İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

31-do  Bakı  xalq  kom issariarı  sovcti  istc’faya  çıxdı  vo 
Bakıda 
hakimiyyoti 
olo 
alan 
escrlor, 
mcnşcviklor, 
d aşn a k la r  "Əksinqilahi  Scntrokaspi  D iktaturası"  dcyilon 
hökum ot  toşkil  ctdilor  vo  ingilis  müdaxiloçilorini  Bakıva 
d o ’vot  ctdilor.
Azorbaycan  hökum oti  rcspublikanın  bütün  orazisindo 
hakimiyyotini  tosbit  etm ok  üçün  milli  qoşun  hissolorinin 
yaradılm asına  başladı.  A zorbaycan  milli  qoşun  dostolori 
vo 
köniillülori 
Q a iq a z  
İslam 
o rd u su n u n  
kömoyi 
ilo 
sentyabrın  15-do  Bakıya  daxil  o ldular.  İki  gündon  sonra 
Azorbaycan  hökum oti  paytaxtı  Bakıya  köçürdü.
Osm anlı  Türkiyosiııin  qoşunlarının  Azorbaycan  Cüm- 
hııriyyoti  orazisindo  hakimliyi,  O sm an  ordu  kom andan-
lığının,  ololxüsııs  Nuri  paşanın,  A zorbaycan  hökumotinin 
daxili 
işlorino 
bo’zon 
miidaxilo 
ctmosi 
Azorbaycan 
Cüm hııriyyotinin  suvercnliyino  toxunurdu.  Osman  ordu 
kom andanlığı  ilo  A zorbaycan  hökum oti  arasında  ixtilaflar 
yaranırdı.  Belo  voziyyotin  koskinloşmosino  homçinin  qara 
qüvvolor  torofindon  ortaya  atılan  "ilhaqçılıq"  mosolosi
sobob  o lurdu.  Guya  Azorbaycan  Osmanlı  dövlotino  ilhaq 
o lunacaq,  bu  dövlotin  bir  vilayoti  şoklindo  idaro  edilocok.
B ununla  o laq o d ar  o lara q   N.  Yusifboyovun  bir  Türkiyo 
horbi 
xadimi 
ilo 
qonuşm asın d an  
gotirilon 
bir  parça 
diqqoti 
colb 
cdir:  - 
Nosib 
boy 
demişdir:  "Osmanlı
O rd u su n u n   A zorbaycaııa  golmosi  lazımdır,  am m a  bizi 
qorxudan  o d u r  ki,  türk lo r  bizi  İstam buldan  idaro  ctmoyo 
qalxm asınlar...  bizim  odomi  morkoziyyot  üzorindo  qurul- 
muş  P ro q ra m ım ız  var...  Azorbaycanın  sosial  quruluşu 
başqa dır  -  Sultaıı  rcjimi  b u ra d ak ı  ohvala  uymaz.  Milli 
vo  d e m o k ra tik   bir  idaro  istoyirik".
Çox 
m a ra q lıd ır  ki, 
M .R osulzado 
1920-ci 
illorin
axırlarında  erm oni  jurnalisti  A .  X o ndka ryanın  Kcrens- 
kinin  o rq a n ı 
"Dni" 
qoze tin d ə  "Na  slujbe  u  Turtsii" 
moqalosino  İsta m b u ld a   çixartdığı  "Odlu  Yurd"  qozctindo, 
azorbaycanlılara  (indiki  kimi)  erm oni  ziyalılarının  "pan- 
türkizm"i 
o la q o d a r  iftirasına  cavab  o laraq  yazmışdır:
"Türk  xalqları,  o n la rın   irqi  monşoyinin  birliyinin  noticosi 
olaraq  bir  neço  m odoni  sorvotlori  saxlamaq  arzularına
baxm ayaraq,  m übahisosiz  ayrı  milli  müstoqil  dövlotlor 
y aratm ağa  c a n   atırlar".
