İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
75
görürsən ev tikildi; qarın üstə qarın gəl - görürsən ev söküldü» və yaxud: «Kim ağa kimi tikirsə, qul kimi 
yaşayır. Kim qul kimi tikirsə, ağa kimi yaşayır». Zəhmət adamı haqda şumerlər xoş  zərb-məsəl 
yaratmışdılar: «İşləyən adamın yuxusu şirin olar». 
Şumerlərin, yəqin ki, tənbəl, mız-mız, daim öz taleyindən şikayətlənən adamlardan zəhlələri gedərdi. 
Belə adamlar haqda da atalar sözləri vardır: məsələn, aciz, heç bir işə yaramayan adam haqda deyirdilər: 
«Səni suya atsalar, su iylənər; səni bağçaya buraxsalar, bütün meyvələr çürüyər». Daim sızıldayan adam 
deyərmiş: «Mən uğursuz bir gündə anadan olmuşam». 
Şumerlər biliyi, savadı yüksək qiymətləndirirdilər. Ana dilini bilməyi üstün tuturdular. Hikmətli 
ibarədə deyilir: «Bu necə mirzədir ki, şumer dilini bilmir!». Şumer dilini öyrənəni tərifləyirdilər: - «Bax, bu 
xidmətçi  şumer dilini öyrənmişdir» - deyərdilər. Mirzə  sənətini qiymətləndirir, yaxşı mirzəni pisdən 
seçirdilər. Onların fikrincə, mirzə cəld olmalı idi: - «Əsl mirzə o adamdır ki, əli ağzından geriyə qalmasın» - 
deyirmişlər. 
Şumerlərin həyatında ailə  məsələləri mühüm yer tuturdu. Ailədə  tənbəl kişi haqda zərb-məsəl 
yaratmışdılar. Ailə başçısı deyinir: «Arvadım məbəddədir, anam çay kənarında, mən isə (evdə) acından 
ölürəm». Bəzən kişilər yaxşı ailə qura bilmədiklərindən evləndiklərinə peşman olurdular. Uğursuz nikah 
halları üçün aşağıdakı  zərb-məsəl vardı: «Xoşbəxtlik evlənməkdədir, lakin bir az fikirləşəndə 
ayrılmaqdadır». 
Şumerlər ailə  və övladların qədrini bilir və buna yüksək qiymət verirdilər. Çox maraqlıdır ki, 
qaynanalar haqda atalar sözü yaratmamışlar. Yəqin ki, onlar üzüyola olmuş, ailənin bütövlüyünü qorumuşlar. 
Lakin gəlin qayınata üçün bəla imiş. «Çöldə bardaq - kişi üçün həyatdır. 
Ayaqqabı - kişi üçün göz bəbəyidir. 
Arvad kişinin gələcəyidir. 
Oğul - kişi üçün sığınacaq yeridir. 
Qız - kişi üçün nicat yeridir. 
Amma gəlin - kişi üçün lənətdir». 
Şumerlərin fikrincə, ailə  məhəbbət  əsasında qurulmalıdır. Qarşılıqlı istək olmayan nikah haqda 
deyərdilər: «Gəlinin ürəyi fərəhlə doludur, bəyin ürəyi qəm-qüssə ilə». Xeyirli nikah güdən qızlar haqda belə 
zərb-məsəl vardı: qız deyir: «Mən məhəbbətimi kimə bəxş edim? Bəlkə hər şeyi bol olana, kifayət qədər varı 
olana?» 
Şumerlər ailə qurmağın müsbət və mənfi cəhətlərini müşahidə etmiş, deyingən arvadlar haqda zərb-
məsəl yaratmışdılar: - «Evdə deyingən arvad kədər üstünə azar gətirir». Ailə saxlamağın çətinliyini başa 
düşürdülər: - «Kim arvad və  uşaq saxlamayıbsa, deməli o, burun deşiyində halqa gəzdirməyibdir» - 
deyirdilər. Şumerlər dostluq və qohumluq haqda belə deyirmişlər: - «Dostluq bir gün çəkir, qohumluq əbədi 
davam edir». 
Şumerlər bilavasitə istismarçılara nifrətlə yanaşırdılar. Buna belə  zərb-məsəl qoşmuşdular: «Sənin 
hökmdarın ola bilər, sənin şahın ola bilər, lakin, hər şeydən əvvəl, ağandan qorx!» 
Şumerdə ara müharibələri, hakimiyyət uğrunda mübarizə, düşmən basqınları tez-tez baş verirdi. Buna 
görə Şumer əhalisi ölkənin təhlükəsizliyinin qorunması barədə də zərb-məsəl yaratmışdılar. Məsələn, «Əgər 
ölkə pis silahlanıbsa, düşmən həmişə (şəhər) darvazaları önündə dayanacaqdır». Bununla bərabər, şumerlər 
müharibənin mənasız olmasını başa düşürdülər. Buna uyğun atalar sözündə deyilir: «Sən gedirsən, düşmənin 
torpağını zəbt edirsən, düşmən gəlir, sənin torpağını zəbt edir». 
