İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
95
qənimət kimi də gətirilirdi. Urartuda at çapma və oxatma yarışları keçirilirdi. 
Dövlətin  ərazisi canişinliklərə bölünmüşdü.  İşğal olunmuş torpaqlarda, xüsusilə  Cənubi Qafqazda 
canişinliklər yaradılmışdı. Vilayətin idarə olunması canişinə tapşırılırdı. Hər bir vilayətin hərbi qüvvələri və 
inzibati idarəsi vardı. Urartunun Cənubi Qafqazda işğalları yerli idarə formalarının dəyişilməsinə  şərait 
yaratdı. Burada xırda hökmdarlar bu və ya digər  ərazini idarə edirdilər. Urartunun Cənubi Qafqaza 
qəsbkarlığı buranın daxili inkişaf prosesini pozur və onların dövlət şəklində birləşməsini ləngidirdi. 
Urartu mədəniyyətinə Assur, Hurri və Het mədəniyyəti təsir göstərmişdi.  İkiçayarasından mixi yazı 
mənimsənilmiş  və Urartu dilinə uyğunlaşdırılmışdı. Urartu sənətkarları istehkam və qala inşası sahəsində 
püxtələşmiş və şəhərsalma inşaat qaydalarını mənimsəmişdilər. 
 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
96
 
QƏDİM MİDİYA MƏDƏNİYYƏTİ VƏ İNCƏSƏNƏTİ 
Midiya Mannadan cənub-şərqdə yerləşirdi. Bir dövlət kimi müasir İranın mərkəzi hissəsində 
yaranmışdı. 
Midiya haqqında ilk məlumat e.ə. IX əsrin ortalarına aid mixi yazılı qaynaqlarda verilir. Bu adı ilk 
dəfə Midiya ərazisinə hücum edən və oranı talayan Assur hökmdarı III Salmanasar işlətmişdir. Midiya 
tayfaları haqqında ilk geniş  məlumatı yunan tarixçisi Herodot “Tarix” əsərində vermişdir. O, Midiya 
ərazisində altı qəbilənin yaşadığını göstərmişdir. 
Mixi yazılarda Midiya sözü Maday, Matay, Amaday şəklində  işlənmişdir. Yunan mənbələri onu 
“Midiya” kimi qələmə almışdır. 
Midiya xırda vilayətlərdən (45-ə qədər) ibarət olmuşdur. Vilayətləri canişinlər idarə edirdi. Midiyalılar 
əkinçilik,  maldarlıq  və  sənətkarlıqla məşğul olurdular. Əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik, maldarlıq və 
sənətkarlıq idi. Metalişləmə  işi sənətlər içərisində daha çox seçilirdi. Midiya ərazisində  dəmir, qurğuşun, 
qızıl, neft və s. çıxarılırdı. “Midiya yağı” adlanan neftdən hərbi işdə də istifadə edilirdi. Neftli parçanı oxlara 
bağlayıb od vuraraq, düşmənin üzərinə, habelə yanğın törətmək üçün evlərin damına atırdılar. 
Midiya sənətkarları - dulusçular, toxucular, dəmirçilər əmək alətləri, parça, xalça, silah, bəzək əşyaları, 
məişət əşyaları və s. hazırlayırdılar. Onların hazırladıqları gözəl sənət nümunələri qonşu ərazilərə yayılırdı. 
Bu, həmin ölkələrdə yerli mədəniyyətin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. 
Midiya-Azərbaycan  əlaqələri Azərbaycanda (Urmiyada, Naxçıvanda, Qarabağda) tunc dövrünün 
boyalı qablar mədəniyyəti nümunələrində daha yaxşı izlənir. 
Əhali əyanlar, kahinlər, azad adamlar, sıravi icma üzvləri-kəndlilər və qullar kimi müxtəlif təbəqələrə 
ayrılırdı. Astiaq nəsli zadəganların hüquqlarmı məhdudlaşdırmağa çalışırdı. Bu əyanların narazılığına səbəb 
oldu. Tarixi rəvayətlər Astiaqı  qəddar hökmdar kimi tanıtmışdır. Astiaq hakimiyyətini itirməkdən həmişə 
ehtiyat edirmiş. O, hətta yeganə qızının övladının hakimiyyətə gəlməsini istəməmişdir. Bu məqsədlə qızını 
fars vilayətinin hökmdarı I Kambizə (Əhəməni nəslindən) ərə verir. Onun fikrincə, fars mənşəli nəvə Midiya 
taxt-tacına sahib ola bilməzdi. Astiaq yeni dünyaya gəlmiş nəvəsi Kirin öldürülməsi haqqında gizli göstəriş 
verir. Lakin uşaq təsadüfən sağ qalır. 
Astiaqın sarayında fars meylli qüvvələr artır. Onlar Kirin hakimiyyətə gəlməsinə çalışırlar. 
E.ə. 553-cü ildə fars vilayətində II Kir hakimiyyətə gəldi. O, Astiaqa qarşı üç il mübarizə apardı. E.ə. 
550-ci ildə  qələbə çaldı  və Ekbatana şəhərini tutdu. Midiya dövləti süqut etdi və  İran  Əhəməni (fars) 
dövlətinin tərkibinə qatıldı. 
Qədim yunan tarixçisi Herodotun “Tarix” əsərindən, Assur-Babil qayaüstü mixi yazılarından məlum 
olur ki, Midiyada   mədəniyyət   yüksək   inkişaf   etmişdi. Midiya əfsanələri  (“Astiaq  və Tomiris”) Midiya 
tarixinin öyrənilməsi üçün çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. 
Midiyada memarlıq inkişaf etmişdi. Suz sarayları, Ekbatananı əhatə edən yeddi cərgə divarları, qırmızı 
kərpicdən tikilmiş şah sarayı gözəl memarlıq nümunələridir. 
Astiaqın  dövründə  zərdüştlük Midiyada rəsmi dövlət dini olmuşdur. 
Zərdüştlük e.ə. VII əsrdə meydana gəlmişdir. Müqəddəs kitabı “Avesta” sayılır. Zərdüşt təliminə görə 
şər ilə xeyir, yalan ilə  həqiqət arasında ölüm-dirim mübarizəsi gedir. Zərdüştlüyün təlimində  təkallahlılıq 
təzahür edir. O, Ahrumazdanı vahid allah kimi təbliğ edir. Dünya yaranandan xeyir və şər arasında mübarizə 
gedir.  İnsanlar xeyir və  şəri seçməkdə  sərbəstdirlər, lakin son anda xeyir şərə, həqiqət yalana qalib 
gəlməlidir.  
 
