İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

oğlu,  Ə.Şeyxülislamov,  C.IIacıbəyli  və  başqaları  daxil  ıcı. 
N ü m a y ə n d ə   H c y ’oıinin  əsas  m əqsədi  Azərbaycan  Cüm- 
huriyyətinin  d e-yure  ta n ın m asın a  h ə r  vəc h lə  nail  olma 
idi.
Lakin 
bu 
m əsələ n in  
həlli 
üm u m d ü n y a 
miqyasında 
hakim   d a irə lə rin in ,  ələlxüsus  A n ta n ta n ın   daxilində  v,ı 
on u n  
keçm iş 
m ü ttə fiq i 
ç a r 
Rusiyasının, 
"vahid 
və 
bölünm əz 
Rusiyanın" 
bərpası 
siyasətinin 
gedişatından, 
həm çinin  Q a fq a z d a   m övcud  dövlətlərin  qarşılıqlı  müna 
sibətindən 
və 
sovet 
Rusiyanın 
v ə tə n d a ş  
və 
xarici 
m üdaxiləçilorə  qarşı  apardığı  m üh arib ə n in   nəticələrindən 
çox  asılı  idi.  İran ın   h akim   da irə lə rin d ə ,  h ə t t a   dövlətin 
"Azərbaycan" 
a d lan d ırılm asın a 
e ’tiraz 
səsləri, 
hətta 
"Qafqaz  A zərbaycanı"  öz  "tarixi  ərazisi"  kimi  iddialar 
eşidilirdi.
Çox  m a ra q lıd ır  ki,  Fevral  inqilabını  K erzon  və  Qərb 
ö lk ələrinin 
başçıları 
Rusiyanın 
daxili 
məsələsi 
kimi 
qarşılam ışdılar.  O k ty ab r  inqilabını  isə  Rusiyanın  daxiii 
yox,  beynəlxalq  cəmiyyəti  n a r a h a t   edən  məsəlo  e ’iaıı 
etm işdilər.
Z a q a fq a z iy a   re spublikaları  a r a s ın d a   da  həqiqi  səmimi 
m ü n a sib ə tiə r 
yox 
idi, 
ziddiyyətlər, 
ələlxüsus 
sərhəd, 
to rp aq   m ü b ah isələri  m övcud  idi.  Bu  nöqteyi  -  nəzordon 
A zorbaycan 
C üm h u riy y ətin in  
borqorarlaşdığı 
dövrünün 
zam a n ım ız  üçün  çox 
aktu al 
m üh ü m   əhomiyyot  kosb 
edon  ibrot  dəroslori  vardır.
Ila l-h a z ırd a   rcspublikam ızın,  Z a q a fq a z iy a d a   yaranm ij 
vəziyyoti  olimizdo  olan  sənod  vo  m ate ria lla r  osasında  o 
dövrün  voziyyoti  ilo  t u t u ş d u r a n d a   elə  bil  tarix  tokrar 
o lunur.  Əlolxüsus  erm o n i  -  azorbaycan  münasibotlorindo.
A n c aq   d ö v rü n ə ,  hadisolorin  n e c ə   coroyan  etmosino 
və  n ə tic ə lo rin ə   göro  forqlər  do  var.  Çox  qoribodir  ki 
bo’zi 
m o q a m la rd a   bu 
fərqlor  müasirlorimizin  xeyrino 
deyil.  Bunu  tosdiq  e tm ə k   üçün  A zorbaycan  parlamentinin 
1 
aprel 
1920-ci 
il 
iclasında 
Q a rab ağ  
hadisolorinin 
m üzakirəsinin  s t e n o q r a m m a s ın a   baxm aq  kifayotdir.  Daxili 
işlor  naziri  M u s ta fa   bəy  Vokilovun  Q arab ağ   hadisolori 
h a q q ın d a  
m ə ’ruzosindo 
və 
başqa 
çıxışlarda 
ermoni
qəsbkarlığının  no  q o d ə r  mokrli,  hiylogor  vo  düşiinülmüş, 
vahid  bir  m ərk o z d ən   id arə  olunması,  hotta  "İrandan 
Q a rab ağ a 
milyonların" 
gəlmosi, 
Denikin 
ordusunun 
ermoniioro  hortorofli  kömok  etməsi,  Q a rabağ  münaqi- 
şosinin  hollindo  Rusiyanın  rolu,  partiyaların  məsoləyo 
müxətolif  m övqedon  yanaşması  və  s.  b a rə d ə   söylonənlor 
bu  g ü n ü n   olaylarını  xatırladır.
