İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
50
mənə taxt-tacı vəd etmişdi, indi o, arvadımın yuxusuna girərək (demişdir): - Mən sənin ərinə kömək edərəm 
və bütün Hattuşili sənin tərəfinə keçər". Hattuşili qələbə çaldıqdan sonra qardaşını  və  rəqiblərini edam 
etdirmir, sadəcə olaraq ölkədən qovur. "Tərcümeyi-hal" göstərir ki, III Hattuşili mübahisəli məsələləri ancaq 
müharibə yolu ilə  həll etməyi üstün tuturdu. Eyni zamanda o, həqiqət və  ədalətin son məqamda qələbə 
çalacağı inamına biganə yanaşmırdı. Lakin mətndən göründüyü kimi, III Hattuşili, bəlkə  də mövcud olan 
vərəsəlik qaydalarını pozaraq, hakimiyyətə zorla sahib olmuşdu. Mətn III Hattuşilinin müraciəti ilə sona 
yetir: "Gələcəkdə kim olursa olsun - Hattuşilin oğlumu, nəvəsimi, yaxud nəticəsimi-hakimiyyətə irsən 
yiyələnərsə, qoy allahlar içərisində Samuxi şəhərinin ilahəsi  İştara ehtiram göstərsin". Hetlərin dini 
dünyagörüşündə akkadların  İştar ilahəsinə sitayişi geniş  təmsil olunmuşdu. Ümumiyyətlə,  İştar ilahəsinə 
sitayiş  nəinki het hakim dairələri arasında, eləcə  də  İkiçayarasına söykənən başqa ölkələrdə  də, məsələn 
Cənubi Azərbaycanın kuti və lullubi hökmdarları arasında da geniş yayılmışdı. 
Het  ədəbiyyatı nümunələri cərgəsinə I Hattuşilinin siyasi vəsiyyətini də daxil etmək olar. Burada I 
Murşilin hakimiyyətə varis təyin edilməsindən bəhs edilir, üsyan qaldırmış digər övladlar hakimiyyətdən 
uzaqlaşdırılır. I Hattuşili əyanlara müraciət edir: "Baxın, indi Murşili mənim oğlumdur... Nə zaman ki, silah 
götürməyə çağırış olsa, onda siz, mənim bəndələrim və  əsilzadə  vətəndaşların (mənim oğluma yardım 
göstərmək üçün əlçatanda) hazır olmalısınız. Üç il keçəndən sonra o, yürüşə getməlidir... Siz onu yürüşə 
aparsanız (nə qədər ki, o uşaqdır), onun sağ-salamat geriyə qayıtması qayğısına qalın". Het hökmdarlarının 
kitabələri və salnamələri ədəbiyyat nümunələri kimi də əhəmiyyətə malikdir. Bunlar "Anittanın kitabəsi", I 
Hattuşilin, I Suppiluliumun "salnamələri" və s. ibarət olmuşdur. 
Din və əfsanələr. Hetlərin, eləcə də başqa qədim xalqların ictimai həyatından olduğu kimi, təsərrüfat 
və ideoloji həyatında da din və dini təsəvvürlər böyük əhəmiyyətə malik idi. Het cəmiyyətində çoxallahlılıq 
mövcud idi. Het panteonunda bir çox qədim etnos və xalqların sitayiş etdiyi allahlar cəmləşmişdi. Burada het 
və hat, hurri, akkad, hind-Avropa (luvi, nesi, pala, Hind-İran), prototürk və hələlik mənşəyi naməlum qalan 
etnos və xalqların dini ideologiyası  əks olunmuşdu. Təsadüfi deyil ki, Het mənbələri "Hatti ölkəsinin min 
allahı" ifadəsini işlədirdi. 
Het ölkəsinin hər bir vilayəti və icmasında yerli ibadətlər mövcud idi. Allah və ilahələrə xüsusi 
ibadətgahlarda sitayiş edirdilər. Het hökmdarı və onun arvadı ildə iki dəfə keçirilən yaz və payız bayramları 
zamanı ölkəyə  səfərə  çıxır, dini ziyarət məqsədilə  şəhərləri gəzir, və  hər yerdə allahlara qurban kəsirdilər. 