 
 
 
 
 
 
 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
97
 
QƏDİM MANNA DÖVLƏTİ 
 
E.ə. I minilliyin əvvəllərində Urmiya gölü hövzəsində mərkəzləşmiş Manna dövləti yerləşirdi. 
Manna dağlıq ölkə idi. Ərazisindən müxtəlif çaylar axırdı. Urmiya gölünün suyu duzlu olduğundan 
suvarma üçün yararsız idi. Məhsuldar çay vadiləri sıx məskunlaşmışdı. Manna ərazisində çoxlu faydalı 
qazıntı yataqları (dəmir, mis, gümüş, qızıl, qurğuşun v. s.) vardı. Mannanın düzən və dağətəyi yerlərinin 
əhalisi  əkinçiliklə  məşğul olurdu. Arxeoloji qazıntılar zamanı bu ərazilərdə arpa, buğda və darı qalıqları 
tapılmışdır.  Əkinçilər torpağı  dəmir toxa və  xış ilə  şumlayırdılar. Taxılı  dəmir oraqla biçirdilər. Assuriya 
mixi yazılarında göstərilir ki, Mannada taxıl anbarları olmuşdur. Böyük anbarlar dövlətə, yaxud hökmdara 
məxsus idi. Quraqlıq, yaxud aclıq vaxtı dövlət anbarlarından əhaliyə taxıl paylanırdı. Bağçılıq və üzümçülük 
də inkişaf etmişdi. Üzümdən şərab hazırlayırdılar. 
Mannalıların həyalında maldarlıq mühüm yer tuturdu. Atçılıq geniş yayılmışdı. Mannanın Subi 
vilayəti öz atları ilə xüsusilə  fərqlənirdi. Manna əhalisi oturaq həyat sürürdü. Yaz və yay aylarında mal-
qaranı, qoyun-quzunu dağlara aparırdılar. Bara (Sanqibuti) vilayətində hökmdar sürüləri saxlanılırdı. 
Təsərrüfatda dəvədən də istifadə edirdilər. 
E.ə. I minilliyin başlanğıcında Azərbaycanın cənubunda, Urmiya gölü ətrafında mərkəzləşmiş dövlətin 
meydana gəlməsi üçün şərait  əmələ  gəlmişdi. E.ə. IX əsrdə burada Manna dövləti yarandı. Lakin həmin 
dövrdə Manna hələ bütün cənubi Azərbaycan torpağını əhatə edə bilməmişdi. Manna adına ilk dəfə e.ə. 843-
cü ildə Assuriya hökmdarı III Salmanasarın mixi yazılı kitabəsində rast gəlinir. Bu yazılarda Manna tayfa 
adını bildirir. 
 E.ə. XI əsrdə Manna ərazisində müstəqil siyasət yürüdən Zamua, Gilzan, Alateye, Surikas, 
Gizilbunda, Zikirtu, Andia və s. vilayətlər meydana gəlmişdi. Zamua ölkəsi Mannanın əsas hissəsini təşkil 
edirdi. Urmiya gölündən cənubda yerləşən Zamua əvvəllər lullubilərin ölkəsi olmuşdur. E.ə. IX əsrin birinci 
yarısında Zamuanı ayrı-ayrı hakimlər idarə edirdilər. Buna görə  də xarici hücumların qarşısını almaq 
mümkün olmurdu. Onların hər biri Assuriya ordusuna qarşı təkbaşına mübarizə aparmalı olur, yaxud xərac 
göndərməklə Assuriya ilə müstəqil siyasi əlaqə yaradırdılar. 
Mannaya qarşı Assuriya və Urartunun hücumları ara vermirdi. Manna hökmdarları ölkəni vahid 
mərkəzdə birləşdirib, xarici hücumların qarşısını almağa çalışırdılar.  
E.ə. IX əsrin sonu-VIII əsrin əvvəlində Manna güclü bir dövlətə çevrilmişdi. 
Mannanın  ərazisi  şimalda Araz çayına çatırdı, cənubda və  cənub-şərqdə Kaspi ölkəsi, Parsua və 
