İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
71
hökmdarı  əlacsız qalıb Enmerkarın yanına qasid göndərir: «Ey sən,  İnannanın istəklisi, təkcə  sən  şöhrətə 
layiqsən... Aşağı torpaqlardan yuxarıya kimi sən yeganə hökmdarsan, mən isə sənin arxanla gedirəm. Ana 
bətnində belə  mən sənə tay deyildim, sən mənim «böyük qardaşımsan». Mən heç bir zaman sənə tay ola 
bilmərəm». Dastan Arattanın Urukdan asılı vəziyyətə düşməsindən bəhs edir. 
Digər bir dastan «Luqalbanda və Enmerkar» adlanır. Burada Aratta Şumerin müttəfiqi kimi qələmə 
verilmiş  və ora İnannanın məskəni kimi qeyd olunmuşdu. Dastanda Luqabandanın uzaq bir ölkəyə 
düşməsindən və  İmduqud quşunun köməyi ilə Uruka qayıtmasından bəhs olunur. Bu zaman martu (sami) 
tayfaları  İkiçayarasına basqınlar edirdilər, artıq Uruku mühasirəyə almışdılar. Enmerkar Arattaya yardım 
üçün xəbər göndərmək istəyirdi, orada məskən salmış ilahə İnannanın bu işlərdən xali etmək istəyirdi. Lakin 
bu tapşırığın öhdəsindən gəlmək iqtidarında olan mahir adam tapılmırdı. Luqalbanda bu tapşırığı öz boynuna 
götürdü. Enmerkar şərt qoyur ki, Luqalbanda bu yola tək çıxsın. Luqalbanda yeddi dağ silsiləsini keçib 
Arattaya çatır. İnanna ona qulaq asır və Uruku mühasirədən xilas etmək üçün məsləhətlər verir. 
Dastanlardan biri «Luqalbanda və Hurrum» adlandırılmışdır. Dastanda Enmerkarın Arattaya 
səfərindən bəhs edilir. Ermerkar bu ölkəni işğal etmək məqsədilə ordu toplayır. Orduya səkkiz başçı təyin 
edir. Başçılardan biri də Luqalbanda idi. Onlar Hurrum dağlarına çatırlar. Burada Luqalbanda xəstələnir. 
Onu ölmüş bilib, Hurrum dağına qoyurlar. Onun meyitini Uruka Arattadan qayıdanda aparmaq qərarına 
gəlirlər. Lakin iki gündən sonra Luqalbanda özünə  gəlir. O, allahlardan (Utu, İnanna, Sin) kömək diləyir. 
Ona «həyat yemi» və «həyat suyu» verirlər. Luqalbanda sağalır. O, vəhşi heyvanlar ovlayır və allahlara 
qurban kəsir. Dastanda Enmerkarın Aratta səfərinin aqibəti naməlum qalır. 
Şumer dastanlarında heç bir ölkəyə Aratta qədər diqqət yetirilməmişdir. Şumerlər bu ölkə ilə yaxından 
təmasda olmuşlar. 
Qədim İkiçayarasında hakimiyyət uğrunda baş verən mübarizə həmçinin dastanlarda əks olunmuşdu. 
Bunlardan biri «Gilqameş  və Aqa» adlanır. Aqa (yaxud Aka) Kiş  şəhərinin, Gilqameş isə Uruk şəhərinin 
hökmdarı idi. Aqa Uruk şəhərini öz itaəti altına almaq üçün Gilqameşə  tələb göndərir. Gilqameş  şəhər 
ağsaqqallarının yığıncağını toplayır və məsləhət istəyir. İlk əvvəl şurada Kişə tabe olmaq təklifi irəli sürülür. 
Gilqameş belə  qərardan narazı qalır və Kişin tələbini Uruk şəhər adamlarının yığıncağının (xalq 
yığıncağında) müzakirəsinə verir. Yığıncaq qərara alır ki, Kişin tələbi rədd edilsin və Aqa ilə döyüşə 
girsinlər. Gilqameş hamını toxaları atıb, silahlara sarılmağa çağırır. Lakin tezliklə Aqa Uruk şəhərini 
mühasirəyə alır. Gilqameş Aqanın yanına elçi göndərir. Münaqişə dinc yolla həll edilir. 
