İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
91
hərəkətləri kişinin nəzarəti altında idi. Qadın icazəsiz heç kəsə evdən ərzaq, yaxud ev əşyası verə bilməzdi, 
yəni heç kəsə əl tutmamalı idi. Ailə əmlakına onun hüququ yox idi, ancaq ev əmlakı üzərində tam hüquqa 
malik olmuşdu. Qadın tərəfindən kənara verilmiş  əşya oğurluq malı hesab edilirdi. Müvafiq maddədə bu 
haqda belə deyilir: "Əgər azad adam xəstədirsə, yaxud vəfat edibsə, onun arvadı isə evdən bir şey oğurlayıb 
qadınamı, kişiyəmi, yaxud hər hansı bir kəsəmi veribsə, (onda) həmin adamın arvadı  və ev şeyini qəbul 
edənlər öldürülməlidirlər. 
Əgər azad adamın arvadı əri sağ olarkən ər evindən nə isə oğurlanmışsa, kişiyəmi, qadınamı, hər hansı 
bir kəsəmi vermişsə, onda həmin adam and vasitəsilə öz arvadını təqsirləndirə bilər və ona cəza verə bilər, 
(oğurluq malını) adamın arvadından qəbul etmiş  şəxs isə malı qaytarmalıdır.  Ər arvadına verdiyi cəzanı 
(oğurluq malını qəbul etmiş) şəxsə də tətbiq etməlidir". 
Assuriyada qadın ləyaqətinə yüksək qiymət verilirdi. Qadının  şəxsiyyətini və namusunu qoruyan 
maddələr orta Assur qanunvericiliyinə salınmışdı. Məsələn, qanunların birində qeyd olunur: "Əgər azad 
adam  ərli qadına barmağını silkələsə  və onunla uşaq kimi rəftar etsə  və bu iş üzrə onu təqsirləndirib ifşa 
etsələr, onda onun barmağı kəsilməlidir. Əgər o, qadını öpübsə, onda onun aşağı dodağını baltanın tiyəsinə 
çəkib kəsmək lazımdır". Assuriyada levirat, yəni dul qadının vəfat etmiş ərinin qardaşı ilə nikahı mövcud idi. 
Belə hallarda ailə icmasının bütövlüyünü saxlamaq məqsədi güdülürdü. Bəzi hallarda, əgər təqsir  ərdə 
olardısa, qadın ər evini tərk edib ata evinə qayıtmaq hüququna da malik idi. Adətən ər vəfat etdikdən sonra 
qadın onun borcunu ödəmək üçün sələmçinin təsərrüfatında işləməli idi. Bəzən müəyyən  şərait nəzərə 
alınırdı və qadın borcu ödəməkdən azad olunurdu. Ailədə atanın hakimiyyəti qeyri-məhdud idi, buna görə də 
qadın ləyaqəti və hüququ əksər hallarda tapdanırdı. Kişi qadını çox asanlıqla boşaya bilərdi. Lakin ərinə 
xəyanət etmiş, yaxud ərindən ayrılmaq istəyən qadını suya atırdılar. Assuriyada kəskin mülki bərabərsizlik 
mövcud olmuşdu. Bunun nəticəsində quldarlar cəmiyyətin hakim sinfi kimi formalaşırdılar. Mülki 
bərabərsizlik icma təşkilatlarına da toxunmuşdu.  İcmanın birliyi dağılırdı, icma üzvləri müflisləşir, 
sələmçilərdən asılı vəziyyətə düşürdülər. Torpaqdan məhrum olmuş icmaçılar öz övladlarını kənara satmağa 
məcbur olurdular. Onlar məcburi əməklə  məşğul olanlar dəstəsinə  mənsub idilər. Qullar və  məcburi əmək 
adamları istismar olunan sinfi təşkil edirdilər. 
Dövlət, məbəd və böyük fərdi təsərrüfatlarda qul əməyi geniş  tətbiq olunurdu. Dövlət təsərrüfatı 
işğallar nəticəsində genişlənirdi. Hökmdar dövlətə yaxın olan adamları torpaq sahələri ilə təmin edirdi. Belə 
adamlar yeni qulluq əyanları  təbəqəsini təşkil edir, hökmdarın dayağına və böyük torpaq sahibkarlarına 
çevrilirdilər. Onların mülkündə  işləyən qulların sayı 30-50 nəfərə çatırdı. Xırda torpaq sahibkarlığı da 
mövcud idi. Burada işləyən qulların sayı nisbətən az idi. Assuriyada məbədlər də böyük torpaq sahələrinə 
malik idilər. Məbəd təsərrüfatında qullarla yanaşı məcburi əmək adamları da işləyirdilər. 
 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
92
 
