İmran axundov
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.1.6. Ovşarı
- 4.1.7. Heydəri
- «Qarabağ şikəstəsi» və «Kəsmə şikəstə»
- İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
- 2.1.1.3.
- ТЯРЪЦМЯ ВЯ НЯШРИЙЙАТ-ПОЛИГ РАФИЙА МЯРК ЯЗИ Аз 1014, Бак ы , Рясул Рза к цч., 125
84
4.1.5. Osmanlı «Osmanlı» (buna «Osmanı» və ya «Mani» də deyilir) zərbi- muğamı şur-lad məqamına əsaslanır. Ölçüsü 2/4 olub, marşvari rit- mə malikdir. Mətni floklordan qaynaqlanan «Osmanlı» zərbi-mu- ğamı bir təsniflə sona çatır. «Osmanlı»nın Məşədi İsi, Cabbar Qaryağdı oğlu, Nəriman Əliyev, Ağaxan Abdullayev, Alim Qasımov və digər xanəndələr ifa etmişlər.
Şüştər lad-məqamına əsaslanan «Övşarı» («Əfşari») zərbi mu- ğamının ölçüsü 2/4-dür. Bu muğam aşıq musiqisində də geniş ya- yılmışdır. «Ovşarı» zərbi-muğamı şüştər məqamının iki şöbəsini («şüş- tər» və «Tərkib») özündə cəmləşdirir. Bu muğamın təranələri təntə- nəli və əzəmətlidir. İran musiqisində zərbi muğam janrı olmadığı üçün orada «Avaz»lardan biri «Afşarı» adlanır ki, bununda vokal variantda 9, instrumental variantda 20 guşəsi vardır. «Ovşarı» muğamının Cabbar Qaryağdı oğlu, Məşədi Məm- məd Fərzəliyev, Hacıbaba Hüseynov, Novruz Feyzullayev, Canəli Əkbərov, Ağaxan Abdullayev, Qəzənvər Abbasov kimi xanəndələr tərəfindən tamaşaçılara çatdırılmışdır.
Həcm etibarilə zərbi-muğamlardan ən kiçiyi olan «Heydəri» şüştər lad-məqamı üzərində qurulmuş və ölçüsü 2/4-dür. «Heydəri» Mirzə Fərəc Rzayev siyahısında (XIX əsr) geniş şöhrət qazanmış zərbi muğamlarından biri olduğu göstərilmişdir.
85
Bu muğamın mətnini qəzəlin cəmi bir beyti təşkil edir. Digər zərbi muğamlardan fərqli olaraq «Heydəri» vokal instrumental böl- mə ilə deyil, sazəndə dəstəsinin ifa etdiyi instrumental bölmə ilə so- na çatır. Burada instrumental musiqi daha aktivdir. «Heydəri» zərb muğamı nadir hallarda ifa olunur ki, mən bu muğama Alim Qasımovun və Təyyar Bayramovun ifalarında qulaq asmışam.