M o’lu m d u r  ki,  birinci  dünya  müharibosindo  Sultan 
Türkiyonin  moğlubiyyotindən  sonra  M udros  barışığının 
şortlərino 
g ö ro  
T ü r k  
qoşunları 
1918-ci 
il 
noyabrın 
o w o llo rin d o   A zorbaycanı  tork  etdilor.
B ununla  belo  o n u   da  qeyd  etm ok  lazımdır  ki,  o 
dövrdə 
A z o rb ay ca n  
xalqının 
on 
ağır 
günlərindo, 
Türkiyənın  m ü vəqqoti  qüvvoləri,  T ü rk   xalqı,  Azorbaycan 
xalqm a  böyük  qard aşlıq   kömoyi  göstormişdilor.  Türkiyə- 
nin 
çox 
n ü m ayondoləri 
A zorbaycanda 
qalıb, 
onun 
ictimai-siyasi  vo  m odəni  quruculuğu  hoyatında  yaxından 
iştirak  etm işlor.
Beynolxalq  m üqavilo  osasında  Azorbaycan  A n ta n ta n ın  
nüfuz  dairosino  daxil  edildi.  A n t a n t a   adından  ingilis 
qoşunları  Bakıya  daxil  oldular.  Bakının  neft  sorvotinə 
salıib  o lm a q   Q ə rb   im perialistlərinin  çoxdankı  arzusu  idi.
Noyabrın 
17-do 
g eneral 
T o m so n u n  
kom andanlığı 
altında  Ə nzəlidon  gəlon  ingilis  -  fransız  -  am erika  hərbi 
dostosinin  Bakı  p o r tu n d a   xarici  işlor  nazirinin  müavini 
A zorbaycan  höku m o ti  a d ın d a n   tobriklo  qarşıladı.
A z orbayca n 
C üm huriyyotinin 
hoyatında 
ycni 
çox 
ziddiyyotli  voziyyot  yaranm ışdı.  İngilislorin  işğal  rejimi 
şəraitindo, 
A C  
öz 
müstoqilliyi, 
istiqlaliyyoti 
u ğrunda 
çotin  m ü b ariz o   ap a rırd ı.
A n t a n t a  
vo 
b aşq a 
ölkolor 
holo 
AC-ni 
rosmon 
tan ım am ışd ılar.  Ilo rç o n d   ki,  Bakıda,  İngiltoronin,  ABŞ, 
F ran sa n ın , 
İtaliyanın, 
A v ro p a n ın  
on d an  
çox 
başqa 
ölkəlorin  m ü x təlif  sahodo  vo  solahiyyotdo  nümayondolori, 
konsulları  v a r   idilər.  A m m a  A n t a n t a   lıakimləri  Azər- 
baycana  m ü tto fiq lo ri  Rusiyanın  "vahidliyi  vo  bölünmozliyi" 
m övqeyindon  onun  bir  u cq a r  hissosi  kimi  baxırdılar.
M ü tto fiq lə rin   A zorbaycan  C üm huriyyətini  tanım am aq 
siyasoti, 
B a k ıd a  
A zorbaycan 
C ümhuriyyotino 
düşən 
qüvvəlorin  foallığını  artırdı.  I l o t t a   Azorbaycan  hökum ot 
dairəlorinin  b o ’zi  üzvlorində  toslimçilik  ohval  -  ruhiyyosi 
yaranm ışdı.  Bu  m ü rə k k o b   vo  ağır  voziyyotdo  Azorbaycan 
C üm huriyyotinin  m übariz  votonporvərlori  inadkarlıq  vo

---

m üdriklik  g ö stə rə rə k ,  A zərbaycan  milli  şurasını  bərpa 
edib,  ingilis  dairolori  ilə  k o n ta k t  y a r a d a r a q   diplomatik 
vasitəlorlo 
T o m so n  
torofindən 
A z ərbaycan 
ərazisindo 
Azorbaycan  h ö k u m otinin  d e -fa k to r  tan ım ağ a  nail  oldular. 
