İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
89
 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
90
 
QƏDİM ASSURİYA MƏDƏNİYYƏTİ 
 
Assuriya dövləti  İkiçayarasının  şimal hissəsində,  İraqın  ərazisində mövcud olmuşdur. Assuriyanın 
ərazisi əsasən dağlıq olduğu üçün burada əkinçilik bir o qədər inkişaf etməmişdir. Lakin burada çoxlu faydalı 
qazıntılar və meşə materialları vardır. Assuriya əhalisi tunc əldə etməyi çox erkən öyrənmişdir. Assuriyalılar 
mis, tunc, qalay və sonra dəmirdən istifadə etmişlər. 
Dəclə çayı sahilində  Aşşur (indiki Kilat-Şerkət) şəhəri salınmışdır. Bu şəhər dini mərkəz və paytaxt 
hesab olunurdu. Aşşur allah adı və Assuriya ölkə adı bu şəhərin adından əmələ gəlmişdir. Assuriya əvvəlcə 
Cənubi Mesopotamiyadan asılı idi, e.ə. XX əsrdə müstəqil Assuriya dövləti yarandı. I minilliyin 
başlanğıcında Ön Asiyada dəmirdən istifadə  təsərrüfatla yanaşı, hərbi sənətin inkişafında mühüm rol 
oynamışdır. Assuriyalılar bundan daha yaxşı istifadə edərək hərbi sənətdə böyük nailiyyətlər qazanmışlar. 
E.ə. VIII-VI əsrlərdə Assuriya Ön Asiyada ən qüdrətli hərbi dövlətə çevrildi. Assuriya qoşunlarının sayı 120 
min nəfərə çatırdı. Qoşun piyada, atlı və döyüş arabalarından ibarət idi. Assur çarlarını mühafizə edən daimi 
“çar cangüdənlər dəstəsi” var idi. Piyadalar uzun nizə, ox və kaman, qalxanlarla silahlanırdılar. Dağları 
aşmaq üçün kəndir, çaylardan keçmək üçün heyvan dərisindən hazırlanmış  və içərisinə hava doldurulmuş 
tuluqlardan istifadə olunurdu. Assur çarları ordunun təliminə xüsusi diqqət yetirirdilər. Hərbi parad üçün 
xüsusi meydançalar var idi. Onların ordusunda xüsusi “mühəndislər” dəstəsi fəaliyyət göstərirdi. Onlar hərbi 
istehkamlar qurur, hərbi yollar çəkir, çaylar üzərindən körpülər salırdılar. Assur ordusu xüsusi daşatan 
(mancanaq), qala uçuran qurğulardan istifadə edirdi.  
Assuriyanın Paytaxtı  Nineviya  idi.  Bu  şəhər “Aslanlar yuvası” adlanırdı. Assuriya Mesopotamiyanı, 
Suriyanı, Fələstin və Misiri işğal etdi, bütün Ön Asiyanı hakimiyyəti altında birləşdirdi.  
E.ə. VII əsrdə Assuriyanın düşmənləri olan Babil və Midiya ona qarşı birləşdilər. Onlar e.ə. 612-ci ildə 
Ninveiya şəhərini tutub dağıtdılar, e.ə. 605-ci ildə Karxemiş qalasını ələ keçirdilər. Assuriyanın varlığına son 
qoyuldu. Onun ərazisi Midiya və Babil padşahlıqları arasında bölüşdürüldü.  
Qədim Assuriyanın ərazisində icmalar mövcud olmuşdur. Bunlardan ən irisi Aşşur  şəhər icması idi. 
Aşşur icmasının əhalisi əkinçilik və maldarlıqla məşğul olurdu. Aşşur eyni zamanda geniş  
ticarət aparırdı, Anadoludakı Kaniş beynəlxalq ticarət mərkəzi ilə əlaqə saxlayırdı. Aşşur icmasında ticarətin 
inkişafı ilə bağlı olaraq sənətkarlığın müxtəlif sahələri ilə məşğul olurdular. Aşşur icması sənətkarlıq əşyaları 
və müxtəlif metallardan ibarət xammal ilə alış-veriş edirdi. Aşşurdan qərbə ticarət yolu keçirdi və yolun son 