İkiçayarasının zəngin  ədəbiyyatı  Şərqin başqa xalqlarının  ədəbiyyatına (hetlərin, yəhudilərin, 
aramilərin və s.), antik dünya ədəbiyyatına müəyyən təsir göstərmişdir. 
İkiçayarasında təhsilin başlıca ocağı  məktəb idi. Məktəblərin mövcudluğu haqda ilk məlumatı 
arxeoloji materiallar verir. Uruk şəhərində aparılan qazıntılar zamanı e.ə. IV minilliyin sonuna və III 
minilliyin əvvəlinə aid söz siyahısından ibarət gil kitabələr aşkar edilmişdir. Onların içərisində əzbərləmək 
üçün söz siyahısı vardı. E.ə. III minilliyin ortalarında Şumerdə artıq məktəb təhsili mövcud imiş. Şuruppak 
qazıntıları zamanı həmin dövrə aid çoxlu «məktəb mətnləri» aşkar edilmişdi. Bunlar tarixdə ilk dərs vəsaiti 
hesab olunur. 
Şumer məktəblərində  gələcək mirzələr hazırlayırdılar. Məktəbdə mixi yazı sistemini və  əsas riyazi 
bilikləri öyrənirdilər.  Şagird  Şumer və Akkad dillərini yaxşı bilməli,  ədəbi  əsərlərin üzünü köçürməyi 
bacarmalı idi. Eyni zamanda onlara ilahiyyat, coğrafiya, nəbatat, zoologiya, təbabət sahəsində  məhdud 
miqdarda olsa da, savad verilirdi. 
Məbəd və dövlət təsərrüfatının genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq çoxlu qeyd və hesablama sənədlərinin 
tərtib edilməsi zərurəti meydana gəlmişdi. Buna görə savadlı mirzələrə ehtiyac artırdı. Bununla bağlı 
İkiçayarasında ilk məktəblər məbəd və saray yanında yaranmışdı. 
II minilliyin birinci yarısında  İkiçayarası  məktəbləri aşağıdakı qaydada təşkil olunmuşdu.  Şumer 
məktəbi edubba «kitabələr evi» adlanırdı. Məktəbə «kitabələr evinin atası» adlanan şəxs başçılıq edirdi. Eyni 
zamanda o, müəllim idi. Müəllimə şagirdlər «böyük qardaş» deyirdilər. Şagirdlər «kitabələr evinin övladları» 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
76
adlanırdılar. Məktəbin nəzarətçisi "qamçı tutan" adını daşıyırdı. Nəzarətçi  şagirdlərin məktəbə müntəzəm 
gəlməsini təmin edirdi. 
Şumer məktəbində nizam-intizam sərt idi, təlimdə  şallaq sistemi tətbiq olunurdu. Tədris iki cürə 
qurulmuşdu. Burada şagirdlər bir tərəfdən şumer yazı növünü öyrənir, digər tərəfdən əsərləri əzbərləyir və 
üzünü köçürürdülər. Qazıntılar zamanı xeyli belə nüsxə tapılmışdır. Təhsil  şagirddən yaxşı yaddaş  tələb 
edirdi. Yəqin ki, bütün oxuyanlar güclü yaddaşa malik deyildilər. Buna görə, yaxud başqa səbəbə görə bəzi 
şagirdlər dərsləri buraxıb, indi necə deyərlər, «çətin tərbiyə olunan» uşaqlara çevrilirdilər. 
Qədim şumer mətnlərinin birində, təxminən 4 min il bundan əvvəl yazılmış mətndə belə çətin şagird 
haqda söhbət aparılır. Ümumiyyətlə, həmin dövrdə  məktəb həyatı haqda hekayələr yaradılırdı. Belə 
hekayələrdən biri «Ata və  fərsiz oğul» adlanır. Hekayədə ata öz oğluna nəsihət verir, səylə oxumağı, 
məktəbə vaxtında gedib-gəlməyi, küçələrdə veyllənməməyi tövsiyə edir. Ata və oğul arasında belə bir söhbət 
başlayır: 
Ata oğuldan soruşur: «Haraya getmişdin?» 
Oğul cavab verir: «Mən heç yerə getməmişdim». 
Ata deyir: «Əgər sən heç bir yerə getməmişdinsə, nə üçün veyllənirsən? Dur, məktəbə get, «kitabələr 
evinin atası» qarşısında dayan, tapşırılmış dərsi ona danış, məktəb çantasını aç, öz kitabəni yaz, qoy sənin 
«böyük qardaşın» sənin üçün yeni tapşırıq kitabəsi hazırlasın. Dərsi hazırlayandan sonra, onu müəllimə 
göstər, mənim yanıma gəl, veyl-veyl gəzmə. Başa düşdünmü, mən sənə nə dedim?» 
Oğul: «Bəli, başa düşdüm və təkrar da edə bilərəm». 
Ata: «Onda təkrar et». 
Oğul ata nəsihətini təkrar edir, lakin sonralar bu nəsihətə əməl etmir. 