86
V FƏSİL ŞİKƏSTƏLƏR Azərbaycan professional musiqimizdə Zərbi-muğamlar qru- puna daxil olan bir musiqi janrlarıda vardır ki, bunlara «şikəstə» (mənası – sınıq, qırılmış, məğlub edilmiş deməkdir) deyilir. Ölçüsü 2/4-dür. Bu növ musiqi janrı XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvələ- rində özünə geniş vüsət tapmışdır. Şikəstənin musiqi materialı segah lad-məqamına əsaslanır. Çünki, «Segah» muğamındakı inilti, şikayət və lirik-qəm Şikəstənin əsas leytmotividir. Şikəstələr lirik planda təsirli emosional qüvvə yaratmaq imkanına malikdirlər. Əvvəllər aşıq musiqisində meydana gəlmiş şikəstənin müxtəlif növləri yaranmışdır ki, bunlara «Qədim şikəstə», «Qocaman şikəstə», «Şirvan şikəstəsi», «Zarıncı şikəstə», «Qobustan şikəstəsi», «Peyvənd şikəstə», «Sarı torpaq şikəstəsi», «Badamı şikəstə», «Qazax şikəstəsi», «Kərəm şikəstəsi», «Turabı şikəstə» və s. aiddir. «Aşıqların repertuarına daxil olan «Bayatı» və «Şikəstə» kimi xüsusi, başlıca olaraq kədərli, təsirli melodiyalar silsiləsində əvvəl xalqın inqilabdan ağır taleyi öz ifadəsini tapmışdır. Xalq arasında, həmin mahnıların küllü miqdarda mətni və musiqi variantı meydana gəlmişdir; bunlar müxtəlif rayonlarda, müxtəlif şəkillərdə ifa olu- nur. Bizə «Bayatı» və «Şikəstə»nin onlarca müxtəlif variantı gəlib çatmışdır» (4). Azərbaycan xanəndəlik sənətində şikəstənin iki növü vardır:
mə şikəstə»yə «Sarı torpaq şikəstəsi» deyirlər. Bu düz deyil. Bu iki şikəstə arasında fərq böyükdür. Həm mətn və həm də melodiya baxımından. Əksər hallarda «Qarabağ şikəstəsi»ni əsasən qarabağlı- lar, «Şirvan şikəstəsi»ni və «Sarı torpaq şikəstəsi»ni şirvanlılar, «Kəsmə şikəstəsi»ni isə abşeronluların ifa edirlər). Bu iki şikəstələr 87
xanəndələrin repertuarında özlərinə geniş yer tutmuş və xalqımız tə- rəfindən sevilə-sevilə dinlənilən zərbi muğamlardandır. «Qarabağ şikəstəsi»ni əsasən kişi, «Kəsmə şikəstəni» isə qadın xanəndələri ifa edirlər. «Qarabağ şikəstəsi» ancaq «Mirzə Hüseyn segahı»na («lya» mayəsilə), «Kəsmə şikəstə» isə «Segah» kökündə yəni «mi» mayəli «Orta segah»da, «lya» mayəli «Mirzə hüseyn segahı» və «sol» mayəli «Həşim segahı» kökündə ifa oluna bilər. Burada xanədənin seçimi azaddır. «Qarabağ şikəstəsi»ndə musiqi ölçüsü 2/4-dür. Xanəndə tərə- findən bir kuplet yəni dörd misra ifa olunduqdan sonra instrumental epizod ifa olunur. «Qarabağ şikəstəsi»nin musiqisi xanəndələr tərə- findən uzadıla-uzadıla oxunursa, «Kəsmə şikəstə»də musiqi cüm- lələri qırıq-qırıq (kəsilə-kəsilə) ifa olunur. Elə «kəsmə» sözüdə bu- radan götürülüb. İstər «Qarabağ şikəstəsi» və istərsə də «Kəsmə şikəstə»nin melodiyasında sevginin əmələ gətirdiyi hisslərdən yaranan şikayət, əzab, ümid vəsf olunur ki, bu da insanda kövrəklik, dərin lirizm, emosionallq yaradır. Bu şikəstələrin mətni üçün «Bayatılar»dan isti- fadə olunur. Hal-hazırda muğam ifaçılığında «Şirvan şikəstə»sindən də geniş istifadə olunur. Segah – lad məqamına əsaslanan bu zərbi mu- ğam aşıqların repertuarı ilə yanaşı xanəndələrin də repertuarında özünə layiqli yer tutmuşdur. Azərbaycan xanəndələrindən əksəri şikəstələri ifa ediblər. Bunlardan Cabbar Qaryağdı oğlunu, Keçəçi oğlu Məhəmmədi, Mə- şədi Məmməd Fərzəliyevi, Dabbax Məmmədqulunu, Aşıq Mirzə Bilal Mikayılovu (1872-1937), Seyid Şuşinskini, Pəsxan Cəlili, Hə- şim Kələntərlini, Xan Şuşinskini, Yavər Kələntərlini, Həqiqət Raz- yevanı, Sürəyya Qacarı (1910-1992), Ağabala Abdullayevi, Aşıq Bəylər Qədirovu (1914-1991), Aşıq Əvəz Fərman oğlunu, Gülxar Həsənovanı, Hacıbaba Hüseynovu, Sara Qədimovanı, Şövkət Ələk- bərovanı, Aşıq Şakir Hacıyevi (1922-1978), Aşıq Pənah Pənahovu (1926-1978), Fatma Mehrəliyevanı, Qulu Əsgərovu, Yaqub Məm- 88
