İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
73
- Mən qadın sevmək istəyirəm.  
- Sev, mənim ağam, sev. Qadını sevən adam kədər və qəmi yaddan çıxardır.  
- Ey qul, mən qadın sevmək istəmirəm.  
- Sevmə, mənim ağam, sevmə. Qadın ovçu üçün tələdir, dərin quyu və yarğandır. Qadın adamın 
boğazını kəsən iti xəncərdir. 
- Ey qul, mənim xidmətimdə dayan.  
- Bəli, mənim ağam, bəli.  
- Mən ölkəmə xeyirxahlıq göstərmək istəyirəm.  
- Göstər, mənim ağam, göstər. Özün də xeyirxahlıq taparsan.  
- Ey qul, mən xeyirxahlıq göstərmək istəmirəm.  
- Göstərmə, mənim ağam, göstərmə. Qədim xarabalıqları  gəz və insan kəllələrinə  nəzər sal. Tap 
görüm, onlardan kim şər sahibi, kim xeyir sahibi olmuşdur.  
- Ey qul, mən istəyirəm səni öldürüm və arxamca getməyə məcbur edim.  
- Mənim ağam məndən sonra həqiqətən üçcə gün yaşayacaqdır. 
«Müdrik Ahikar haqqında» hekayət arami dilində tərtib olunmuş və e.ə. VII əsrin şəraitini əks etdirir. 
Ahikar Assur hökmdarı Sinahheribin ali məmuru idi. Onun övladı yox idi. O, allahdan oğul arzulayırdı. 
Arzusu boşa çıxdıqdan sonra Ahikat qardaşı oğlu Nadanı oğulluğa götürüb onun tərbiyəsi ilə məşğul olur. 
Povestdə dövlət xadimi Ahikarın Nadana yüzdən çox nəsihəti əks olunmuşdur. Onlardan bir neçəsi o dövrün 
əxlaqi qaydaları haqda təsəvvür yarada bilər: 
- Sirri açma. Sarayda eşitdiyin hər bir söz qoy sənin qəlbində çürüsün. 
- Sakit danış, səsini ucaldıb səs-küylə danışma. Əgər səs-küylə ev tikmək mümkün olsaydı, onda eşşək 
gündə iki ev tikərdi. 
- Ağıllı adam ilə daş daşımaq, axmaq adam ilə şərab içməkdən yaxşıdır. 
- Həddindən artıq şirin olma, yoxsa səni udarlar. Həddindən artıq acı da olma, yoxsa səni atarlar. 
- Dilini yamanlıqdan saxla, əlini oğurluqdan. 
- Ağıllı adama qulaq asmaq, isti havada sərin su içməyə bənzəyir. 
- Heç kəsə ayağını basmağa imkan vermə, sonra boynuna minə bilərlər. 
- Bir sərçəni əldə tutmaq, min quşun göydə uçmasından sərfəlidir. 
- Nə zaman su yuxarı axsa, quş qanadsız uçsa, qarğa ağarsa, acı bal kimi şirin olsa, o zaman axmaq da 
ağıllanar. 
- Öz sahibini tərk edən və sənin dalınca düşən iti daşla qov. 
- Başqasına gor qazan özü düşər. 
Bu nəsihətlər müasir dövrün əxlaq və davranış qaydaları ilə də səsləşir. 
İkiçayarası  ədəbiyyatının maraqlı nümunələrindən biri də «Nippurlu yoxsulun nağılıdır» (e.ə. II 
minilliyin ortası). Nippurlu yoxsulun heç nəyi yoxdur: nə  qızılı, nə gümüşü, nə taxılı  və  əti, nə  də yaxşı 
geyimi və içməyə pivəsi. O, Nippur şəhər rəisinin ziyafətində iştirak etmək istəyir, lakin hədiyyə aparmağa 
heç bir şeyi yoxdur. Əlac ona qalır ki, paltarını satsın. Bir keçi alıb əli dolu bayram ziyafətinə gedir. Şəhər 
rəisi yoxsulu məclisdə görüb qəzəblənir. Onun göstərişi ilə yoxsulu bir kənarda oturdurlar, artıq qalan 
yeməkdən qabağına qoyurlar, sonra da evdən qovurlar. Yoxsul pərt olur. Orada-burada xəbər yayır ki, 
rəisdən intiqam alacaqdır. Xəbər də  rəisə çatır. Lakin «bunu eşidən rəis bütün günü uğunmaqdan qarnını 
tutur». Yoxsul hiylə işlədir, gah elçi paltarında, gah da həkim donunda üç dəfə rəisi aldadıb şəhərdən kənara 
çıxardır və hər dəfə onu o möhkəm əzişdirir. Rəis yarımcan şəhərə qayıdır. 
