İmran axundov
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
8
I FƏSİL MUĞAM DƏSTGAHININ TƏRKİB HİSSƏLƏRİ
Dəstgah fars sözü olub, mənası komplekt mövqe, komplekt məqam və komplekt məkan deməkdir. «Dəstgah» hər hansı bir muğamın («Rast», «Şur», «Cahar- gah» və s.) tərkibinə daxil olan bütün şaxələri, şöbə (şöbə-ərəbcə tərcümədə hissə yaxud bölmə mənasındadır. Azərbaycanda dəstgah formasında oxunan muğamlarda şöbə gözlənilmədən tamamlanmış, vokal insturimental yaxud insturumental hissədir) və guşələri, rə- difləri, rəngləri, təsnifləri özündə birləşdirən məntiqi ardıcıllıqdır. Üzeyir Hacıbəyov (18.09.1885-23.11.1948) yazır ki; «Xanən- də və sazəndə dəstəsi əksər ovqat üç nəfərdən ibarət olur ki, onlar- dan biri oxuyar, təğənni edər, digəri «tar» və üçüncüsü isə kaman- ça» çalar; bu dəstənin əhli bütün muğam və dəstgahları lazımınca bilməlidirlər: Baxüsus xanəndə bir çox şer, qəzəl və təsniflər hifzin- də saxlamalıdır; tarçalan dəxi dəstgahların yollarını yaxşıca bil- məlidir ki, xanəndəyə «rəhbərlik» etsin, yəni xanəndə bir «guşə»ni oxuduqdan sonra onun dalınca gələn guşəni çalıb xanəndəni qızış- dırsın, kamançaçı isə əksərən tarçalanın dalınca gedir; xanəndə gö- zəl səsə malik olub ustadanə təğənni etməkdən əlavə bir də «zərb» alətində olan «qaval»ı da ustadlıqla çala bilməyə borcludur ki, «rəng» və «təsnif»lərə keçdikdə «bəhr» tuta bilsin... Məncə, dəstgah sözünün bir mənası dəxi rusca «sooruşenie» (bina-İ.A.) deyilən bir təbirdir ki, musiqidə dəxi məcazən o mənada işlənilir, yəni müxtəlif muğam parçaları bir-birinə yaraşmaq və uy- ğun olmaq şərtilə cəm edilib bir dəstgah əmələ gəlir: məsəla, rast dəstgahını təşkil edən əsas muğam parçaları müxtəsərən boylədir: rast, üşşaq, hüseyni, vilayəti, xocəstə, (şikestəyi-fars), əraq, pənc- gah, gərayi, rast ki, bunların hər parçasına bəzən şöbə, bəzən guşə və bəzən avaz deyilər. 9 Dəstgahların qəzəlləri mütləqən əruz vəzni ilə yazılmış olmalıdır; barmaq hesabı yazılmış şer və qəzəllər dəstgahlar üçün yaraşmaz, əruzla yazılmış qəzəlin vəzni dəstgahın musiqisi üçün dəxi vəzn məqamini tutur... Dəstgahın hava, vəzn və bəhri qeyri-müəyyən olsa da, onun yolu, yəni pərdələri müsbət surətdə müəyyəndir və muğam və dəst- gahları bir-birindən ayıran və hər birisinə xüsusi bir hüsn verən baş- lıca pərdələridir. Bu pərdələr sayəsindədir ki, məsələn, «Segah» «Şur»a, «Şur» da «Çahargah»a bənzəməyib, hər birisinin də təsiri bambaşqadır...» (9). SSRİ xalq artisti, professor Bülbül (22.06.1897-26.09.1961) isə dəstgahları bir-biri ilə üzvi surətdə əlaqəli və məntiqi olaraq bi- rindən digərinə keçən muğamlardan ibarət olduğunu qeyd etmişdir. O, göstərirdi ki, «Şur» dəstgahının məhz aşağıdakı muğamlardan «Şahnaz», «Bayatı-türk», «Şikəstə», «İraq», «Bayatı-kürd», «Səma- yi-şəms», «Sarənc» («Sarəng»), «Nişibi-fəraz», «Şur»-dan ibarət ol- duğunu qeyd etmişdir. Azərbaycanda muğam dəstgahları «Rast», «Şur», «Segah», «Çahargah», Bayatı-Şiraz», «Şüştər», «Hümayun» və s. ibaraət olub, yeddi lad əsasında əmələ gəlmişdir. Bu ladlar nəinki Azərbay- can muğam dəstgahlarında, hətta bütün musiqi janrlarının əsasını təşkil edir. Üzeyir Hacıbəyovun qələmə aldığı «Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları» (1945; 1965; 1985 və s.) adlı fundamental təd- qiqatı lad sistemlərindən bəhs edir. Azərbaycanda mövcud olan mu- siqi janrlarının hamısı bu lad sistemlərinə əsaslanmışdır. «Lad-qeyri-sabit səslərin sabit səslərə doğru hərəkəti zamanı yaranan səs sırasına deyilir. Avropa musiqisində ən çox yayılmış major və minor ladıdır. Azərbaycan musiqisinin isə yalnız özünəməxsus lad sistemləri olduğundan ladlarda major və minorluğu axtarmaq öz əhəmiyyətini itirir.
