İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
21
şərəfinə yazdığı himn sadə adamların güzəranından bir kəlmə  də olsun bəhs etmir. Burada ancaq Günəş 
allahının qüdrəti təsvir olunur: "Sən (yəni Aton)  səmanın üfüqündə  qəşəng parıldayırsan, həyatın 
başlanğıcını qoymuş diri Günəş dairəsi! Sən  şərq üfüqündə  çıxırsan və bütün yeri öz gözəlliyinlə 
doldurursan. Sən qəşəngsən, böyüksən, nursaçansan və yer üzündə yüksəkdəsən! Sənin  şüaların sənin 
yaratdığın bütün ölkələrin sərhədlərini bürüyür! Sən zülməti qovursan öz şüalarını saçanda. Hər iki torpaq 
şadlıq edir. Onlar (insanlar) oyanır, ayağa durur, qalxır sənə görə. Bədənlərini yuyurlar və geyimlərini 
götürürlər. Onların əlləri sənin parıltını vəsf edir, onlar işə girişirlər. Mal-qara otlayır. Ağac və ot göyərir. 
Quşlar yuvasından uçur. Bütün heyvanlar ayaq üstə hoppanırlar. Gəmilər  şimala üzür, həm də  cənuba və 
bütün yollar sən nur saçanda açılır. Çayda balıqlar sənin görüşünə  çıxırlar. Sənin  şüaların dənizə cumur. 
Sənin  şüaların hər bir əkinə qida verir. Sən çıxanda o canlanır və göyərir sənə görə... Sən uzaq səmanı 
yaratdın ki, oradan doğasan və özün yaratdığına baxasan... Sən mənim ürəyimdəsən, elə birisi yoxdur ki, 
sənin oğlun Neferxepruradan (Exnatonun adıdır) başqa səni dərk etsin..." Exnaton ancaq günəşin yer 
kürəsinə bəxş etdiyi işıq və şüanın müsbət nəticələrinə dini don geyindirmiş və onun şərəfinə mədh demişdi. 
Yəqin ki, Exnaton sadə adamların müəyyən hissəsinə əl tuturdu, "yetim-yesir" təbəqəsindən əyanlığa qəbul 
edirdi, lakin başlıca olaraq yeni quldar əyanların mənafeyini qoruyurdu. Yeni dini təlimin sosial və ictimai-
iqtisadi bünövrəsi yox idi. Əhalinin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün heç bir tədbir görülmürdü. Atona 
sitayiş ancaq Amon kahinlərinin imtiyazlarını ləğv etmək məqsədinin güdürdü. Amona ibadət Misir əhalisi 
arasında dərin köklərə malik idi. Amon məbədlərinin var-dövləti  əsrlər boyu yığılmışdı, bu da onun 
kahinlərini iqtisadi cəhətdən möhkəmləndirirdi. Aton məbədinin nə belə maddi bünövrəsi, nə də ibadətinin 
tarixi ənənəsi var idi. Bu ibadətin ömrü Exnatonun varlığı ilə ölçülürdü. Hər halda Exnaton vəfat etdikdən 
sonra Amon kahinlərinin və dindarlarının  əl-qolu açıldı. Hadisələr göstərdi ki, Aton ibadəti Misirdə  dərin 
kök sala bilməmişdi. Exnatonun 17 illik hakimiyyəti buna imkan vermədi. 
Exnatonun varisləri Atona ibadətin mövqeyini qoruyub saxlaya bilmədilər. Hakimiyyətə gəlmiş firon 
Semnexkara Exnatonun Nefertitidən olan qızına evlənmişdi. Nefertiti dövrünün ən gözəl və incə 
qadınlarından idi. Nefertitinin Exnatondan altı  qızı var idi. Nefertiti və kürəkəni Semnexkara müəyyən 
müddət Axetaton ənənəsini saxlaya bildilər. Atona ibadətə sadiq qaldılar. Lakin bununla yanaşı, Fiva Amon 
allahına ibadəti dirçəltməyə başladı. Cəmi üç il fironluq etmiş Semnexkara Amonun yenidən dirçəlməsinin 
qarşısını ala bilmədi, bəlkə  də ona sitayişi bərpa etmişdi. Hakimiyyətə doqquz yaşlı Tutanxaton ("Günəş 
həyatına yaraşan") gəldi. Exnatonun digər qızı Anxesenpaaton ("O, Günəş üçün yaşayır") Tutanxatonun 
arvadı elan edilmişdi. Onlar Aton ilə yanaşı, başqa allahlara da sitayiş edirdilər. Gənc firon Amon 
ideologiyasının təzyiqinə  məruz qaldı. Bir müddət sonra o, adını  dəyişdirib Tutanxamon, yəni "Amon 
həyatına yaraşan" qoydu. Arvadı isə Anexesenpaamon adını qəbul etdi. Eyni zamanda, Axetaton əyanları ilə 
birlikdə Memfis şəhərinə köçdü. Vaxtaşırı Fiv ziyafətlərində iştirak edirdi. 
