İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

pozulması  nəticosindo  A z ərb ay c an   iqtisadiyyatı,  xüsusən 
neft  sənayesi,  ağır  b ö h ra n   keçirirdi.  1920-ci  il  yanvarın 
əvvəllərində 
Bakı 
a m b a r la rın d a   n e f t 
ehtiyatları 
(25
milyon  p u d d a n   çox)  şəhə rin  adi  ehtiyat  norm asından 
üç  dofə  çox  idi.  N ə tic ə d ə   hasil  edilən  n eftin   miqdarı
ixrac  edilən 
n eftin m iq d a rın a   uyğun 
gəlm irdi.  Bakıda
o r t a   hesabla  ayda  18-19  milyon  pud 
n e ft  çıxarılır  və
həm in  m ü d d ə t d ə   cəmi  5-6  milyon  pud  ixrac  edilirdi.26
Buna  gö rə  d ə   Sovet  Rusiyası  iiə  ə la q ə lə r  yaradılması 
və  ə m t ə ə   m übadiləsinin  başlanm ası  qaçılm az  zə ru rə tə 
çevrilmişdi.  L akin  belə  ə m t ə ə   m übadiləsi  yalnız  xalqların 
hü q u q u   bərabərliyi  və  suverenliyi  ə sa sın d a  m üm kün  idi. 
Dem əli,  obyektiv  reallığın  özü,  Rusiya  ilə  münasibət 
m əsələsini  qarşıya  q o y u rd u .  Qeyd  e tm ə k   lazımdır  ki, 
A n ta n t a   h ö k u m ə tlə ri,  m ü t tə fiq lə rin   Sovet  hakimiyyəti  və 
bolşeviklərə 
m ü nasibət 
siyasətində 
heç  bir  dəyişiklik 
etm əd o n ,  1920-ci  il  y anva rın  16-da  Rusiyaya  qarşı  iqtisadi 
blokadanı  d a y a n d ırm a q   v ə   o n u n la   ti c a r ə t ə   icazə  vermək 
h aq q ın d a   q ə r a r   qəbul  etd ilər.
Belə  ş ə r a itd ə   sərt  siyasət  k u rs u n u n   tə rə fd a rla rı  öz 
x ətlərini  davam   e td irm ə k lə   g e td ik c ə   d a h a   çox  çətinlik 
ç ə k ird ilə r. 
Sovet 
Rusiyası 
xeyrinə 
tez-tez 
çıxışlar 
səslənirdi.
"Müsavatın"  M .H .H a cın sk in i  daxili  işlər  naziri  vəzifə- 
sindən  geri  çağırm aq  niyyətindən  x əb ə r  t u t a n   "İttihad" 
h ö k u m ə t  koalisiyası  h a q q ın d a   öz  razılaşm asını  ləğv  etmək 
və  h ö k u m ə td ə k i  nüm ayəndosini  geri  ça ğ ırm a q   haqqında 
q ə r a r   qəbul  etd i.27
Daxili  işlər  naziri  vəzifəsinə  yeni  n am izə d  m əsələsində 
"Müsavat"  heç  bir  g üzəştə  g e tm ə k   istəm əd i  və  həmin 
nazir 
vəzifəsini 
ö z ü n d ə  
saxlayacağını 
bildirdi. 
Bu, 
h ö k u m ə tin   tərk ib i  h a q q ın d a   p artiyalar  a ra sın d a   bağlanmış 
m üqavilənin  pozulm ası  d e m ə k   idi,  lakin  bolşeviklərin  vo 
digor  q ü w ə l ə r i n   d ö v lə tə   zidd  fəaliyyətinə  qarşı  qətiyyətli 
m übarizə  a p a r m a q   zə ru riy y ətin d ən   irəli  gəlirdi.  Komp- 
romisə  meylli  olan   M .II.H a c ın sk i  bu  vəzifənin  öhdəsindon 
gələ 
bilm irdi. 