«Gilqameş haqqından dastan» qədim dövrdə ən geniş oxunan əsərlərdən biri imiş. Bu dastanı, Akkad, 
hurri və het dillərinə  tərcümə etmişdilər. Dastanın qəhrəmanı  şumercə Bilqames adlanırdı. Dastan əslində 
«hər şeyi görmüş» (ovsunçu Sin-lekeunninin rəvayətindən) adı altında cəmləşdirilmişdir. Dastanın ən qədim 
parçaları Şumer dilində yazılmışdı. Dastanın nisbətən geniş mətni Akkad dilində tərtib olunmuşdu. Dastan 
Gilqameşi belə hallandırır: «Dünyanın axırına kimi hər  şeyi görmüş haqqında, dənizləri görmüş, bütün 
dağları aşmış haqqında, öz dostu ilə birlikdə düşmənləri fəth etmiş haqqında, müdrikliyə çatmış haqqında, 
hər şeyi bilən haqqında, gizli (nə varsa) o gördü, sirli (nə varsa) bildi, bizə daşqından əvvəlki günlər barədə 
xəbər gətirdi, uzaq yola çıxmışdı, lakin yorulub qayıtmışdı». 
Dastanda  əfsanəvi mövzu azlıq təşkil edir. İnsan taleyi ön plana çəkilir.  İnsan və  cəmiyyət üçün 
səciyyəvi olan hadisələr həm bədii, həm də fəlsəfi baxımdan şərh olunmuşdur. Gilqameşin dastanda insan və 
allah kimi təsvir olunmasına baxmayaraq, əməlləri və fikri-zikri insanlara xas olan əməllərlə bağlıdır. O həm 
qəddar, həm xeyirxah, həm qəhrəman, həm dost, həm də insan taleyini, onun aqibətini düşünən adam kimi 
təsvir olunmuşdur. Dastan bir neçə hissəyə bölünür: 
1. Gilqameşin Uruk əhalisinə əsir verməsi; 
2. Enkidu ilə dostluğu; 
3. Onların qəhrəmanlığı; 
4. Enkidunun ölümü və Gilqameşin əbədi həyat axtarması. 
Gilqameş Uruk şəhərinin qala divarlarını tikdirdikdən sonra özünü sərbəst aparır, şəhər əhalisinə zülm 
edir, qız və qadınlara sataşır. Uruk sakinləri allahlara şikayət edirlər. Şikayət sədası allah Anuya çatır. O, ana 
ilahə Arurunu yer üzərinə göndərir və deyir: «Sən onu yaratmışsan, indi də ona bənzər (qəhrəman) yarat». 
Aruru gildən vəhşi görkəmli və  təbiətli Enkidunu yaradır. Tezliklə Uruka xəbər yayılır ki, yaxınlıqda 
vahiməli bir əcaib insan peyda olmuşdur. Onu ancaq Gilqameş məğlub edə bilər. Lakin Gilqameş belə ona 
qarşı çıxmaqdan çəkinir, çünki Enkidu vəhşi təbiətə malik idi. Onun təbiətini dəyişdirmək lazım idi. Məbəd 
qadınlarından birini Enkidunun yanına göndərirlər. Qadın ona nəvaziş göstərir. Tədricən Enkidunun vəhşi 
təbiəti dəyişilir, başına ağıl gəlir, gücdən düşür. Qadın məhəbbəti ona şüur gətirir. İnsana çevrilmiş Enkidu 
Gilqameş ilə döyüşə hazırlaşır. 
Enkidu Gilqameşin zülmünə son qoymaq üçün Uruk şəhərinə daxil olur. Burada Gilqameş onun 
yolunu kəsir. Onlar tutaşmalı olurlar. Enkidu Gilqameşə üstün gəlir, lakin Gilqameş tam basılmır. Hər ikisi 
əhd-peyman bağlayıb dostlaşırlar. Bundan sonra Gilqameş və Enkidu uzaq Sidr ölkəsinə şər qüvvələri təmsil 
edən Humbabaya qarşı döyüşə gedirlər. Onlar sidr meşələrinə çatırlar və sidr ağaclarını Uruka gətirmək üçün 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
72
kəsirlər. Səsə gələn Humbaba döyüşdə həlak olur. 
İlahə  İştar Gilqameşin qəhrəmanlığını görüb ona vurulur, qəlbini ona açır. Lakin Gilqameş onun 
məhəbbətini rədd edir. Gilqameş yaxşı bilir ki, İştar heç bir sevgilisinə axıra qədər sadiq qalmamışdır. İştar 
bu təhqirə dözmür, səma allahı Anqudan xahiş edir ki, Gilqameşə qarşı səma öküzünü göndərsin. Vəhşi öküz 
Urukda qabağına çıxanı dağıdır, məhv edir. Gilqameş və Enkidu güc-bəla ilə öküzü öldürürlər. 
Uruk camaatı  qəhrəmanların  şərəfinə mahnılar qoşur. Lakin allahlar Enkidunu Gilqameşə qarşı 
yönəltmişdilər. O isə Gilqameşlə dostluq edir, Humbaba və  səma öküzünün öldürülməsində  iştirak edir. 
Allahlar Enkiduya ölüm hökmü çıxarırlar. Enkidu xəstələnir və ölür, Gilqameş hədsiz qəmə batır. Həyatın, 
qəhrəmanlığın, şöhrətin sonunu gözü qabağında canlandırır. O, əbədi həyat axtarmağa gedir... 