Ata yenidən qəzəblənir. 
«Qulaq as, adam ol! Meydançalarda dayanma, bağ-bağçanı gəzmə. Məktəbə get, bu sənə xeyir gətirər. 
Mən öz qohumlarımıza baxıram, onların arasında sənə oxşar adam tapa bilmirəm. Sən mənim ürəyimi üzdün, 
sən məni qəbirə aparacaqsan. Mən heç vaxt sənə  iş buyurmamışam, torpaq şumlamağa göndərməmişəm, 
torpaq toxalamağa göndərməmişəm. Başqa sənə oxşar uşaqlar işləyirlər, valideynlərinə kömək edirlər. Onlar 
ataları üçün taxıl yığıb çoxaldır, arpa, yağ  və yunla təchiz edirlər. Sən isə onlarla müqayisədə heç kişi 
deyilsən. Mən səni onlar kimi işləməyə məcbur etməmişəm. Sən öz qardaşına, şagird yoldaşına bax. Nə üçün 
sən onları ötüb keçmirsən? Heç olmasa öz böyük qardaşına, kiçik qardaşına tay olmağa çalış. 
Sənə görə mən gecə-gündüz əzab çəkirəm. Gecə və gündüzü kef axtarmaqla puça verirsən, sən çoxlu 
cavahirat toplamısan, yoğunlamısan, yekəlmisən, lovğa və güclü olmusan. Ancaq sənin bütün nəslin səbirlə 
gözləyir ki, sənə bir bəla üz versin və onlar da buna baxıb sevinsinlər, çünki sən adam olmağa can atmırsan». 
Hekayədən gətirilmiş bu qısa mətn göstərir ki, qədim zamanlarda savad almağa laqeyd olan övladlar 
valideynin narahatlığına səbəb olurdular. Övladın biganəliyinə baxmayaraq, ata allahlardan oğluna qayğı 
göstərməyi və başına ağıl qoymağı diləyir. 
Şumerlər təkcə oxumaqdan yayınanlar haqda hekayə yaratmamışlar. Səylə çalışan məktəblinin 
gündəlik həyatı haqda da hekayə vardı. Hekayə «Məktəblinin günü» adlanır. Onu da 4 min il əvvəl yaşamış 
naməlum müəllim yazmışdır. 
Hekayədən göründüyü kimi, şumer məktəblisi dərsə gecikməkdən qorxur, çünki «müəllim onu 
çubuqla döyə bilər». Hər səhər anasını tələsdirir ki, ona səhər yeməyi hazırlasın. Hekayənin mətni bilavasitə 
şagirdə yönəldilmiş sualdan başlayır: 
- «Ey məktəbli, sən erkən uşaqlıqda haraya getmisən?»  Şagird cavab verir: - «Mən məktəbə 
getmişəm». 
- «Sən məktəbdə nə ilə məşğul olmuşsan?» 
Şagird cavab verir: «Mən məktəbdə öz kitabəmin məzmununu danışdım, səhər yeməyimi yedim, 
kitabəmi yazdım və onu sonacan köçürtdüm. Sonra şifahi tapşırığı soruşdular, nahardan sonra yazılı tapşırıq 
verdilər. Dərslər qurtarandan sonra evə  gəldim. Otağa girdim, gördüm ki, atam əyləşib. Mən atama öz 
kitabəmi oxudum, o, razı qaldı». 
Bir gün şagird dərsə gecikir. Bu haqda belə danışılır: «Səhər ayılanda, anamdan xahiş etdim ki, mənə 
səhər yeməyi versin, çünki məktəbə  tələsirdim. Anam mənə iki kökə verdi və  mən məktəbə getdim. 
Məktəbdə «çubuq tutan» məndən soruşdu: «Sən nə üçün belə gec gəlmisən?» Mən qorxdum və ürəyim 
döyündü. Mən müəllimə yaxınlaşdım və ədəb-ərkanla ona baş əydim». 
Həmin gün şagird üçün uğursuz oldu. Ehtiramla müəllimə baş əyməsinin köməyi olmadı. Hələ üstəlik 
müəllim şagirdə dedi: «Sənin əlin heç bir işə yaramaz (yəni pis yazırsan)» və şagirdə bir çubuq vurdu. Şagird 
bunu gözləmədiyindən pərt oldu. Evə gəldi. Atasından xahiş etdi ki, müəllimi evə dəvət etsin və ona qulluq 
göstərsin. Ata müəllimi evə  dəvət etdi. Müəllim gəldi, onu başda oturtdular. Şagird müəllimə qulluq 
göstərməyə  və  məktəbdə öyrəndiyini danışmağa başladı. Ata müəllimə  səy göstərdiyi üçün təşəkkürünü 
bildirdi və müəllimə təzə geyim və bahalı hədiyyələr verdi, barmağına isə üzük taxdı. Tərifli sözlərdən və 
hədiyyələrdən müəllim xoşlandı. Müəllim şagirdə - gələcək mirzəyə ürək-dirək verməyə başladı: «Ey gənc, 

---