... Ü. Hacıbəyov özünün «Azərbaycan xalq musiqisinin əsasla- rı» adlı elmi işində belə nəticəyə gəlir ki, bizim musiqimizdə xüsusi 10
səs düzümü olan 8 sərbəst ladlar və ondan başqa köməkçi ladlar da vardır. Köməkçi ladlar əsasən sərbəst ladlardan törənmiş ladlardır. Azərbaycanda ən çox yayılan «Şur» və «Segah» ladlarıdır. Həqiqətən də Azərbaycan xalq mahnıları, rəqs havaları və sairə mu- siqi formalarının əsas hissəsi bu iki məqamda (ayrı-ayrı səslər, pərdələr cəminin bir vahid əsas kök ətrafında birləşməsidir – İ.A.) qurulmuşdur. Ondan başqa «Rast», «Şüştər», «Çahargah», «Bayatı- Şiraz» muğamları geniş yayılmışdır. «Hümayun» və «Şüştər» mu- ğamları nisbətən az yayılmışdır» (15). Azərbaycan muğamlarında üç əsas bölmə («dəraməd», «bər- daşt», «mayə») vardır ki, onlar olmasa dəstgah yarana bilməz. Muğam dəstgahlarının oxunma xronometrajı dəqiq deyil. «...Muğamatı istədikdə 4 saat da oxumaq olar, istədikdə 5 dəqiqə içərisində də oxumaq olar... ifaçı «Rast»ı başlayır, mayəsini çalır, sonra variantını üç dəfə çalır və keçir «Əraq»a, bunda da yenə tək- rarlara yol verir. Çalğıçı gəzişir, axtarır və müəyyən variantlardan sonra gedib mətləbə çatır. Beləliklə, bunu nəinki 40 dəqiqə, 2 saat davam etdirmək olar. Halbuki bütün dəstgahları az vaxt işərisndə qurtarmaq olar». (9) Eyni muğam dəstgahını ayrı-ayrı xanəndələr təxminən 10-15 dəqiqədən 35-40 dəqiqəyə qədər ifa edə bilər. Bu xanəndənin muğa- ma necə yanaşmasından asılıdır. Burada şübhəsiz ki, vaxtında rolu vardır. Keçmiş xanəndələr bir muğam dəstgahını bir neçə saat oxu- yardılar. F.Şuşinskinin tədqiqatlarında göstərilir ki, Cabbar Qaryağ- dı oğlu «Mahur»u dörd saat, Seyid Şuşinski isə «Cahargah»ı iki saat ifa edib (17). Dəraməd kiçik instrumental müqəddimə olub, muğamın əvvə- lində ifa olunur. Özünəməxsus kompozisiya strukturuna malik olan dəramədlər hər bir muğam dəstgahında ayrı-ayrı məziyyətləri ilə se- çilir. «Ən əvvəl giriş çalınır, sonra orta registr, kulminasiya qabağı nisbətən yüksək registr, ondan sonra kulminasiya zonasını və həm- çinin kulminasiyanı təşkil edən bilavasitə yüksək registr, nəhayət yüksək registrdən əvvəlki registrə qayıtma dəramədə xas olan quru- luş xüsusiyyətləridir» (19). Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|