Gilqameş eşitmişdi ki, allahlar uzaq okean sahilində yaşayan Utnapiştimə nə vaxtsa əbədi həyat bəxş 
etmişdilər. Çox gedir, dağı-daşı aşır, okeanı keçir, Utnapiştimi tapır, ondan əbədi həyatın sirrini öyrənmək 
istəyir. Utnapiştim «Ümumdünya daşqını» əhvalatını danışır, lakin əbədi həyat sirrini açmaq istəmir. Lakin 
Utnapiştim arvadının təkidi ilə sirri açmalı olur. Gilqameş onun məsləhəti ilə okeanın dibinə enir və orada 
cavanlıq otu dərir. Lakin bu otu qaynadıb suyunu içmək lazım imiş. Yolda Gilqameş soyunub göldə çimir ki, 
uzun yolun yorğunluğu bədənindən çıxsın. Bu məqamda bir ilan cavanlıq otunu aparır. Gilqameş  pərişan 
halda Uruka qayıdır. O, insanların ölümə qarşı aciz olduğunu qəti dərk edir. 
«Gilqameş haqqında dastan» dünya ədəbiyyatının qızıl fonduna daxil olmuşdur. 
İkiçayarası qeyri-dini ədəbiyyatı  sırasına hekayə  və nağıllar, ibarə  və  zərb-məsəllər daxildir. 
Hekayələrdə müxtəlif cəhətlər öz əksini tapmışdı. Lirik ədəbiyyat silsiləsindən nümunə olaraq «Ağanın qul 
ilə söhbəti» hekayəsini göstərmək olar. Hekayədə  həyatın mənasızlığı, ağanın hər  şeyə inamını itirməsi, 
qoyulan suallara qulun ikibaşlı cavabı  əks olunmuşdur. Ağanın bədbinliyi, qulun hazırcavablığı  əsərin 
əsasını təşkil edir. Qul ağanın hər bir arzusuna bəraət qazandırıcı cavab verir: 
- Ey qul, mənim xidmətimdə dayan!  
- Bəli, mənim ağam, bəli.  
- Yola tələs! İş arabasını hazırla! Mən saraya gedirəm.  
- Get, mənim ağam, get. Səni uğur gözləyir.  
- Yox, mənim qulum, yox. Saraya getmək istəmirəm.  
- Getmə, mənim ağam, getmə! Birdən səni uzaqlara göndərərlər, naməlum yola çıxmağa məcbur 
edərlər. Onda sənin payına gecə və gündüz iztirabı düşər! 
- Ey qul, mənim xidmətimdə dayan!  
- Bəli, mənim ağam, bəli.  
- Əlimi yumağa su hazırla. Mən kef eləmək istəyirəm.  
- Kef elə, mənim ağam, kef elə. Eyş-işrət şadlıqdır. Kim ki, şad qəlblə və təmiz əllə kef eləyir, Şamaş 
onunladır.  
- Ey qul, mən kef eləmək istəmirəm.  
- Eləmə, mənim ağam, eləmə. Aclıq və toxluq, susuzluq və içki adama əzab verir. 
- Ey qul, mənim xidmətimdə dayan.  
- Bəli, mənim ağam, bəli.  
- Mən ev tikmək istəyirəm.  
- Tik, mənim ağam, tik! Ədalətsiz və zalım rəqibindən canını qurtar.  
- Ey qul, mən ev tikmək istəmirəm.  
- Ev tikmə. Ev tikən atasının evini sökür. 
- Ey qul, mənim xidmətimdə dayan.  
- Bəli, mənim ağam, bəli.  
- Üsyan qaldırmaq istəyirəm.  
- Qaldır, mənim ağam, qaldır.  Əgər üsyan qaldırmasan, aqibətin necə olar? Düşərgəni təmin etmək 
üçün kim sənə ərzaq verər?  
- Ey qul, üsyan qaldırmaq istəmirəm.  
- Qaldırma, mənim ağam, qaldırma. Üsyan qaldıran adamı ya öldürürlər, ya gözlərini çıxarırlar, ya da 
həbsxanaya salırlar. 
- Ey qul, mənim xidmətimdə dayan.  
- Bəli, mənim ağam, bəli.  
- Mən istəyirəm allahıma qurban kəsim.  
- Kəs, mənim ağam, kəs. Öz allahına qurban kəsən adamın ürəyi sevinc ilə dolu olur.  
- Ey qul, mən öz allahıma qurban kəsmək istəmirəm.  
- Kəsmə, mənim ağam, kəsmə. Yəqin sən fikirləşirsən ki, allahın istəyini yerinə yetirsən, onu öz 
arxanla gəlməyə məcbur edə bilərsən? 
- Ey qul, mənim xidmətimdə dayan.  
- Bəli, mənim ağam, bəli.  

---