 
 
 
 
 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
93
 
 
 
 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
94
 
QƏDİM URARTU MƏDƏNİYYƏTİ 
 
Urartu Mesopotamiyadan şimalda, Şərqi Anadoluda (Türkiyə) Van gölü ətrafında meydana gəlmişdi. 
Urartu dağlıq ölkə idi. Dəclə, Fərat və Araz çayları öz mənbələrini bu ərazidən götürür. 
Urartu  əhalisinin tərkibi müxtəlif olmuşdur. Assurlar bu ölkəni Urartu, urartulular isə öz ölkələrini 
Biaynili adlandırırdılar. Assur hökmdarı I Salmanasar “Uruatri ölkələri” ifadəsini işlətmişdi. Uruatri adı 
tədricən Urartu adı ilə  əvəz olunmuşdu. Bu zaman xırda ölkələrin hakimləri vahid bir mərkəzdə 
birləşdirilmişdi. E.ə. IX əsrdə Assur hökmdarı II Assurnasirpal Urartu ölkəsinə yürüş  təşkil etmişdi. 
Urartulular ona güclü müqavimət göstərmişdilər. Urartunun dağlıq ərazisində, məhsuldar vadilərində, düzən 
torpaqlarında  əhali müxtəlif təsərrüfat işləri ilə  məşğul olurdu. Onların təsərrüfat həyatı haqqında mixi 
yazılar və arxeoloji materiallar məlumat verir. 
Urartulular əkinçilik, maldarlıq, atçılıq, üzümçülük, bağçılıq və sənətkarlıqla məşğul olmuşlar. 
Menuanın hakimiyyəti dövründə ölkədə suvarma işlərinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Van gölünün şimal 
hissəsində bir neçə qollara ayrılan suvarma kanalı  çəkilmişdi. Bunlardan biri Menua kanalı adlanırdı. Bu 
kanal vasitəsi ilə Van şəhəri içməli bulaq suyu ilə  təmin olunurdu. Kanalın aşağı axar hissələri yonulmuş 
daşlardan hörülmüşdü. Bu daşların bir çoxunun üzərində mixi yazılarda “Menua kanalı” sözləri aşkar 
edilmişdir. 
Menua işğal olunmuş  ərazilərdə yaşayış  məntəqələri saldırır və qalalar tikdirirdi. O, Urartunun baş 
allahı Haldinin şərəfinə qala tikdirmiş və onu “Haldi allahının şəhəri” adlandırmışdı. Burada üzüm tənəkləri 
saldırmış  və  həmin bağı “Menuanın üzümlüyü” adlandırmışdı. Bir çox tikililər Menuanın adını daşıyırdı. 
Onun adı əşyalar üzərində “Menuanın malı” ifadəsi ilə həkk olunmuşdu.  
Menua atçılığı da inkişaf etdirirdi. Atdan minik vasitəsi kimi və  təsərrüfat işlərində, habelə  hərbi 
yürüşlərdə istifadə edilirdi. At çapmaq, at oynatmaq yarışları bir adətə çevrilmişdi.  
Urartuda dulusçuluq, metalişləmə, zərgərlik və s. sənət sahələri inkişaf etmişdi. Urartu sənətkarları 
müxtəlif tunc məmulatları-məişət qabları, silahlar (qalxan, dəbilqə, xəncər, ox və s. istehsal edirdilər. 
Urartunun özünəməxsus yüksək mədəniyyəti olmuşdur. Onlarda memarlıq, yazı  mədəniyyəti, 
incəsənət yüksək inkişaf etmişdi. Urartulular Mesopotamiyadan mixi yazını  mənimsəyərək Urartu dilinə 
uyğunlaşdırmışdılar. Urartu qalalarında daşüstü mətnlər-kitabələr həkk olunmuşdu. 
Arxeoloji qazıntılar zamanı Urartuya aid yazılı sənədlər aşkar edilmişdir. Urartulular istehkam və qala 