mədovu, Nəriman Əliyevi, Aşıq Məmmədağa Babayevi (1932- 1977), Eynulla Əsədovu, Əli Mehdiyevi, Eynulla Çəbrayılovu, Qə- dir Rüstəmovu, Arif Babayevi, Canəli Əkbərovu, Sabir Mirzəyevi, Sabir Novruzovu, Aşıq Rza Qobustanlını (1944-1993), Qəndab Qu- liyevanı, Ağaxan Abdullayevi, Səxavət Məmmədovu, Sahibə Əh- mədovanı (Abbasova), Səkinə İsmayılovanı, Şahnaz Haşımovanı, Alim Qasımovu, Mənsum İbrahimovu, Zahid Quliyevi, Mələkxa- nım Əyyubovanı, Aşıq Ağamurad İsrafilovu (1964), Zeynəb Behbu- dovanı, Almaz Orucovanı, Elnarə Abdullayevanı, Aygün Bayramo- vanı, Nəzakət Teymurovanı, Səbuhi İbayevi, Aşıq İslam Rza oğlunu (1977-2013), Təyyar Bayramovu və b. göstərmək olar.
89
NƏTİCƏ Azərbaycanda şifahi professional musiqi bir-birə yaranmamış- dır. Bu musiqi uzun əsrlər boyu cilalanaraq bizə gəlib çatmışdır. «Muğam, muğamat-mürəkkəb ideya-emosional məna daşıyan, dərin və bitkin təfəkkür, bədii həyacan və müxtəlif musiqi obrazla- rının inkişafını ifadə edən xalq musiqi dühasının gözəl məhsuludur. Muğamat yarandığı ən qədim zamanlardan başlayaraq, əsrlər boyu davam edən tədrici inkişaf və təkamül prosesi nəticəsində yetkinləş- miş, formalaşmış, kamilləşmişdir. Muğamat-xalq vokal-instrumen- tal kompozisiyasının ən yüksək yaradıcılıq mərhələsinə çatdırılan nümunəsidir. Muğamın bütün hissələri müəyyən bədii fikri müxtəlif bədii ifadə vasitələri ilə əyan edir. Muğamın hər bir hissəsi (şaxəsi, şöbəsi, guşəsi) çöx vaxt özü-özlüyündə müstəqil bir mahiyyət kəsb edir və ayrılıqda ifa edilə bilsə də, onun mütəşəkkil vahid əsas inkişaf xətti ardıçıl surətdə məntiqi qaydalara əsaslanaraq öz bütövlüyünü, tamlığını heç də itirmir. Muğam ciddi məzmunlu mu- siqi ilə yanaşı asan (yüngül) musiqi nümunələrini də (təsnif, rəng) özündə təcəssüm etdirir» (3). «Muğamat sənətində təcəssüm edən estetik ideal özündə ka- millik, harmoniya, gözəllik, xeyir, həqiqət (bilik), məhəbbət, inam, qəhrəmanlıq, kişilik kimi elementləri də birləşdirir... Sufizmə görə, muğam, haqqa çatmaq yolunda, Allahla qovuş- maq yolunda pillələrdir («dayanacaqlardır»). Hər bir muğam bir ne- çə mənəvi keyfiyyətləri, kamil (mütləq) şəxsiyyətin bir neçə səviy- yəsini özündə təcəssüm etdirir» (1). Bütün xalqlarda olduğu kimi bizdə də şifahi prosesional mu- siqi olduğu kimi qalmır, o, müxtəlif istedada malik olan yaradıcı insanların vasitəsilə inkişaf edərək əsrdən-əsrə tərəqqi edir. «... qədim və orta əsr Azərbaycan xalqının musiqi mədəniyyə- ti təkcə musiqi praktikasının yüksək səviyyəliyi ilə deyil, eyni za- manda elmi-nəzəri cəhətdən inkişafı ilə də fərqlənmişdir. Bu da öz
90
növbəsində şifahi-professional musiqinin inkişaf etmiş formalarının yaranması üçün təməl daşına çevrlmişdir» (20). Azərbaycanda şifahi professional musiqinin formalaşmasında xanəndə və sazəndələrimizin rolu böyükdür. Bunların yaradıcılıqla- rını xalq özü yüksək qiymətləndirmişdir. Bütün zamanlada xanəndə və sazəndələrin ədəb və ərkanı xalqa bir növ nümunə olmuşdur. Onlar öz hərəkətlərində və geyim- lərində səliqəli olduğu kimi ifalarında da məntiqi ardıcıllığı düzgün aparmalıdılar. Belə olduqda xanəndə və sazəndələrdən bilik, yüksək musiqi duyumu, təcrübə tələb olunurdu. O dövrdə meydana gəlmiş müxtəlif məktəblərin fəaliyyəti də diqqətə layiqdir. XIX əsrdə Şuşa şəhərində Xarat Qulunun (1823-1883) yarat- dığı musiqi məktəbi o dövrün klassik xanəndələrinin yaranmasına böyük təkan verdi. Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Şahnaz Abbas, Bülbül- can, Cabbar Qaryağdı oğlu, Keçəçi oğlu Məhəmməd kimi xanəndə- lər Xarrat Qulunun yaratdığı musiqi məktəbinin yetirmələridir. Xarrat Qulu vəfat etdikdən sonra Şuşada kor Xəlifə (Molla Əli Molla Kəlbəli oğlu) və onun musiqi məktəbinin (1883-1893) mühüm rolu olmuşdur. O, məktəbdə muğam oxumağı, tar və ka- mança çalmağı öyrədirdilər. Kor Xəlifənin vəfatından sonra bu məktəb fəaliyyətini dayandırmışdır. XIX əsrin 80-cı illərində Şuşada yeni bir məclis peyda olmuş- dur ki, onu da Mir Möhsün Navvab yaratmışdır. Onun musiqi məclisi Xarrat Qulu və Kor Xəlifədən sonra Azərbaycan musiqisində gör- kəmli rol oynamışdır. M.M.Nəvabın musiqi məclisinini üzvləri Mə- şədi İsi, Sadığcan, Keştazlı Həşim, Şahnaz Abbas, Malıbəyli Cüm- şüd, Cabbar Qaryağdı oğlu, Keçəki oğlu Məhəmməd və başqaları idi. Bu xanəndələr gərgin əməyi sayəsində muğam dəstgahları, təsniflər və rənglər müxtəlif ölkələrə yayılaraq geniş vüsət tapmışdır. Hal-hazırda bizim ölkədə iki musiqi cərəyanı inkişaf edir. Bunlardan birincisi şifahi ənənəli professional musiqi, digəri isə hə- min bu musiqiyə söykənən professional bəstəkar yaradıcılığıdır. Yanvar, 2015 91
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1. Abdullazadə G. Qədin və orta əsrlərin musiqi mədəniyyəti. Bakı, 1996, s. 165. 2. Bakıxanov Ə. Ömrüm sarı simi. Bakı, 1985. 3. Bədəlbəyli Ə. Musiqi lüğəti. Bakı, 1969. 4. Bülbül. Seçilmiş məqalə və məruzələri. Bakı, 1968. 5. Cabbar Qaryağdı oğlu. Azərbaycan xalq musiqisi haqqında (əlyaz- ma). AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun arxivi, Qovluq №167. 6. Əkbərov C. Muğamın bədii-estetik fəlsəfi mahiyyəti və onun təd- risi problemləri. Bakı, 2004. 7. Əliverdibəyov A. Rəsmli musiqi tarixi. Bakı, 2001. 8. Hacıbəyov Ü. Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları. Bakı, 1985. 9. Hacıbəyov Ü. Əsərləri. II cild, Bakı,1965. 10. İmrani R. Muğam tarixi. Bakı, 1998. 11. İsmayılov M.S. Azərbaycan xalq musiqisinin janrları, Bakı. 1984. 12. Kazımov N. K. Ümumtəhsil məktəblərində muğamların tədrisi məsələləri. Bakı, 2000. s. 74; 75. 13. Məmmədov V. Muğam, söz, ifaçı. Bakı, 1981. s. 48; 49. 14. Rəhmətov Ə. Əhməd Bakıxanov. Bakı, 1977 15. Rəcəbov O., Hidayətova F. Ümumtəhsil məktəblərində musiqi tədrisi və tərbiyəsi metodikası. Bakı, 2013. s. 198. 16. Səfərova Z. Azərbaycanın musiqi elmi. Bakı, 2006. 17. Şuşinski F. Azərbaycan xalq musiqiçiləri. Bakı, 1985. 18. Şuşinski F. Musiqişünasın düşüncələri. Bakı, 1995. 19. Zöhrabov R. Muğam. Bakı, 1991. 20. Zöhrabov R. Şifahi ənənəli Azərbaycan professional musiqisi. Bakı, 1996. 21. Виноградов В. С. Вопросы развития музыкальной культуры СССР.-М.: Сов. комп. 1961-302с. 22. Грубер Р. История муэыкальной культуры. Т. 1 С древней- ших времен до конца XVI века. ч.1. М.-Л. Госмузиздат., 1941-595 с.
92
BAŞLIQLAR
GİRİŞ .......................................................................................................... 3
MUĞAM DƏSTGAHININ TƏRKİB HİSSƏLƏRİ .................................. 8
