası n  mo ’lumatından  aydııı  olurdu  ki, 
keçirilmiş  hobslor  bolşcvik  qosdino  qarşı  yönoldilmişdir 
vo 
dövl ot o 
qarşı 
foaliyyotin 
morkozi 
silahlı 
üsyan 
ha z u i a ma q   vo  qanııni  hakimiyyoti  dcvirmok  üçıin  işlor 
göron  folılo  klublarıdır.  Tl cxas  qeyd  etdi  ki,  hökumot 
folılolorin 
hoqi qoton 
do 
ağır 
olan 
maddi 
voziyyotini 
yiingülloşdirmok 
üçün 
on 
qoti 
todbirlor 
görocokdir. 
I l ö k u mo t  
bel o 
hes ab 
edirdi 
ki, 
bu 
mosololor 
qanlı 
döyüşlordo,  lıotta  xaricdon  düşmon  qüvvolori  colb  ct mokl o

---