Tutanxamon Efiopiyada və Asiyada müharibələr aparmışdı. Ehtimal ki, əldən gedən Asiya 
vilayətlərində Misir hakimiyyətini bərpa edə bilmişdi. Yəqin ki, hərbi əməliyyatlarda sərkərdə Xoremxeb də 
iştirak edirdi. Amona ibadətin tam bərpa edilməsində Xoremxeb böyük səylə fəaliyyət göstərmişdi. Az-çox 
Atona sitayişi qoruyub saxlayanlardan biri isə əyan Eye olmuşdu. Ehtimal edilir ki, Eye gənc Tutanxamonun 
adından Misiri idarə edirdi. Tutanxamon Amon məbədinin hüquqlarını qəti olaraq bərpa etdi. Tutanxamonun 
hakimiyyəti uzun sürmədi. O, təxminən on doqquz yaşında vəfat etdi. Tutanxamon böyük dəbdəbə ilə yeraltı 
sərdabədə dəfn olundu. Onun sərdabəsi Fiva yaxınlığında "hökmdarlar dərəsi"ndə tikilmişdi. Fiva kahinləri 
Tutanxamonun bütün saray əmlakını, əşyalarını, qiymətli bəzək-düzəklərini, oyun lövhələrini, onun surətini 
əks etdirən qızıl dəbilqəsini, müxtəlif heykəllərini və s. sərdabədə yerləşdirmişdilər. Tutanxamonun 
sərdabəsi hələ qədimdə qarətdən qorunmuşdu, halbuki əksər firon sərdabələri hələ o zaman talan edilmişdi. 
Sərdabə qarətçilərini tutub məhkəməyə verirdilər. Talan olunmamış Exnaton və Nefertiti sərdabələrinin 
qalanı XIX əsr qarətçiləri Atona (Günəşə) ibadət tərəfindən təmizlənmişdi. Hovard Karter 1922-ci ildə 
Tutanxamonun sərdabəsini aşkar etmişdi. Məlum oldu ki, Tutanxamonun da sərdabəsinə girmişlər, lakin elə 
bir  şey apara bilməmişlər. Sonralar isə burada XVI Ramzesin sərdabəsi tikilərkən, Tutanxamonun yeraltı 
sərdabəsinin girişi torpaq və çınqılla dolmuş, oğrular sərdabəyə giriş yolunu itirmişdilər. 
Tutanxamonun qısa müddətli hakimiyyəti illərində Misir qüdrətli dövlətə çevrildi. Tutanxamonun 
övladı olmadığından hakimiyyət onun arvadı dul Anxesenapamona keçdi. Misir mənbələri onun fəaliyyəti 
haqqında heç bir məlumat vermir. Lakin Het mənbələrindən məlum olur ki, o, Het hökmdarı Suppiluliuma 
müraciətnamə göndəribmiş. Müraciətnamədə deyilirdi: "Mənim  ərim vəfat etmişdir. Eşitmişəm ki, sənin 
həddi-buluğa çatmış  oğulların vardır: onlardan birini mənə göndər. Mən ona ərə gedərəm, o da Misirin 
hökmdarı olar". Het hökmdarı III Murşil tərəfindən tərtib edilmiş bu salnamədə qeyd edilir ki, Suppilulium 
belə qeyri-adi müraciətə  təəccüb edir. Hadisənin düzgün olub-olmamağını yoxlamaq üçün o, Misirə elçi 
göndərir. Misir fironəsi yenidən Het hökmdarına müraciət edib yazır: "Sən nə üçün deyirsən ki, onlar məni 
aldatmaq istəyirlər.  Əgər hökmranlıq etmək üçün oğlum olsaydı, mən yadelli ölkəyə müraciət etməzdim, 
çünki bu mənim üçün və  mənim ölkəm üçün həqarətdir... Mənim  ərim vəfat etmiş  və  mənim övladım 
yoxdur. Məgər mən öz nökərimi götürüb özümə  ər etməliyəm? Mən heç bir ölkəyə müraciət etməmişəm, 

---