ƏSAS MUĞAMLAR ............................................................................... 17 2.1. Rast .................................................................................................... 17 2.1.1. «Rast» ailəsinə daxil olan muğamlar ....................................... 25 2.1.1.1. Mahur-hindi .......................................................................... 26 2.1.1.2. Orta Mahur ............................................................................ 29 2.1.1.3. Bayatı-Qacar ......................................................................... 30 2.1.1.4. Dügah .................................................................................... 32 2.2. Şur ...................................................................................................... 34 2.3. Segah ................................................................................................. 40 2.3.1. Zabul-segah .............................................................................. 45 2.3.2. Mirzə Hüseyn segahı ................................................................ 48 2.3.3. Xaric segah ............................................................................... 49 2.4. Cahargah ............................................................................................ 50 2.5. Şüştər ................................................................................................. 58 2.6. Bayatı-Şiraz ....................................................................................... 61 2.7. Hümayun ........................................................................................... 66
3.1. Kiçik həcmli muğamlar ..................................................................... 70 3.1.1. Qatar ......................................................................................... 71 3.1.2. Rəhab ....................................................................................... 72 3.1.3. Şahnaz ...................................................................................... 74 3.1.4. Bayatı-Kürd .............................................................................. 76 3.1.5. Dəşti ......................................................................................... 77
93
IV FƏSİL 4.1. Zərbi muğamlar ................................................................................. 80 4.1.1. Heyratı ..................................................................................... 81 4.1.2. Arazbarı ................................................................................... 82 4.1.3. Mənsuriyyə .............................................................................. 82 4.1.4. Səmayi-şəms ............................................................................ 83 4.1.5. Osmanlı.................................................................................... 84 4.1.6. Ovşarı ...................................................................................... 84 4.1.7. Heydəri .................................................................................... 84
ŞİKƏSTƏLƏR ......................................................................................... 86
NƏTİCƏ ................................................................................................... 89 İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT................................................... 91
94
95
Ахундов Имран Адил оглы Азербайджанские мугамы
(на азербайджанском языке)
Баку – Мутарджим – 2015
96
Чапа имзаланыб: 24.04.2015. Формат: 60х84 1/16. Гарнитур: Тимес. Щяъми: 6 ч.в. Тираж: 100. Сифариш № 77.
ТЯРЪЦМЯ ВЯ НЯШРИЙЙАТ-ПОЛИГ РАФИЙА МЯРК ЯЗИ Аз 1014, Бак ы , Рясул Рза к цч., 125 596 21 44; 497 06 25; (055) 715 63 99 e-mail: mutarjim@mail.ru
Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|