Daxili 
İşlər 
Nazirliyi 
isə 
h ö kum ətdə
bolşevik  tə b liğ atın a  m o ’ruz  qalm am ış  yeganə  orqan  idi. 
Daxili  İşlər  Nazirliyini  g ü c lə n d irm ə k   iiçün  partiya  fevralın
23-də  bu 
vəzifəyə 
h ö k u m ə tin  
ən 
gənc 
naziri 
olan 
M.V əkilovu 
on u n  
m üavini 
vəzifəsinə 
isə 
partiyam n 
radikal 
lid e rlə r in d ə n  
olan 
Ş.Rüstəm bəyovu 
m əsləhət 
gördü.  M ə h z   o n la rın   sə’yi  ilə  dövlətə  zidd  ünsürlərə 
qarşı 
fəal 
m ü b a riz ə  
başlandı, 
bolşeviklər 
içərisində 
həbslər  keçirildi,  fə h lə   klubları  və  ən  irticaçı  qozetlər 
("Edinajı  Rossin",  "Novm  mir"  və  s.)  bağlandı.
Lakin,  bu  tə d b irlə r  digər  p a rla m en t  fraksiyalarının 
kəskin  narazılığ ın a  səbəb  oldu.  M üvafiq  t ə ’yinatlardan 
narazı  qaldığını  bildirən  "İttihad"  partiyası,  Baş  nazir 
U subbəyova  p a rtiy a la rla   m əsləhətləşm əyi  və  Hacınskinin 
nazir  v əzifəsindo  saxlamağı  toklif  etdi.28
A n c a q   p a rtiy a   fraksiyaları  a rasın d a  danışıqlar  heç  bir 
n əticə  v e r m ə d i .  "İttihad"  partiyası  "Müsavat"ı  hakimiyyəti 
zorla 
ələ 
k e ç ir m ə k d ə  
ittih a m  
e d ə rə k  
bildirdi 
ki, 
"Müsavat"  p a r la m e n t d ə   çoxluğu  tə sa d ü f ə n   qazanmışdır. 
"Müsavat"ın 
h ö k m r a n   mövqeyinin 
qanunsuz  olduğunu 
sübut  e tm ə y ə   çalışan  "İttihad"  partiyasım n  m ətbu  orqanı 
yazırdı:  "Yalnız  xalqın  öz  iradəsini  sərbəst  bildirilməsi 
ş ə r a itin d ə   keç irilə n   seçkilər  n əticə sin d ə  çoxluq  q azanan 
partiya  ö z ü n ü   h a k im   partiya  hesab  ed ə   bilər.  "Müsavat" 
partiyası  isə  ö z ü n ü n   say  çoxluğunu  Tiflisdən  gətirm iş 
və 
polis 
s a tra n la rın ın  
şallaqları 
ilə 
artırm ışdır.2 
Bolşeviklərin 
rəğbətini 
q a z a n m a ğ a  
çalışan 
"İttihad", 
bolşev ik lərə  qarşı  h ö k u m ə t  tə dbirlərinin  d ə   əleyhinə  çıxır 
və  bildirirdi  ki,  bolşeviklərlə  qam çı  yox,  kökə  dilindo 
d an ışm aq   o la r  və  lazım dır.30  M a r tın   20-də  sosialist  nazir 
Ə.Pepinov  p a r la m e n t in   növbəti  iclasında  fə h lə  klubunun 
b ağlanm ası  v ə   keçirilm iş  həbslorlə  bağlı  öz  e ’tirazını 
bildirdi.  O n u n   bu  b əyanatı  t ə ’cili  m üzakirə  e tm ə k   təklifi 
h ö k u m ə t  üzvlərinin  əksəriyyəti  tə rə fin d ə n   rə d d   edildi. 
