İkinci dünya müharibəsinin abş üçün nəticələri

 
193 
Vaşinqton  Suriya  məsələsində  fəal  rol  oynadı.    əvvəlki ləngliyi 
aradan  qaldıraraq  1999-cu ildə  Cenevrə  konfransına  hazırlıq 
prosesind
ə Suriya rəhbərliyinin etibarını qazanmağa çalışdı.  Qeyd 
etm
ək  lazımdır  ki,  90-cı  illərin  ortasında  ABŞ  öz  vasitəçilik 
f
əaliyyətinə yanaşmanı dəyişməyə məcbur oldu.  Əgər 90-cı illərin 
birinci  yarısında  Vaşinqton  əsasən  dialoq  aparılmasını  təmin 
edirdis
ə,  İsraildə  hakimiyyətə  Bünyamin Netanyaho gəldikdən 
sonra onlar t
ərəflərə sülh təşəbbüsü irəli sürməkdə təzyiq edirdilər.  
XXI 
əsrin  əvvəllərində  ABŞ-ın  bu  məsələnin həlli sahəsindəki 
f
əaliyyətində  keyfiyyət dəyişikliyi  baş  verdi.    Vaşinqton  səyinin 
t
ərəfləri güc işlətməni dayandırmaq üçün inandırmağa deyil, müna-
qişənin sosial və iqtisadi bazasını ləğv etməyə yönəltdi.  Ona görə 
d
ə, həmin  ərazilərdə  demokratik  islahatların  keçirilməsinə  xüsusi 
diqq
ət yetirilməyə  başlanıldı.  Bu  əslində  missioner xarakteri 
daşıyırdı.  ABŞ və onun müttəfiqlərinin bu müqəddəs borcu elan 
edilm
əsə də, demokratiya istənilən daxili və xarici böhranı aradan 
qaldırmaqda universal vasitə idi və onu regionda yaymaq nəzərdə 
tutulurdu.    Regionda  kompromis  axtarışına  hamıdan  əvvəl  ABŞ 
qoşuldu Vaşiqton terrorizmlə fəal mübarizəyə başladı.  ABŞ bütün 
gücü il
ə  İsraili,  fələstinliləri pozucu ekstremist təşkilatlarının 
t
əcavüzkar hərəkətlərindən qorumağı öhdəsinə götürdü.  HƏMAS-
ın hakimiyyətə gəlməsi Fələstin milli muxtariyyatında daxili-siyasi 
v
əziyyəti xeyli dəyişdirdi.  ABŞ  bu  dövrdə  Fələstin Milli Mux-
tariyy
ət hökumətini radikal mövqedən çəkinməyə  inandırmağa 
çalışırdı.  HƏMAS buna o şərtlə razı idi ki, onun tələblərini bey-
n
əlxalq təşkilatlar yerinə yetirsin.  
Şarm-El-Şeyx sazişi və memorandum 
1998-
ci  il  dekabrında  Klintonun  Yaxın  Şərqə  səfəri  zamanı 
F
ələstin Soveti 1968-ci ildə  İsrail  dövlətini ləğv  etmək  haqqında 
q
əbul etdiyi xartiyanı ləğv etdi.  
H
ələ  1998-ci  ilin  noyabrın  30-da  Vaşinqtonda  50  ölkənin 
nümay
əndələrinin görüşündə qərara alındı ki, 3 mlrd dollar Fələs-
tin
ə yardım edilsin.  1998-ci il mayın 17-də İsrailin baş naziri Ed-
mund Barak 
oldu.  O, “Əmək” partiyasından idi.  1999-cu il sen-
tyabrında Şarm-Əl-Şeyxdə Barakla Yasir Ərəfat arasında danışıq-
lar üçün yol açılmış oldu.  Bu tarixə Şam-El-Şeyx sazişi kimi daxil 