Midiya ilə həmsərhəd idi. İranzunun hakimiyyəti dövründə Manna qüdrətli dövlət olmuşdur. 
Bu dövrdə Mannanın xarici siyasətində iki meyl var idi. Bir qrup Assuriya ilə ittifaqa meyl göstərir, 
bununla da Manna torpaqlarının bütövlüyünü saxlamağa çalışırdı. İranzu Assuriyaya müttəfiq kimi baxır və 
onun siyasi üstünlüyünü tanıyırdı. Urartunun hücumlarına qarşı uzun müddət mübarizə aparan Mannaya 
əmin-amanlıq lazım idi. Başqa bir qrup isə Urartu ilə ittifaq tərəfdarı idi. Onların siyasəti Manna 
vilayətlərinin mərkəzi dövlət  ətrafında birləşməsinə mane olur, ölkənin parçalanmasına, torpaqlarının isə 
Urartu tərəfindən işğalına şərait yaradırdı. 
Mannada dövlətçilik ənənəsi qədim köklərə malik idi. Hələ e.ə. III minillikdə onun ərazisində dövlət 
qurumları meydana gəlir. 
Dövləti hökmdar idarə edirdi. Hökmdar mütləq hakimiyyətə malik idi. E.ə. VIII əsrin ikinci yarısında 
hakimiyyət irsi olaraq atadan oğula keçirdi. Dövlətə  qədim Azərbaycan türk sülaləsi başçılıq etmişdir. 
Manna mərkəzləşmiş dövlət idi. Ölkənin vilayətlərini canişinlər idarə edirdilər. Onlar mərkəzi hakimiyyətə 
tabe idilər. Dövlətin idarə  işlərində müxtəlif  əyanlar və  məmurlar çalışırdılar. Məmurlar mixi qaynaqlarda 
əyan, ağsaqqal, məsləhətçi, başçı  və canişin adlandırılmışlar. Dövlətin idarəsində hakim ailənin üzvləri də 
iştirak edirdilər. Mannada ağsaqqallar şurası da fəaliyyət göstərirdi. Lakin bu şura hökmdardan asılı idi. 
Manna hökmdarları ölkəni yadelli basqınlardan qorumaq üçün qonşu Assuriyaya ilə diplomatik 
əlaqələr yaratmış və ölkənin ərazi bütövlüyünü saxlamağa müvəffəq olmuşdular.  
Ahşerinin məğlubiyyəti faciə ilə qurtardı. Ona qarşı üsyan baş verdi. Üsyançılar Ahşerini öldürdülər. 
Hakimiyyətə Ahşerinin oğlu Ualli (e.ə. 650-630) gəldi və Assuriya ilə ittifaqı  bərpa etdi. Bundan sonra 
Manna Assuriya ilə ittifaqa sadiq qaldı. E.ə. 616-cı ildə Ön Asiyanın qüdrətli Assuriya dövləti Midiya və 
Babilistan ilə mübarizədə təklənən zaman Manna hərbi dəstələri ona kömək etdi. Qaynaqlardan göründüyü 
kimi, e.ə. 593-cü ildə Manna müstəqil dövlət kimi öz varlığını saxlayırdı. 
Təxminən e.ə. 590-cı ildə Manna İranın mərkəzində yaranmış Midiya dövlətinin tərkibinə daxil edildi. 
Mannan müstəqil dövlətçiliyinə son qoyuldu. 
Mannada sənətkarlıq mühüm yer tutmuşdur. Mannanın  ərazisində  zəngin dəmir filizi, o cümlədən 
qiymətli daş yataqları var idi. Mannada peşəkar sənətkarlar qızıl, gümüş, tunc və misdən bəzək şeyləri, qab-
qacaq və s. hazırlayırdılar.  İndiki Cənubi Azərbaycan  ərazisində, qədim Həsənli məskənində qazıntılar 
zamanı müxtəlif daş qəliblər tapılmışdır. Əridilmiş metalı həmin qəliblərə tökərək oraq, toxa, balta, xəncər, 

---