P a r l a m e n ti n   so n ra k ı  iclasında  Ə.Pepinov  öz  partiyasının 
q o ra rın a  ə s a s ə n   i s t e ’faya  getdiyini  bildirdi.31  1920-ci  il 
m a rtın  
23-də 
Ə.Pepinov 
nazir 
səlahiyyətlərindon 
ol 
çəkdi.32  Bu  h ad isə,  vəziyyəti  m ürəkkəbləşdirdi.  Ə.Pepi-

---

ııovun  ardınca  aprclin  9-da  digor  sosialist  nazir  C'amo 
Hacınski 
do  i s t c’fa  vcrdi.'13  Sosialistlorin  vo  "İttihad" 
niimayondoloriniıı  gct mosi   hökumot  höhranını  koskinloş- 
dirdi. 
Flökumotdo 
qalan 
müsavatçılar 
artıq 
Nazirlor 
Kahinctinin 
süqutunun 
qarşısını 
almaq 
iqtidarında 
dcyildilor.  Sosialist  l'raksiyası  radikal-sosialist  hakimiyyo- 
tinin 
yaradılmasında 
tokid 
cdirdi. 
Baş 
nazir 
kimi 
M. Y. Cof orov,   M. H. Hacı ns ki ,   M. Rosulzadonin  adları  ço- 
kiliıdi. 
Əhrarçılar 
da 
ycni 
hakimiyyotin 
yaradılması 
mövqcyi ndo 
dururdular. 
Onlar 
göstorirdilor 
ki, 
".. 
Iıadisolor 
hökumot  
üzvlorinin 
oksoriyyotinin 
noinki 
nıdikallaşma  yolunu  tutmaq  istomodiyini,  hotta  onlarır. 
voziyyoti  dalıa  da  koskinloşdirdiyini  vo  pisloşdiyini  siibut 
cdir".''4 
1920-ci 
il 
aprclin 
15-do  Aslan  boy  Oarda!jov
"Əlırar"  l'ıaksiyası  adından  koalisiyadan  çıxdığını  vo 
ö z  
nümayondolorini 
lıökumotdon 
gcri 
çağırdığını 
boyan 
ct di . 3
Bcloliklo,  müstoqillik  mövqcyi ndo  duran  bütün  siyasi 
qüvvolorin  somoroli  işbirliyino  boslonilon  ümidlor  öziinii 
doğrultmadı. 
Sovct 
tohlükosino 
qarşı 
mübarizo 
üçün 
ümumi  platl'orma  hazırlamaq  miimkiin  olmadı,  noticodo 
sovct  qoşuıılarınm  Azorbaycan  sorhodlorino  yaxııılaşması 
lıaqqında 
alınan 
ilk 
xoborlor 
hökıımotin 
dağılmasına 
gotirib  çıxartdı.
Usubboyov 
kabincti 
üzvlorinin 
istc’lası 
voziyyoti 
doyişdirmodi. 
Y a ı a n m ı ş  
voziyyotdon 
üç 
çıxış 
yolu 
göriinürdii: 
1) 
Il ö k u mo t  
tokco 
"Müsavat" 
partiyası
üzvlorindon  toşkil  olunur:  2)  Birgo  yaradılmış  platlorma 
osasında 
bütün 
siyasi 
fraksiyaların 
koalisiyası; 
3) 
"Mü s av a f ın   lıakimiyyotdon  gctmosi  vo  digor  partiyaların 
hökumot 
toşkil 
ct mosi .  
Lakin 
bu 
variantlar 
icra 
hakimiyyotinin  sabitliyino  t o’minat  vcrmirdi.  "Müsavat’ı 
siyasi 
s ohnodon 
çı xar mağa 
çalışan 
"İttihad" 
üçüncü 
varianta 
nail 
o l ma ğa  
çalışır, 
oks 
halda 
hökumotdo 
iştirakda  imtina  c t mo k l o   hodoloyirdi.
Birpartiyalı  hök u mo t   haqqında  hcç  bir  söhbot  gcdo 
bilmozdi. 