məntəqəsi Kaniş ticarət məntəqəsi idi. Burada Aşşura tabe olan ticarət məhəllələri vardı. Aşşur icması şərqə 
gedən ticarət yolunun əsas məntəqəsi idi. Bu şəhərdə müxtəlif mənşəli  əhali mal mübadiləsi və alış-veriş 
edirdi. Aşşur şimala və şərqə gedən ticarət yollarını da nəzarətdə saxlayırdı. 
Assuriyanın  ərazisində ixtisaslaşmış ticarət icmaları mövcud idi. Aşşurdan başqa, Arrapha şəhər 
icmasında da ticarət icması mövqe qazanmışdı.  İcmalar arasında  əmək bölgüsü vardı. Dəmirçi, dülgər, 
toxucu, dulusçu və s. peşələr üzrə ixtisaslaşmış ticarət icmaları  fəaliyyət göstərirdi.  İxtisaslaşmış ticarət 
icmaları bilavasitə bazarla bağlı idi. Lakin mövcud olan ev icmaları bazar ticarət münasibətlərinin inkişafını 
ləngidirdi. 
Ev icmalarının varlığı torpaqla bağlı idi. Arrapha icmasında torpaq alınıb-satılırdı. Bunun nəticəsində 
varlı  və yoxsul ailələr meydana gəlmişdi. Arrapha icmasındakı ailə kollektivi qullara malik idi. Əsas qul 
mənbəyi uğurlu müharibələr idi. Lakin qədim və orta Assur dövründə borc köləliyi də geniş yayılmışdı, 
çünki bu zaman müharibələr Assuriyanın dövlət, məbəd və  fərdi təsərrüfatlarını qul əməyi ilə  təmin edə 
bilmirdi. Məhz yeni Assur dövründə uzun müddətli qələbələr ölkəni hərbi əsirlərlə doldurdu. Bununla yanaşı 
işğal olunmuş  ərazinin  əhalisinin Assuriyaya köçürülməsi ölkənin işçi qüvvəsini artırırdı. Nəticədə qul 
əməyinə tələbat azalırdı. Yeni Assur dövründə qul ucuz qiymətə satılırdı. Fərdi təsərrüfata, yəni ev icmasına 
məxsus olan qul müəyyən müstəqilliyə malik olmuşdu. Qula ailə saxlamaq ixtiyarı verilmişdi. Müstəqil 
becərmək üçün ona torpaq sahəsi ayrılırdı. Məhsulun çox hissəsi quldara təhvil verilirdi. Qul, onun ailəsi və 
əmlakı ağanın mülkiyyəti hesab olunurdu. Ağa qulu ailəsi ilə birlikdə sata bilərdi. Lakin assur qanunları borc 
əsarətinə düşmüş adamla qul arasında müəyyən fərq qoyurdular. Borc əsarəti assuriyada geniş  tətbiq 
olunurdu. Borclu borcunu vaxtında qaytarmazdısa, onda o, borc əvəzi sələmçinin təsərrüfatında işləməli və 
borcun məbləğini öz əməyi ilə ödəməli idi. Sələmçi onu qul kimi sata bilməzdi. Sənədlərdə 10-20 quldan 
ibarət ailələrin satılması qeyd olunmuşdur. Qullar becərdikləri torpaq sahəsi ilə birlikdə də satılırdılar. Orta 
dövr assur qanunları ev köləliyi və qadının mövqeyi haqda xüsusi maddələr nəzərdə tutmuşdular. Ev 
sahibəsinin qul və kəniz ilə münasibəti maddələrin birində belə əks olunmuşdur: "Əgər qul, yaxud kəniz azad 
adamın əlindən bir şey qəbul edərsə, onda həmin qul və kənizin burnu və qulağı kəsilməli, oğurlanmış şey 
isə qaytarılmalıdır; adam öz arvadının da qulağını  kəsə bilər.  Əgər o, arvadına cəza verməzsə  və onun 
qulağını  kəsməzsə, onda qul və  kənizin qulağı  həmçinin kəsilməməli və onlar oğurlanmış  şeyi 
qaytarmamalıdırlar». 
Assur qanunlarından belə nəticə əldə etmək olur ki, ailədə qadına müstəqillik verilmirdi. Onun bütün 

---