İmran axundov
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
62
yatı-Şiraz» muğamı və onun təsnifləri, rəngləri və bir çox xalq mahnı və rəqsləri «Bayatı-Şiraz» məqam-ladına əsaslanmışdır. Dahi bəstəkar Ü.Hacıbəyov «Bayatı-Şiraz»ı dinləyicidə qəm- ginlik hissi oyadan muğam adlandırmışdır.(8) Ə.Bakıxanov isə «Bayatı-Şirazı» həzin bir melodiyaya malik muğam olduğunu qeyd etmişdir. (2). V.Xəlilovun tərtib etdiyi «Muğamların tədrisinə aid metodik tövsiyyələr» kitabında tarzən K.Əhmədovun fikirləri diqqəti cəlb edir: «... görkəmli musiqiçilərimiz və tarzənlərimiz indi «Bayatı-Şi- raz» muğamına tam qəmginlik gətirən muğam kimi baxmırlar. Bu muğamın indiki ifa səviyyəsi, əlvan melodik quruluşu, xüsuslə «Bərdaşt» və «Mayeyi-Bayatı-Şiraz»ın əlvan çalarlarla, təntənəli çalınması onu qəmginlikdən, qüssədən uzaq olduğunu göstərir. ... Çox güman ki, «Bayatı-Şiraz» muğamının bundan çox-çox əvvəlki fa variantları dinləyicidə daha artıq qəm-qüssə oyadıb... İndi tam başqa cürdür. Səpkilər, nəfəslər, texniki ştrixlər dəyişmiş, xeyli inkişaf etmişdir» (1982). Lirik məzmuna malik olan «Bayatı-Şiraz» dəstgahında qəm- ginlik hissinin artması ilə yanaşı, dinləyici düşünür, xəyalara dalır. Muğamın zil şöbələrində insanda həyacanla bərabər ehtiras hissləri meydana gəlir ki, bunun da yaranmasına səbəb «Bayatı-Şiraz» dəst- gahının təkmilləşməsidir. Mirzə Fərəc Rzayein tərtib etdiyi cədvəldə «Bayatı-Şiraz» 17 şöbə və guşədən ibarət olmuşdur: «Darəməd», «Bayatı-İsfahan», «Bayatı-Şiraz», «Əbül-çəp», «Cəfəriyyə», «Budəşti», «Azərbay- can», «Bayatı-kürd», «Hacı Yuni», «Giləyi», «Dəşti», «Məhdi-Zər- rabi», «Qatar», «Bayatı», «Aşiqi-Guş», «Niiriz-Davudi», «Üzzal». Burada göründüyü kimi «Bayatı-Şiraza ayaq» yoxdur, Dəst- gah «Üzzal» ilə sona çatır. Bu düz deyil. İfa olunan hər hansı dəst- gah kulminasiyadan sonra mütləq «Mayə» şöbəsinə qayıtmalı və tamamlanmalıdır. 1925-ci ildə Ü. Hacıbəyovun tərtib etdiyi proqramda «Bayatı- Şiraz» dəstgahı «Bayatı-İsfahan kimi göstərilmiş və on şöbə və gu- şədən ibarət olmuşdur: «Mayeyi-Bayatı-Şiraz», «Bayatı-İsfahan», 63
«Əbül-çəp», «Azərbaycan», «Bayatı-kürd», «Hacı Yuni», «Dəşti», «Qatar», «Üzzal», «Bayatı-Şiraz». M.F.Rzayevin muğam cədvəlində və Ü.Hacıbəyovun proqra- mında göstərilmiş «Bayatı-Şiraz» dəstgahlarını müqayisə edəndə bunların arasında bəzi şöbə və guşələr eynidir. «Sonralar «Bayatı-Şiraz»ın ifa cəhətdən inkişafı nəticəsində həmin dəstgah bəzi şöbə və guşələrdən azad olmuşdur. Belə ki, bəzi şöbə və guşələr bayatı-şiraz məqamına uyğun gəlmədiyi üçün dəst- gahın tərkib hissəsindən ixtisar edilmişdir. Məsələn, «Azərbaycan» guşəsi «Şahnaz»ın «ayaq»-larında (kadensiyalarda) işlənməyə baş- lamış, «Bayatı-kürd» «Nəva» dəstgahına, həmçinin kiçik formalı müstəqil «Bayatı-kürd» muğamına, «Hacı Yuni»,-«Şur»a, «Qatar»- «Mahur-hindi»yə (sonradan ondan ayrılaraq kiçik həcmli müstəqil «Qatar» muğamına) keçmiş, «Dəşti» isə əvvəl «Nava»da şöbə kimi mövcud olmuş, sonra «Dəşti» adı ilə kiçik formalı müstəqil muğam kimi işlənməyə başlanmışdır» (19). Hal-hazırda ifa olunan «Bayatı-Şiraz» dəstgahı