Eyni  z a m a n d a   iclasda,  erm ə ni  tocavüzkaiiarına  qarşı 
azərbaycanlıların  q ə h rə m a n c a sın a ,  mordliklə  vuruşm aları 
onların  şohor  vo  kondlorim izdon  çıxarılm asında  fodakarlıq 
göstorm oklori,  Q a ra b a ğ   m üdafiəsino  bütün  Azərbaycan 
xalqının  qalxması,  "erməni  hücum larının  Şuşada,  Xan- 
kondindo 
d ə f 
cdilmosindən", 
"Qarabağın 
Cavanşir, 
Z ongozur 
q ə z a la rın d a  
erm oniloro 
hər 
yerdon 
böyük 
zərbolər  v u ru ld u ğ u n d an "   vo  s.  bohs  olunurdu.  Nazir 
çıxışında 
vurğulayırdı: 
"Məmlokotin 
hər 
torofindon
c a m a a t  sel  kimi  könüllü 
sifotilo  axıb  moholli  lıadisoyo 
gəlm o k d əd ir.  Il a z ı r d a   bu  xalq  axınının  qarşısını  alm aq 
müşkül  bir  hal  olm uşdur.  I l ə r   yerdon  cobhoyo  qoşaraq 
kondi  q a r d a şla rın ın   im dadına  golirlor".
Bu 
ibrət 
dorsi 
xalqın  yaddaşındanm ı,  yoxsa 
milli 
qeyrotdonm i,  bizim  dövrdo  ermoniloro  qarşı  başlanmış 
üm um xalq  h o ro k a tın d a   nümayiş  etdirilmişdir!  Foqot  xain 
qüvvolor,  soriştosiz  başçılar,  milli  monsoblorini  itirmişlor 
bu 
v o tə n p ə rv ə rlo rin  
birliyino, 
qoddar 
düşmono 
qarşı 
vahid  c obhə do  birloşməsino  m a n e   oldular.
Çox  m ara q lıd ır  ki,  crm oni  tərofi  Azərbaycan  gürcü 
vo  başqa  dövlot  q u ru m ların ın   birliyo  doğru  yönəldilmiş 
ko n fran slar  keçirm osindo,  h o tta   Q afqaz  konfcdeıasiyasına 
m ünasibotdo,  Z a q a fq a z iy a   respublikalarının  müstəqilliyino 
ciddi 
tohlüko  y a r a d a n   D c n ik in ə   m ünasiboldo  ikiüzlü, 
hiylogor  v ə   tohlükəli  siyasot  yeritm işdir.  Qəribodir  ki, 
Denikin  q ə ro rg a h ın d a ,  homçinin,  A n ta n ta   dairolorindo 
ermoni  to rə fo   hüsn-roğbət  v ar  idi.  O  vaxt  Erm onistanda 
və  A m e r ik a   y ardım   kom itəsinin  foaliyyot  göstormosi  do 
tosadüfi  deyildir.  R SF S R   Xalq  xarici  işləri  komissarı
G .Ç içerinin,  indiki  kimi,  1918-20-ci  illordo  Azorbaycan 
q aç qınla rının  baisi  A n droniki  haqlı  olaraq  "A ntantanın

---

agenti"  kim i  qeyd  etm işd ir.  "Qarabağ"  to rp aq   iddiasmı 
isə  o  vaxtı  Q a fq a z   k o m m u n is tlə ri  öz  qərarlarında  "Qərb 
im perializm inin  Q a r a b a ğ   siyasəti"  kimi  qiymətləndirmiş- 
dilər.