Şumerlər həyat və  məişət ilə  əlaqədar müxtəlif məzmunlu təmsillər yaratmışlar. Bu şifahi xalq 
yaradıcılığı nümunələri Şumer məktəblərində yazıya köçürülürdü. Xalq yaradıcılığı nümunələri (nəsihətlər, 
atalar sözü, zərbi-məsəllər və sairə) «Məktəb (e-duba) mətnləri» kimi məlumdur.  Şumer  şifahi xalq 
yaradıcılığı nümunələri, o cümlədən təmsilləri e.ə. II minilliyin birinci yarısında yazılmışdır. Təmsillərin bir 
qismi heyvanlara həsr olunmuşdur: 
Ulaq (eşşək) çayda üzüaşağı üzürdü, it isə onun dalınca qaçır və öz-özünə deyinirdi:  
- Görəsən o nə vaxt sahilə çıxacaq ki, mən onu yeyim. 
İt ziyafətə gəldi, lakin sümük qalıqlarını görüb deyinərək uzaqlaşdı: 
- İndi mən gedəcəyim yerdə mənim üçün daha çox yem tapılar. 
Qancıq it iftixarla deyirdi: 
- Mənim üçün fərqi yoxdur, balalarım (küçüklər) kürəndir, yaxud xallı; onsuz da mən onların hamısını 
istəyirəm. 
Doqquz canavar (qurd) və onuncu bir neçə qoyunu birgə parçaladılar. Onuncu canavar tamahkar imiş. 
O, hiylə ilə dedi: 
- Mən (cəmdəyi) sizin üçün bölüşdürürəm. Sizin sayınız doqquzdur, qoy bir qoyun (cəmdəyi) sizin 
payınız olsun. Mən isə təkəm, qoy doqquz qoyun (cəmdəyi) mənə çatsın, bu da mənim payım olar. 
Tülkü vəhşi öküzün dırnağını basdaladı və soruşdu: 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
74
- Səni çox incitmədim ki? 
Tülkü özünə ev tikə bilmədi, buna görə dostunun evinə fateh kimi gəldi. 
Tülkü əlində ağac gəzişir və deyirdi: 
- Görəsən, kimə ilişdirim? 
Tülkü əlində rəsmi sənəd düşünürdü: 
- Görəsən, nə tələb eləyim? 
Tülkü Enlildən vəhşi öküz buynuzu arzuladı. Ona vəhşi öküz buynuzu qoyuldu. Lakin külək qopdu, 
yağış yağdı, tülkü öz yuvasına girə bilmədi. Səhərə yaxın soyuq şimal küləyi, qara buludlar və leysan 
tülkünü yaxalayanda o dedi: 
- Qoy səhər açılsın... 
Pişik çox götür-qoy edir, manqusta isə fürsəti fövtə vermir. 
Evdə olan yeməyi manqust udur. Mənə bir şey qalırsa, onu da yadelli gəlib məhv edir. 
Mənim manqustum ancaq piylənmiş yeyir, pivə, yaxud sarı yağ üçün heç yerindən belə tərpənmir. 
Ey şir, sıx cəngəllik sənin müttəfiqindir. 
Şir cəngəllikdə donuzu yaxaladı  və deyinə-deyinə onu parçalamağa başladı: «Sənin  ətini hələ heç 
dadmamışam, amma sənin cığ-cığın qulaqlarımı deşdi». 
Şir bir keçini qamarladı. Keçi dedi: - «Məni burax, mən sənə rəfiqələrimdən birini, qoyunu verərəm». 
Şir cavab verdi: - «Səni buraxaram, ancaq adını  mənə de görüm!». Keçi: - «Məgər sən mənim adımı 
bilmirsən? Mənim adım «Sən aqilsən!-dir».  Şir arxaca çatanda mırıldadı: - «Artıq arxaca çatdım, səni 
buraxıram». Keçi (azad olub) cavab verdi: - «Bəli, sən məni buraxdın. Məgər sən aqilsən? Mən sənə nəinki 
qoyun verərəm, heç özüm də səninlə qalmaram». 
Fil öyünüb deyirdi: - «Dünyada mənə bənzər yoxdur». Gicitkən (bunu eşidib) ona dedi:-»Axı mən də, 
nə qədər xırda olsam belə, sənə bənzər yaradılmışdım». 
