İmran axundov
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
50
şöbəsi olub, dinləyiciyə xoş ovqat bəxş edir. «Mayeyi-Segah» şöbə- sindən sonra ifa olunan «Şikəsteyi-fars» dinləyicidə müsbət emosi- yalar yaradaraq, «Mübərriqə»yə ayaq verilir. «Manəndi-hasar» dan sonra (bu şöbəyə «Manəndi-hisar»da deyilir) «Xaric Segah»ın digər böyük şöbəsi olan «Mənəndi-müxa- lif» şöbəsi ifa olunur. «Xaric segah»ın «Manəndi müxalif»i «Zabul sagah»ın «Ma- nəndi müxalif»inə bənzəməməlidir. «Xaric segah»da «Manəndi mü- xalif» ayrıdır, «Zabul segah»da ayrı və ayaqları da fərqlidir. «Zabul segah»da «Manəndi müxalif»in ayağı «Şüştər»ə gəlir. «Xaric se- gah»ın «Manəndi müxalif»i, «Mirzə Hüseyn segahı»nın «Manəndi müxalif»i kimi ifa olunmalıdır. Sonra «Xaric Segah»ın bəmdə ifa olunan zil şöbələri ardıclıla- şır ki, bunlara «Zil Segah», «Zil Şikəsteyi-fars», «Mübərriqə» aiddir. «Xaric segah»ı bütün ifa olunan segahlardan və digər muğam dəstgahlarından fərqləndirən bir xüsusiyyətdə var ki, bu muğamda əksər şöbələr (bəmdə və zildə) qoşadır.
Yeddi əsas muğamlardan biri olan «Çahargah» fars sözü olub, mənası dörd mövqe, dörd məkan, dörd yer, dörd vəziyyət deməkdir. «Çahargah muğamı Azərbaycan xalqının tarix boyu yadelli iş- ğalçılara qarşı sinə gərdiyi möhtəşəm mübarizə dastanıdır. Çahar- gahın hər bir şöbəsi, guşəsi ayrı-ayrılıqda bu mübarizə dastanının səhifələrini yaratmış, onu gözəl milli musiqi dili ilə xalqa nəql etmişdir. Çahargah muğamının bütün guşələrinin struktur qurulu- şunu və inkişaf xəttini, melodik mövzuların təzadlığını, həmçinin onların ümumi emosional təsirini araşdırarkən belə qənaətə gəlmək olar ki, burada mübarizə leytmotivi muğam dəstgahının əsas süjeti- dir... Çahargahın məhz daxili emosional təsir dairəsi bir daha sübut edir ki, o tarixi hadisələri musiqi dili ilə nəql edən mübariz bir dastandır. Əgər biz Azərbaycanda ifa olunan Çahargah muğamının 51
şöbə, guşələrini etimoloji cəhətdən təhlil etsək və muğamın ifa üsuluna, musiqi dilinə fikir yetirsək, doğrudan da əsl qəhrəmanlıq rəmzi ilə üzləşmiş olarıq» (10). Ü.Hacıbəyov qeyd edir ki; «... musiqi boyaları ilə xalqın məzlum vəziyyətini, yaxud istismarçı siniflərin qəddarlığını ifadə etmək lazım olduqda mən «Çahargah» muğamını işlədirəm» (9). V.S.Vinoqradov «İran musiqisinin klassik ənənələri» (21) adlı kitabında göstərir ki; «Çahargah-mənim ən sevimli dəstgahımdır. Onun musiqisi öz temperamentliyinə görə, bəzən isə dramatizminə görə məni cəlb edir». Yaxın Şərq xalqlarının şifahi-professional musiqisində «Ça- hargah» özünə geniş şöhrət qazanmış muğamlardan biridir. Çahargah məqamının quruluşu ½-1 ½ -1/2-ton formullu üç te- teaxordun qovuşuq və yanaşı üsullarla (I və II tetraxordlar-qovuşuq, II və III tetraxordlar yanaşı üsulla) birləşməsindən təşkil olunmuşdur. Səssırası 11 pillə olub, IV pillə mayə (tonika) pilləsidir. Məqamın səssırasının II, IV, VI, VIII, IX (IX#), XI pillələri istinad-dayaq pilləsi kimi «Çahargah» muğamının şöbələrinin təmə- lini təşkil