N ü m a y ə n d ə   hey ’ə tinin  başçısı  Ə.M .Topçubaşov  mək- 
tublarının  b irin d ə   yazırdı:  "O nlar  (e rm ən ilər  -  C.Q.) 
b ə lk ə   də  b ü t ü n   ö lk ə lə r in   p a y ta x tla rın d a   bizim  əleyhimizə 
iş  aparır,  bizi  d ö v lət  h əy a tm a ,  başqa  xalqlarla  yanaşı 
y aşa m a ğ a  q a d ir   o lm a y a n   m illət  kimi  q ə lə m ə   verirlər".
A z ə rb a y c a n  
C ü m h u riy y ə tin d ə , 
x aricdə 
Azərbaycan 
n üm ay ən d ə liy in in   bilav asitə  fəaliyyəti  nəticəsində,  ələl- 
xüsus,  A z ə rb a y c a n ın   istiqlal  g ü n ü n ü n   ildönümü  münasi- 
bəti 
ilə 
A z ə rb a y c a n ın  
tarix in ə 
aid, 
A z ərbaycan^  adı 
h aq q ın d a ,  o n u n  
iqtisadiyyatı,  təb iəti  və  ictimai-siyasi 
qüvvələri,  d övlət  siyasəti  və  m ə q s ə d lə ri  barəsində  çoxlu 
m əq a lə lə r,  b ro ş ü ra la r,  x ə r itə lə r  və  m ə ’lum at  kitabçası, 
m ü h a z irə lə r,  milli  g e c ə lə r   keçirilirdi.  P a rla m e n t  nəzdində 
isə  "İstiqlaliyyət  muzeyi"  açılmışdır.
X a ricd ə,  C e n e v r ə d ə   və  b aşq a  ş ə h ə rlə rd ə ,  nümayəndə 
hey ’əti  g ö rü ş lə r  t ə ’yin  edir,  m ü x təlif  Avropa  dillərində 
bü lleten  
v ə  
b r o ş ü r a l a r  
buraxır, 
A zərbaycanı 
təbliğ 
e d ird ilər.  İ ld ö n ü m ü   m ü n a s ib ə tilə   1919-cu  ildə  Fransız 
dilində  "A zərbaycan  R espublikası"  kitabçası  buraxılmışdır.
M ə ’lum  o lduğu  kim i,  1919-cu  ilin  axırları  və  1920-ci 
ilin  əvv ə lin d ə  Sovet  R usiy a sın d a  əks-inqilabi  qüvvələrin 
moğlubiyyəti 
A n t a n t a  
d a irə lə rin in  
Sovet 
Rusiyasına, 
hom çinin  o n u n   ə t r a f ı n d a   e ’lan  olm uş  kiçik  döviətlərlə 
m ü n asib ətin i 
dəyişdi. 
V e rsal 
k o n fr a n s ım n   Ali 
Şurası
1920-ci  il  y an v a rın   11-do  A z ə rb a y c a n ın   v ə   Gürcüstanın 
istiqlaliyyotinin  d e - f a k to   ta n ın m a s ı  h a q q ın d a   q ə ra r  qəbul 
etdi.  D e - f a k to   ta n ın m a s ı,  d e -y u re   o lm asa  da,  əlbəttə, 
dövri 
bax ım ın d an , 
A C -n in  
o  z a m a n k ı 
real  vəziyyəti 
baxım ından  çox  m ü h ü m   ictimai-siyasi  h ad isə  idi.  Birinci 
növbədə 
tarixin 
yeni 
d ö v rü n d o  
dünya 
miqyasında 
A z ərb ay c an  
d ö v lə tin in  
m övcud 
olduğu 
rəsm ən  e ’lan 
olu n m u ş  oldu.