inşası sahəsində böyük təcrübə qazanmış və şəhərlər salmışlar. 
Urartuda dini görüşlər yaranmış, çoxallahlılıq mövcud olmuşdur. Hər tayfa öz allahına sitayiş edirdi. 
Haldi (səma allahı) Urartunun baş allahı sayılırdı. Onun şərəfinə qala salınmış, heykəl qoyulmuşdu. Tufan, 
ildırım və yağış allahı Teyşeba, günəş allahı Şivini adlanırdı.  
Urartu bədii sənətkarlığına məxsus bir çox saxsı, metal, zərgərlik məmulatlarının, möhürlərin üzərində 
müxtəlif rəsmlər təsvir edilmişdir. Qızıl medalyon üzərində metal-plastika üsulu ilə  işlənmiş “taxtda 
əyləşmiş  İlahəyə  səcdə edən qadın” təsviri Urartu zərgərlik sənətinin gözəl nümunəsidir. Urartu ərazisinin 
coğrafi şəraiti müxtəlif olmuşdur. Burada ucqar və yüksək dağlarla yanaşı, məhsuldar vadilər, aran torpaqları 
mövcud idi. Xüsusilə Haldi allahına ithaf edilmiş məbədlərin nüfuzu saxlanılırdı və təbliğ olunurdu. Urartu 
hökmdarları öz qələbələrini və abadlıq işlərini Haldi allahını adı ilə bağlayırdılar. Məbədlərə nəzir verilir və 
qurban kəsilirdi.  İşğal olunmuş ölkələrdən gətirilmiş  qənimətin, mal-qaranın və  əsirlərin bir qismi məbəd 
təsərrüfatına bəxş edilirdi. Burada məbədlər hələ böyük torpaq sahələrinə malik deyildilər. Urartu 
hökmdarları  məbəd tikintisinə diqqət verirdilər, lakin məbədlərdə dövlət təsərrüfat formasına oxşar 
təsərrüfatlar hələ yaranmamışdı. 
 Ölkənin iqtisadi həyatında dövlət, yaxud hökmdar təsərrüfatı mühüm mövqeyə malik olmuşdu. 
Dövlət təsərrüfatının geniş torpaq sahələri, sənətkarlıq emalatxanaları, işçi qüvvəsi var idi. Urartu 
hökmdarları işğal olunmuş ərazilərdə, eləcə də Urartunun özündə müxtəlif abadlıq işləri aparır, yeni qala və 
şəhərlər salırdılar. Cənubi Qafqazda inşa edilmiş Teyşebaini, Argiştihinili və Erebuni kimi qala-şəhərləri 
yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. Urartu hökmdarları süni suvarma işini zəruri hesab edir, kanallar 
çəkdirilirdilər. Bu kanallara bəzən müvafiq hökmdarın adı verilirdi. Bağ-bağça və üzümlüklərin salınması 
hökmdarın göstərişi ilə həyata keçirilirdi. 
Yeni  şəhərlərə  işğal olunmuş ölkələrin  əhalisi köçürülürdü. Belə  əsirlər Cənubi Qafqazdan, Şimali 
Suriyadan və Mannadan gətirilirdi. Köçürülmüş  əhali  əsasən qul halına düşürdü. Qul əməyi dövlət 
təsərrüfatında tətbiq olunurdu. 
Urartunun apardığı geniş miqyaslı müharibələr ordunun təkmilləşdirilməsini tələb edirdi. Əsirlər 
Urartu ordusunda xidmətə  qəbul olunurdular. Ordunu Assur tipli silahlarla təchiz edirdilər.  İşğal olunmuş 
ölkələrdə  hərbi və inzibati mərkəzlər yaradılır, orada hərbi dəstələr yerləşdirilirdi. Bu minvalla əhalinin 
Urartuya itaətini təmin edirdilər. Ordunun hərəkətini sürətləndirmək məqsədilə süvari dəstələri yaradılmışdı. 
Ölkədə atçılığın inkişafına lazımi fikir verilirdi, hətta xəracın bir qismini atlar təşkil edirdi. At ölkəyə 

---