Ehtimal ki, ölkəni gəzib dolanmaq adəti hatlardan miras qalıbmış. Yerli dinlərin müəyyən hissəsi dövlət dini 
cərgəsinə daxil edilirdi. Hetlərin ən nüfuzlu allahlarının şərəfinə məbədlər tikilirdi. Belə dini ibadətgahlardan 
biri Boğazgöyün yaxınlığında Yazılıqayada aşkar edilmişdir.  İbadətgah qaya oyuğunda yerləşirdi. Onun 
divarlarında het allah və ilahələri təsvir olunmuş, biri-birinə doğru irəliləyən dini mərasim yerişi qabarıq 
şəkildə divara həkk edilmişdi. Yazılıqayada allahlar cəmini hurrilərə  mənsub edirlər. Allahlara ibadət 
hökmdar hakimiyyətinin ideoloji əsasını təşkil edirdi. 
Het panteonu allahlarının əksəriyyəti hat mənşəli olmuşdur. Səma tufan allahı və onun arvadı, Arina 
şəhərinin Günəş ilahəsi Vurusem panteonun baş allahları hesab edilirdilər. Ehtimala görə, tufan allahı Taru 
adlanırdı. Hurri panteonunda onun və Vurusemin bənzəri Teşub və arvadı Hepat idi. Taru müqəddəs öküz 
üzərində, Henat isə  şir üzərində  təsvir olunurdular. Nerin şəhərinin tufan allahı  da  Taru  adlanırdı. Bəzən 
tufan allahı öküz, yaxud dağ sifətində təsvir olunurdu. 
Het ölkəsində geniş hurri ilahəsi Sauşka böyük nüfuza malik idi, akkad məhsuldarlıq ilahəsi İştar isə 
onun müqabili hesab edilirdi. Hetlər İkiçayarası panteonundan Antu, Anu, Enlil, Eya, Ninlil və s. allahlara 
ibadəti mənimsəmişdilər. İştar şir üzərində qanadlı təsvir olunurdu. Telepin hetlərin əkinçi allahı idi. O, hat 
dini təsəvvürlərinin qalığı kimi qəbul edilir. Telepin "ölən və dirilən" allahı  təmsil edirdi. Təbiətdə 
mövsümün (qış və bahar) dəyişilməsi onun adı ilə də bağlanılırdı. 
Dini təsəvvürlər kimi, ovsun (magiya) da hələ ibtidai insan cəmiyyətində mövcud olmuşdur. Ovsun 
həmişəlik insan həyatına daxil olmuş  ən qədim təfəkkür formasını özündə saxlamışdı. Hetlərin ictimai və 
iqtisadi həyatında ovsunlamaq adəti dərin kök salmışdı. Het ədəbiyyatında ovsunlama qaydaları öz əksini 
tapmışdı. Xəstəlikləri ovsunla müalicə etmək cəhdləri göstərilirdi. Ovsun həyatın müxtəlif sahələrində tətbiq 
olunurdu. Bol məhsul arzusu, ailə ixtilafını yatırma, şər qüvvələri qovma, düşmənlərə lənət, dostlara uğur və 
s. arzuların gerçək olması üçün ovsuna müraciət edirdilər. Bu qəbildən bir neçə nümunə misal gətirək: 
Xəstənin müalicə ovsunu: "(xəstə) qulağına qara yun tıxayır... və qara paltar geyinir". Cadugər arvad 
bir sıra ovsun əməlləri etdikdən sonra onun qara paltarını yuxarıdan aşağıya qədər cırır, qulağından yun 
parçasını  çıxarır və deyir: "indi isə  mən onu natəmizliyin törətdiyi cəhalət və keylikdən, ona cəhalət və 
keylik gətirən natəmizlik vasitəsilə azad edirəm, günahı uzaqlaşdırıram". Sonra xəstənin toxunduğu hər bir 
şeyi qara paltarlarla birlikdə çaya atır. 
Belə ibtidai ovsun vasitəsilə müalicə üsulları müxtəlif xəstəliklərə  tətbiq olunurdu. Sonsuz qadının 
övlad arzusunu ovsunçu söz və  hərəkətlə "yerinə yetirirdi". Ovsunçu arvad boğaz inəyin buynuzundan 
yapışıb deyirdi: "Günəş allahı, mənim ağam, bu inək boğaz olduğu kimi, zəngin pəyəni öküz və inəklə 
(doğub) doldurduğu kimi, qoy bu xəstə də övladlı olsun, qoy öz evini oğul! və qızlarla, nəvə və nəticələrlə 

---