edir. Bu məqamda meydana gələn musiqi nümunələri hə- min pillələrə əsaslanır. Çahargah məqamının səssırası «do»-dur. «Mayə» pərdəsi birinci oktavanın «do» kökündən ibarət olan «Çahargah» dəstgahı xanəndələrimizin böyük şövq ilə oxuduğu mu- ğamlardandır. ««Çahargah» məqamı göy gurultusu ilə əlaqədar yaradılmış- dır»-sözlərini deyən M. M. Nəvvab öz «Vüzuhül-ərqam» risaləsin- də «Çahargah» muğamını aşağıdakı şöbə və guşələrə bölmüşdür: «Çahargah», «Segah», «Zabul», «Yeddi hisar», «Müxalif», «Məğ- lub», «Mənsuriyyə», «Zəmin-xara», «Mavərənnəhr», «Hicazi», «Şəhnaz», «Azərbaycan», «Əşiran», «Zəngi-şotori», «Kərkuki». M.M.Nəvab burada «Çahargah» dəstgahının tərkibinə daxil olan «Sagah», «Şur», «Bayatı-Qacar» və digər başqa dəstgahlarında lad-məqam əsasına uyğun gələn şöbə və guşələrdən istifadə etmiş- dir. Lakin bu şöbə və guşələr «Çahargah»ın nə kökünə, nə də into- nasiya xüsusiyyətlərinə uyğun gəlmir. 52
Mirzə Fərəc Rzayev muğam cədvəlindəki şöbə və guşələr «Ça- hargah» məqamına, onun intonasiya xüsusiyyətlərinə qohum olan 17 şöbə və guşələri özündə birləşdirir: «Çahargah», «Bəstə-Nigar», «Fi- ruz», «Manəndi-müxalif», «Müalif», «Cövhəri», «Müxalif» («Kərim- abadı»), «Hasar», «Gülriz», «Zirkeş», «Rubənd», «Qürrə», «Müxa- lif», «Məğlub», «Mənsuriyyə», «Hüzzal», «Çahargah». Məşədi Süleyman Mənsurov (1872-1955) Bakının musiqi məclisindəki «Çahargah» instrumenal muğam dəstgahının rədifi bu ardıcıllıqla idi: «Çahargah», «Zabul», «Müxalif», «Məğlub», «Za- bul-Ouc», «Mənsuri», «Bayatı-türk», «Bayatı-Qacar», «Sarənc», «Zəmin-xarə», «Zəng-bari», «Mavəra-ün-Nəhr», «Hicazi-Əcəm», «Ləhni-Ərəb», «Bəstə-Nigar», «Şüştəri-əsl», «Şüştəri-Sarənc», «Şüştəri», «Şüştəri-Bustan», «Bazəm Çahargah». Bu şöbə və guşələrin hər birinin öz lad-intonasiya və lad-tonal dairəsi olmaqla yanaşı emosional təsir güçünə görə bunlar bir-birin- də kəskin fərqlənirlər. Getdikcə «Çahargah»ın tərkibi dəyişilmiş və 1925-ci il də Türk musiqi texnikumu üçün tərtib edilən proqramda 11 şöbə və guşədən ibarət olmuşdur: «Maieyi-Çahargah», «Bali-Kəbutər», «Bəstə-Nigar», «Manəndi-müxalif», «Hasar», «Qürrə», «Müxalif», «Məğlub», «Mənsuriyyə», «Hüzzal», «Müxalif», «Çahargah». 1935-1937-ci illərdə Mirzə Mənsur Mənsurov tar üçün tərtib etdiyi tədris proqramda «Çahargah» instrumental muğam dəstgahı səkkiz şöbə və guşədən ibarət idi: «Bərdaşt», «Mayə», «Bəstə-Ni- gar», «Manəndi-müxalif», «Hisar», «Müxalif», «Mənsuriyyə zərbi ilə», «Çahargaha ayaq». Hal-hazırda «Çahargah» dəstgahı aşağıdakı şöbə və guşələr- dən ibarətdir: «Bərdaşt», «Mayeyi-Çahargah», «Bəstə-Nigar», «Ha- sar», «Müalif», «Qərrə», «Müxalif», «Mənsuriyyə», «Hüzzal», («Zərb Mənsuriyyə») «Çahargaha ayaq». «Bərdaşt»la başlanan «Çahargah» dəstgahı çağırış sədaları altında ifa olunur. Bu hissədə xalq səfərbərliyə çağırılır. «Bərdaşt» coşğun, cəld və geniş improvizəyə malikdir. «Çahargah» bəzi əsas muğamlar kimi («Rast», «Şur» və s.) zil registdən başlayıb, tədricən Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|