Eşşək öz döşəməsini də yeyər. 
Mənim eşşəyim sürətlə qaçmaq üçün yox, anqırmaq üçün yaranıb. 
Mən, eşşək kimi, üçyaşlıya evlənmərəm. 
At üstündəki süvarinin yerə atıb dedi: - «Belə bir yükü belimdə daimi gəzdirsəm, gücdən düşərəm ki!» 
- Sən at kimi tərləyirsən - bu sən içdiyindir. 
Ey qatır, səni kim tanıya bilər - atan, yaxud anan? 
Kökəldilmiş donuzu kəsməyə hazırlaşırdılar, o dedi: «Bu mən yediyim xörəyə görədir». 
Qəssab donuzu kəsə-kəsə deyinir: - «Nə vız-vız salmısan? Bu yol ilə sənin atan, babaların getmişdir, 
sən də onların arxasınca gedəcəksən. Hələ səs-küy də salırsan!» 
Təmsillər və hikmətli sözlər, yəqin ki, hər bir qədim xalqın  şifahi yaradıcılığında öz əksini tapırdı, 
lakin onların ən qədim nümunələri bizə Şumer yazılarında gəlib çatmışdır. 
Atalar sözü, ibarələr, ibrətli hekayələrin yazılı qeydləri Misir qaynaqlarında, Tövrat dini kitabında da 
öz əksini tapmışdır. Şumer hikmətli atalar sözləri və zərb-məsəlləri daha qədimdə yazıya alınmışdı. Bunlar 
e.ə. II minilliyin birinci yarısında yazıya köçürülmüşdü. Şumer zərb-məsəlləri müasir dövrlə səsləşir. 
Şumerlər həyat və  məişətin hər bir sahəsinə aid atalar sözləri, zərb-məsəllər yaratmışlar. Yoxsulluq 
həyatın ən acı amili kimi qəbul edilirdi, yoxsulun acınacaqlı halı zərb-məsəllərdə əks olunurdu: 
«Kasıbın ölməsi yaşamasından yaxşıdır. 
Onun çörəyi olanda duzu olmur, 
Duzu olanda çörəyi olmur, 
Əti olanda quzusu olmur, 
Quzusu olanda əti olmur». 
Yoxsulun ehtiyatı qurtaranda borca düşürdü: «Kasıb borc etməklə öz qayğısını artırır». Lakin zərb-
məsəllərdən aydın olur ki, yoxsul təbəqələrdə ədalətsizliyə qarşı etiraz mövcud idi. Bu aşağıdakı nümunədə 
daha aydın görünür: «Yoxsul ailələrin hamısı heç də eyni dərəcədə itaətkar deyil». 
Şumerlər var-dövlətə, varlı  və yoxsula aid zərb-məsəllər də yaratmışlar. Müvafiq atalar sözü 
aşağıdakılardan ibarətdir: «Kimin çoxlu gümüşü varsa, bəlkə  də o xoşbəxtdir. Kimin çoxlu arpası varsa, 
bəlkə də o da xoşbəxtdir. Lakin kimin heç nəyi yoxdursa, o, gecələri sakit yatır». 
Şumerlər başa düşürdülər ki, hər bir peşə sahibi müvafiq işlə məşğul olmalıdır. Deyirdilər: «Mən cins 
atam, lakin qatır ilə bir boyunduruğa salıblar. Budur, arabanı  çəkirəm, qamış  və saman daşıyıram». 
Xidmətçinin işi çox olurdu, üst-başına diqqət verə bilmirdi. Eləsi haqda deyirdilər: «Xidmətçinin paltarı 
həmişə çirkli olar». Şumerlər təmiz geyimə fikir verirdilər: «Yaxşı geyimliyə  hər yerdə  şaddırlar» - 
deyirdilər. 
Qədim  İkiçayarası sakinlərinin arasında baş verən mülki bərabərsizlik müvafiq surətdə atalar 
sözlərində öz əksini tapmışdır: «Hələ (dünya) çox yaşayacaq, gəlin (var-dövlət) toplayaq». Bunun əksinə 
olaraq dünya malına biganə baxanlar da vardı: «Onsuz da öləcəyik, gəlin nəyimiz varsa xərcləyək». 
Şumerlər səylə  zəhmət çəkənləri yüksək qiymətləndirirdilər. Bir atalar sözündə deyilir: «Əl üstə  əl gəl - 

---