Çünki  
on 
böyük 
fraksiya 
- 
"Miisavat 
vo
hitərəflər" 
frak siy asın d a 
parçalan m a 
baş 
vermişdi, 
P arç a la n m a n ı  a r a d a n   qald ırm aq   və  yaradılan  kabinetdo 
liderliyi  saxlam aq  ü çü n   hakim   partiya  yeni  h ö kum ətin 
təşkilini  M .H .H a c ın s k iy ə   tapşırdı  və  ona  bütün 
p a r l a m e n t  
iraksiyalart  ilə  d a n ışıq la rd a   h ə r ə k ə t   sərbostliyi 
v e r d i .
Ö zlərinin  h ö k u m ə t   başçısı  vəzifəsini  alm aq 
i m k a n ı  
olm ayan  "Əhrar"  v ə   "İttihad"  m üsavatçıların  on  loyai 
nürnayəndəsi  saydıqları  M .H .H acınskinin  namizədliyi 
i l ə  
ra zılaşd ü ar.  Sosialistlər  üç  nazir  vəzifəsi  tələb  e d ə rək , 
daxili  xarici  işlər  və  hərbi  nazir  vəzifələrinə  C.H acınskini, 
A .S əfikürdskini  v ə   B.Rzayevi  tək lif 
e d i r d i l ə r .
M .H .H a cın sk i  bu  vəzifələri  v e r m ə k d ə n   irntina  etdıyinə 
görə,  sosialistlər  nazir  vəzifələrinin  k o n k re t  bölüşdürüi- 
məsini  m ü z a k ir ə   e t m ə d ə n   goləcək  höku m ətin   üm um i 
p la tform a sını  haz ırlam ağ ı  tək lif  etd ilə r.36
Yeni  h ö k u m ə t in   təşkili  prinsipləri  ilə  razılaşmayan 
"Müsavat"  partiyası  üzvlərinin  bir  hissəsi  Ilac m sk in in  
h ö k u m ə tə   daxi!  o lm a q   tə klifindən  im tina  etdi.  M üsa- 
vatçıların  m ö v q e lə rin in   zəifləm əsilə  bərabər,  hakimiyyəti 
əlo 
k e ç ir m ə k  
ü çün 
fəal 
şəkildə 
silahlı 
üsyana 
haz ırlaşm ağa  başlaya n  kom m u n istlərin   nüfuzu  güclənirdj.
K o m m u n ist  p a rtiya sı  bü tü n   gücü  fəhlələrin  vo  döyüş 
d ə s tə lə rin in  
silah lan m astn a 
sərf 
edir, 
silahlı 
ü s y a m n  
hazırlaşm asınt  ö z ü n ü n   ən  yaxın  m əqsədi  hesab  edirdi. 
Bakı  k o m m u n is tlə rin in   H ə ştə rx a n la   olaqosi  bu  sahodo 
işi 
y ü n g ülləşdirdi. 
H ə ştə rx a n  
vasitosilo 
M oskvadan 
göstorişlər  daxil  olur,  foal  işçilər,  silah 
e h t i y a t i a n  
və 
pul  vəsaiti  g ətirilirdi.
B akıdan  H ə ş tə r x a n a   çox  böyük  təhlüko  altında  bcnzin, 
rıcft  v ə   s.  a p a r a n   qayıqlar  göndərilirdi.  Bakı  radiostan- 
siyası  o r a d a   işləyən  kom m u n istlərin   vasitəsilə  H əştərxan, 
M oskva,  K ra s n o v o d s k   və  s.  ilo  ə la q ə   yaratrnışdı.37  1920-ci 
ildo  X ə z ə r d ə   N aviqasiya  b aşlan d ıq d a n   sonra  Bakı  limanı 
ərazısinnin  güclü  n ə z a r ə t   a ltın d a  saxlanm asm a  baxma-
-30
y araq  silah  gətirilm əsi  dah a  d a   gücləndi. 
Bu  dövrdə 
V .İ.L eninin 
göstərişilə 
R K (b)P -nın 
Bakı 
Komitəsinın 
so rə n c a m ın a   "H ərbi  m ə q sə d lə r  üçün" 
1 5  
milyon 
m a n a t

---