səkkiz şöbə və guşədən ibarətdir: «Bərdaşt», «Mayeyi-Bayatı-Şiraz», «Nişibi-fə- raz», «Bayatı-İsfahan», «Zil Bayatı-Şiraz», «Xavəran», «Üzzal», «Dülrüba» və «Bayatı-Şiraza ayaq» (kadensiya). Digər muğamlarda olduğu kimi «Bayatı-Şiraz» dəstgahı da «Bərdaşt»la başlanır. Əslinə qalanda «Bayatı-Şiraz»da «Bərdaşt» yoxdur. Xanəndə «Bərdaşt» yerinə cəld templi «Nişibi-fəraz» ifa edir. Bəzi xanəndələr «Bayatı-Şiraz» dəstgahını «Mayeyi-Bayatı-Şi- raz»la başlayır. Bəziləri ilə «Bayatı-Şiraz»ın «Bərdaşt»ını «Möləvi» guşəsi ilə başlayırlar. Sonra «Bayatı-Şiraz» dəstgahının əsas şöbələrindən olan «Mayeyi-Bayatı-Şiraz» şöbəsi gəlir ki, bu da dəstgahın özülünü təşkil edir. Özünəməxsus ölçüyə malik olan «Mayeyi-Bayatı-Şiraz» yumşaq xarakterə malikdir. Ondan sonra həzin və mülayim «Nişibi- fəraz» şöbəsi ifa olunur ki, onunda mənası eniş-yoxuş deməkdir. «Nişibi-fəraz» həm də dəstgah da bağlayıcı rolunu oynayır ki, onun vasitəsilə «Mayeyi-Bayatı-Şiraz» ilə «Bayatı-İsfahan» şöbələri bir- birilə üzvi surətdə birləşir. 64
«Bayatı-Şiraz» dəstgahını ifa edən xanəndələr «Bərdaşt» («Nişibi-fəraz») və «Mayeyi-Bayatı-Şiraz»dan sonra «Bayatı-İsfa- han» ifa edirlər. Mənim fikrimcə «Bayatı-Şiraz» dəstgahını «Mayə» ilə başlasalar daha yaxşı olar. Ona görə ki, bayaq qeyd etdiyim kimi «Bayatı-Şiraz»da «Bərdaşt» yoxdur. «Mayeyi-Bayatı-Şiraz»dan sonra «Nişbi-fərəz» mütləq ifa olunmalıdır. Çünki, «Mayeyi-Baya- tı-Şiraz»la «Bayatı-İsfahan» şöbələri «Nişibi-fəraz» vasitəsilə bir- birilə əlaqələndirilir. «Nişibi-fəraz» «Şur» dəstgahında da «Sarənc»dən «Mayeyi- Şur»a qayıtmaq üçün keçid rolunu oynayır. «Şur» və «Bayatı- Şiraz» dəstgahlarının «Nişibi-fəraz» şöbələri melodik baxımdan bir- birlərindən fərqlənirlər. «Şur»dakı «Nişibi-fəraz» «şur» lad-məqa- mına, «Bayatı-Şiraz»da isə «bayatı-şiraz» məqamına uyğunlaşdırıl- mışdır. Beləliklə, hər iki dəstgahdakı «Nişibi-fəraz» şöbələri ayrı- ayrı xarakterə və çalarlara malikdir. «Bayatı-Şiraz» dəstgahında mərkəzi şöbə sayılan «Bayatı- İsfahan» tessitura baxımında dəstgahın orta diapazonunu əhatə edir. «Bayatı-İsfahan»ın həm vokal, həm də instrumental ifası üçün yu- xarı-aşağı gəzişmələr və güclü səslənmə əsas şərtdir. «Bayatı-İsfahan»dan sonra zil şöbələr ardıclılaşır ki, bunlara da «Zil Bayatı-Şiraz», «Xavəran», «Üzzal» və «Dülrüba» şöbələri aiddir.
«Zil Bayatı-Şiraz» şöbəsi «Mayeyi-Bayatı-Şiraz»ın zildə tək- rarıdır. Lakin burada da fərq vardır, bu da melodiyaların çalarlarının dəyişməsi və başqa xarakter alması ilə bağlıdır. «Mayeyi-Bayatı-Şi- raz»da tənkinlik və qən-qüssə əsasdırsa, «Zil Bayatı-Şiraz»a coş- ğunluq hakimdir. «Zil Bayatı-Şiraz»dan sonra ifa olunan «Xavəran» şöbəsi əvvəllər «Rast» dəstgahında «Şikəsteyi-fars»la «Əraq» şöbələri arasında ifa olunardı. Sonra «Xavəran» şöbəsi «Rast» dəstgahından çıxarılmış və ancaq «Bayatı-Şiraz» dəstgahında «Bayatı-İsfahan»la «Üzzal» arasında özünə mövqe tutmuşdur. Bundan başqa «Bayatı-Şiraz»dan «Segah»a keçmək üçün «Xavəran» şöbəsi körpü rolunu oynayır. Bu da ondan ibarətdir ki, Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|