Bu 
A zorbaycan 
C üm huriyyətinin 
liderlərinin 
mühüm 
u ğ urlarında n  biri  idi.
Məmçinin  1918-ci  il  d eka brın  7-də  açılan  parlam entidə 
(diplom atik  n ü m a y ə n d ə lə r  lojasında  g eneral  Tomsonun 
nüm ayondəsinin  K o k k e rel  və  başqa  q o n a q la r  oturmuş- 
dular)  m üsolm an  Şərqinin  ilk  p a rla m e n tin   yaraddmasını 
A zərbaycan  milli-  -  d e m o k ra tik   qüvvələrin  böyük  qoləbəsi 
hesab  e tm ə k   oiar.  P arlam e n ti  təbrik  nitqi  ilə  açan 
M .R osulza də  p a r la m e n td ə   təmsil  olunan  partiyalara,  11 
fraksiya  vo  q ru p la ra   xitabən  dem işdir:  "firqə  ehtirasları, 
şəxsiqorozlori  vo  bütün  bu  kimi  v ə tə n   və  millət  qayosi 
qarşısında  sofla  qaian  qərəzlori  atıb,  v ə tə n   qayğısı  və 
millət  duyğusunu  hor  şeydən  yüksək  tutm ağa"  çağırmışdı.
H ü q u q ş ü n a s   Əli  M o rd a n   bəy  Topçubaşov  parlam cntin 
sodri,  ınıisavat  partiyasının  üzvü  d-r  H ə sə n   bəy  Ağayev 
iso 
onun 
m üavini 
seçiidi. 
1918-ci 
il 
26 
dekabrda 
X.Xoyskinin  sodrliyi  ilə  yeni  koalisyon  h ö kum ət  təsdiq 
olundu.  Bu  oslində  A z ərbaycan  C üm huriyyətinin  üçüncü 
hökum ot  kabinosi  idi,  g eneral  T om son  bu  münasibotlo 
verdiyi  b ə y a n a t d a   qeyd  etmişdir:  "Azərbaycanın  conab
F.Xoyskinin  sədrliyi  ilo  koalision  hökum ətinin  yaranm a- 
sını 
n o zə rə 
ala ra q  
m ən  
e ’lan 
edirəm  
ki,  Müttəfiq 
K om andaıılıq, 
A zorbaycan 
h ü d u d la rın d a  
yeganə  ycrli 
hakimiyyot  kimi  bu  höku m o to   tam   köm ək  edəcokdir".
A zərb ay c an   p a r la m e n ti  burjua  d e m o k ra tik   prinsipino 
əsason 
uyğun 
p a r la m e n t 
idi.  Vaxtı 
ilə  osas  tərkibi 
məclisi  - 
m üossana  seçilmiş  m üsəlm an  nümayəndəliyi. 
yaranmış, 
A z ə rb a y c a n  
miili 
Şurasının 
təm əlində 
vo 
kooptasiya  yolu  ilə  m e y d a n a   gəlmiş  p a rla m e n t  Azorbay- 
can  xalqının  siyasi  ş ü u ru n u n ,  on u n   milli  dem okratik 
qüvvələrinin 
d ö v rü n ü n  
m ü tə rə q q i 
ictimai 
- 
siyasi 
səviyyəsində  o ld u ğ u n u   təsdiq  ed ə n   m ühüm   amildir.
1918-ci  il  d e k a b r   p a r la m e n ti  adi  p a rla m e n t  deyildi. 
o,  əsl  m ə’n a d a   x a r a k te r i k   A z ərbaycan  parlam enti  idi 
O,  tarixi  xariqəlor  y a r a tm ış   boşoriyyətə  böyük  dəyərloı
vermiş  m ü s ə lm a n   Ş ərqində,  çoxəsrlik  A zərbaycan  salna- 
m əsində  fö v q ə l’a d ə   bir  hadisə  idi.  O nun  elmi  prinsipləri 
əsasında  obyektiv  öyrənilm əsi  tarixi  tə c rü b ə   baxım m dan 
bu  g ü n ü m ü z   ü çü n   də  ak tu ald ır.