Şübhəsiz,  k o n k r e t   y a ra n m ış   situ asiy ad a  A n ta n ta   hakim 
d a irə lə rin in   Sovet  R usiyası  ə t r a f ı n d a   o n u n   t ə ’siri,  nüfuzu
dairə sin d p   olan  h ə r b c ə   qüvvətli  dövlətlərin  olması  niyyəti 
də  n ə z ə rə   alınm alıdır.
Bu  am illə  ə l a q ə d a r   o laraq  elmi  və  siyasi  c ə h ə td ə n  
Sovet 
R usiyasınm  
A zərbaycan 
müstəqilliyini 
tanım aq 
m əsə lə sin ə   o  d ö v rd ə k i  A z ərbayc anda  mövcud  o lan  siyasi 
partiy a la rın   m ü x tə lif  və  h ə tta ,  bir-birinə  zidd  münasibətini 
k o n k r e t   -  tarixi  baxım dan  düzgün  təhlil  və  şərh  etm ək  
prinsipial  əhə m iy y ə t  kəsb  edir.  B ununla  əlaqədar,  1919-cu 
il  22  d e k a b r d a   P a r l a m e n td ə   Baş  N azir  N.Yusifbəyovun 
e ’lan  etdiyi  Y e n i  K a bine tin  b əya nnam əsindən  aşağıda 
gətirilən 
s ita t 
d iq q ətəlayiqdir:  "Təəssüf  ki,  R usiyada 
m ü b ariz ə  a p a r a n   q ü vvələrdən  heç  biri  inana  bilmir  və 
ya  in a n m a q   is tə m ir  ki,  o,  R usiyam n  əvvəlki  sərh ə d lə rin ə  
nail  ola  bilməz  v ə   öz  m ü q ə d d ə r a tım   t ə ’yin  etmiş  xalqlar 
ü zə rin d ə  y e n id ə n   böyük  dövlətçilik  hökm ranlığı  -  bu 
boş  xülyadır. 
Bizimlə  Rusiya 
arasında  olan 
ixtilafın 
səbəbi  b u n d a n   ibarətdir".
K ə la m  
v a r 
kı, 
"tarixi 
tə c rü b ə  
həyatın 
daimi 
m üəllim idir".  A z ə rb a y c a n   C üm huriyyətinin  təq rib ə n   iki- 
illik  varlığı  d ö v r ü n d ə   A z ərbaycan  xalqım n  iqtisadi,  siyasi 
və  m ə d ə n i  h ə y a tın d a   d ö v rü n ə   g ö rə   çox  m ühüm   m ü tə rə q q i 
milli  d e m o k r a t ik   dəyişikliklər  baş  verm işdir.  H əm çinin 
də  o n u   d a   qeyd  e tm ə k   lazım dır  ki,  A C -d ə  hakimiyyət 
b u rju a - m ü lk ə d a r  hakim iyyəti  idi.  Eyni  za m a nda  AC -nin 
yaran m ası 
A z ə rb a y c a n  
m illətinin 
inkişafı 
timsalı 
idi, 
onun  tarixin  y eni  dö v rü n ü n   türk,  m üsəlm an  aləm ində 
ilk  resp u b lik a  d övlət  q u ru m u   və  qabaqcıl  m illətlərdən 
biri  o l d u ğ u n u   tosdiq  edirdi.
A z ərb ay c an   xalqının  tarixin  yeni  d ö v rü n d ə  3  respub- 
likası  olub,  A z ə rb a y c a n   C üm huriyyəti  -  A D R ,  A zərbaycan 
SSR  v ə   M ü s tə q il  A zərb ay c an   Respublikası.
A z ə rb a y c a n   C üm huriyyəti,  70  yaşlı  A zərbaycan  SSR 
tarixim izin  tə k z ib   o lunm az  əbədi  keçm iş  və  salnam əsinin 
silinm əz  səh ifə lə rid ir.
V ə tə n d a ş ı 
o ld u ğ u m u z  
A zərbaycan 
R espublikası 
isə 
z ə m a n ə m iz in   bu  g ü nkü  həq iq ətid ir.

---