---

 
194 
oldu.    1999-
cu ilin sentyabrın 13-də onların arasında daimi status 
haqqında danışıqlar başlandı ki, onun mərkəzində aşağıdakı ciddi 
probleml
ər dururdu: 
1.  Yerus
əlimin statusu 
2.  F
ələstin qaçqınlarının problemi 
3.  Q
əzzə bölgəsində və İordan çayının Qərb sahilində yəhudi 
m
əskənləri məsələsi 
4.  T
əhlükəsizlik tədbirləri 
5.  G
ələcək sərhədlər haqqında məsələ 
Onların arasında “Şarm-el-Şeyx memorandomu” bağlandı.  
2000-
ci il Kemp Devid görüşü 
2000-ci ilin iyunun 
əvvəllərində ABŞ prezidenti Bill Klinton 
İsraillə  Fələstin  arasında  sülh  müqaviləsinin  bağlanmasına  ümid 
ed
ərək daha bir addım atdı və 3 tərəfli sammit çağırılmasını təklif 
etdi.  2000-ci ilin iyunun  11-
24  arasında  Yasir  Ərəfatla  Barakın 
Kemp Devidd
ə görüşü oldu.  Orada ərazi məsələsi müzakirə olun-
du.    Barak  Yasir  Ərafata təklif etdi ki, İordan  çayının  qərb 
sahilind
ə və Qəzzə bölgəsində müstəqil Fələstin dövləti yaradılsın.  
Amma  O, 
Şərqi  Yerusəlimi paytaxt etmək fikrindən  daşınsın və 
10% 
ərazi İsrailin əlində qalsın.  Yasir Ərəfat bir şərtlə buna razıla-
şacağını bildirdi ki, onun əvəzində İsrail Neqev Çölü rayonundakı 
torpağından versin.Fikir müxtəlifliyi Fələstin  qaçqınları  məsə-
l
əsində  də  üzə  çıxdı.  Yasir  Ərafata  Ehud  Barak təklif etdi ki, 
F
ələstin qaçqınlarının məhdud sayı hələlik Vətənə qayıtsın. Qalan-
lara  is
ə  kompensasiya  verilsin.  Yerusəlimin statusu məsələsinə 
g
əldikdə  isə  bu kəskin  xarakter  aldı.    Çünki  Yerusəlim 3 dinin-
iu
daizm, xristianlıq və islamın mərkəzləşdiyi şəhər idi.  Məsələnin 
k
əskinliyi bunda idi ki, 1948-49-cu illər müharibəsi  zamanı 
Yerus
əlimin qərbini İsrail, şərqini isə İordaniya tutmuşdu.  1949-cu 
ild
ə Yerusəlim bölünmüşdü. 1967-ci il “6 günlük” müharibə zama-
nı bu vəziyyət dəyişdi.  İsrail Şərqi Yerusəlimi də işğal etdi.  1980-
ci ilin iyunun 30-da BMT 
TŞ 476 saylı qətnamə qəbul etdi ki, İsrail 
orada  işğalçı  dövlət  kimi  tanınırdı  və  tələb edilirdi ki, Müqəddəs 
şəhər Yerusəlimin statusu dəyişilməmiş qalsın.  İsrail bu qətnaməni 
q
əbul etmədi.    Yeri-səlimin  İsrailin  nəzarəti  altında  qalması  ona 
imkan verdi ki, o, burada 
tikinti işləri aparsın.  Burada demoqrafik 

---

 
195 
d
əyişikliklər də  baş verdi.  1998-ci ilin iyunun 21-də Natenyaho 
hökum
əti “Böyük Yerusəlim” adlı plan qəbul etdi. Plandan  məq-
s
əd  Yerusəlim  İsrail  dövlətinin  əbədi  paytaxtı  olması  ideyasını 
h
əyata keçirmək idi. 2000-ci ilin iyulun 24-dəı Yasir Ərafatla Ba-
rak Kemp-Devidd
ə  yenidən  görüşsələr  də,  nəticəsi  olmadı  Yaxın 
Şərqdə vəziyyət xeyli kəskinləşdi.  
XX 
əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində İsrail-Livan 
münasib
ətləri 
XXI 
əsrin  əvvəllərində  də  Livanla  İsrail  arasında  danışıqlar 
da nizama salınmamış qalırdı.  Çünki Livan bildirirdi ki, o ancaq o 
şərtlə  İsraillə  sülh müqaviləsi  bağlayacaqdır  ki,  Suriya  da  bunu 
etsin.  Livan 1991-ci ild
ən Suriyaya “xüsusi” münasibət bəsləyirdi.  
İsrail də öz növbəsində tələb edirdi ki, “Hizbullah” və digər 
y
əhudilər əleyhinə olan təşkilatlar buraxılsın.  Bu təşkilatlar Cənu-
bi Livanda yerl
əşirdi, və onlar fasiləsiz olaraq – 1993, 1996, 2000-
ci ill
ərdə  İsrail  qoşunları  əleyhinə  aksiyalar həyata  keçirmişdilər.  
Livan ancaq 2000-ci ild
ə  İsrailin  ondan  aldığı  Cənubi Livan 
ərazisini  ona  qaytarılmasına  nail  oldu.  2005-ci ildə  Livandan 
Suriya qoşunları getdi.  Lakin Fələstin problemi yenə də həll edil-
m
əmiş qalırdı.   
 
Al-
Aksa intifadı və onun nəticələri (2000-ci il) 
  1996-
cı  ilin  sentyabrında  İsrail  dövləti arxeoloji məqsəd 
üçün Yerus
əlim şəhərinin müsəlman məhəlləsində ikinci çıxışdan 
ötrü  tunel  açmağı  qərara  aldı.  Güya bunun əsas səbəbi təkcə 
Yerus
əlimdə deyil, həm də, İordan çayının qərb sahilində və Qəzzə 
bölg
əsində baş verən nümayişlər idi.  
Burada  İsrail  qoşunu  və  fələstinlilər  arasında  baş  verən 
toqquşmalarda onlarla adam öldü, yüzlərlə adam yaralandı.  1996-
cı  ilin  sentyabrın  27-si ilə  29-u  arasında  Yerusəlimdən Al-Aksa 
m
əscidinin  altından  tunel  açıldı.  Onunla  əlaqədar BMT  TŞ-nın 
1073 saylı qətnaməsi qəbul edildi.  
2000-ci ild
ən  Ərəb-İsrail  münaqişəsi daha da kəskinləşdi.  
2000-
ci  ilin  sentyabrın  28-də  İsrailin  siyasi  xadimi  Şeronun 
Yerus
əlimin Şərqində olan Məbəd dağına getməsi vəziyyəti yeni-
d
ən kəskinləşdirirdi.    Çünki  orada müsəlmanların  müqəddəs Al-

---