A z ərb a y c a n   p a r la m e n tin in   bir  əhəmiyyəti  də  o n d a   idi 
ki, 
Q ə rb i 
A v ro p a  
h akim  
d a irə lə rin ə  
Azərbaycan 
C ü m h u riyyətinin  respublika  üsuli  -  idarəsi  yaratm aq , 
başqa  d ö v lə tlə rlə   sülh,  dostluq  siyasəti  yeridən  hum anist, 
miili  d e m o k r a t ik   əhval  -  ruhiyyə  olduğunu  gördülər. 
H eç 
d ə  
tə s a d ü f i 
deyildir 
ki, 
Qərbi  A vropa 
hakim  
d airələrini 
təm sil 
edə n 
g e n e ra l  T om son 
Azərbaycan 
C üm h u riy y ətin in   suverenliyini  m əh d u d la şd ıra n   bir  neçə 
tədbirləri  ləğv  etm iş  və  ya  da  zəiflətmişdir.
M .R ə su lz a d ə  
"A zərbaycanın 
nıüstəqilliyi 
haqqında" 
başlığı  ilə  g ö rk ə m li  ictimai  -  siyasi,  dövlət  və  partiya 
x ad im lə rin ə   paylanm ış  a n k e ta y a   belə  bir  qeyd  etmişdir: 
"A zərbaycan  -  m ü səlm an   alə m in d ə   birinci  respublika  və 
türk  a lə m in d ə   birinci  dövlətdir".  Bu  b əyanatı  M .R əsul- 
zadə  b e lə   aydınlaşdırır:  "Bütün  başqa  əsl  türk  monşəli 
d övlətlər  m e y d a n a   g ə lə n d ə   başlıca  o laraq  dinə  əsaslan- 
mışlar.  A z ə rb a y c a n   C üm huriyyəti  halbuki  milli  -  m ədəni 
tə ’yin  m ü q ə d d ə r a t ı n  
m üasir  təm əli  tü rk   milii  dernok- 
tarik  dövlətçiliyi  z ə m in in d ə   t ə ’sis  edilir  və  bu  baxım dan 
bizim  C ü m h u riy y ə t  ilk  tü r k   dövlətidir".  M .R əsulzado 
göstərdi  ki,  A z ərb a y e a n   xalqı  "monim  dərin  əqidom ə 
görə,  dünyaya  orjinal  m əd ən i  nüm unəsi  verir".
M .R ə su lz a d ə n in   bu  k əlam ları,  fikirləri  diqqoti  colb 
edir,  o n la rın   d ə r in   m ə ’nalı  q a tla r ın a   v ar  gəlm ək  həvosı 
oyadır.
Bu  c ə h ə t d ə n   "Müsavat"  p artiyasınm   ikinci  qurultayının 
(1919-cu  il  d e k a b r )   üç  rəngli  b ayraqlarla  bəzədilmiş  ıclas 
salo n u n d a  "Yaşasın  A z ərbaycan  C üm huriyyətinin  dem ok- 
ratiyası!"  sözləri  ilə  asılmış  şüar  da  fövqəl’ado  m ə ’na 
kəsb  edirl
A z ərb a y c a n   p a r la m e n tin in   m ü hüm   tod b irləıin d ən   biri 
Versal  sülh  k o n fra n s ın a ,  P a risə   Ə .Topçubaşovun  başçılığı 
ilə  səlahiyyətli  n ü m a y ə n d ə lə r  h ey ’ətinin  göndərilm əsi  idi. 
T ə r k ib ə   g ö rk ə m li  ziyalı  xad im lər  M .H .IIacınski,  Ə.Ağa-

---