İmran axundov
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
xımından mənsub olduğu şöbəyə tabe olan sərbəst vəznli, şifahi ənənəvi professional musiqi çümləsinə guşə deyilir. Şöbənin həcmindən, böyük, kiçikliyindən asılı olaraq ora da- xil olan guşələrin sayı da müxtəlif olur. Böyük həcmli şöbəyə bir neçə guşə daxil ola bilər. Kiçik həcmli şöbəyə isə birdən çox guşə daxil ola bilmir... Guşələrin, şöbə kimi öz spesifik ayaq vermək funksiyaları yoxdur, yəni onların ayaqları mənsub olduğu şöbənin ayağı ilə eynidir. Bu çox nadir hallarda dəyişilə bilər» (10). Avaz musiqi cümləsinin tamamlanmasıdır (məsələn, yarım əmman, əmman hey və s.). Muğam cümlələrinin başa çatması üçün avazlar çox səciyyəvidir. Guşə və şöbələrdən fərqli olaraq avazların adları olmur. Onlar ya şöbə yaxud da guşənin içərisində ifa olunur. Şöbə, guşə və avaz- larda ibarətdir. Avazların sayı guşələrdən az olur. Şöbə yaxud gu- şələri avazların birləşməsi yaradır. «Avaz müasir muğam ifaçılığında vokal-instrumental musiqi- si üçün xarakterik olduğu üçün bilavasitə sözlə, şerlə bağlıdır... Muğam ifaçılığında 6 avaz olan Novruz, Səlmək, Gərdaniyyə, Gəveşt, Mayə, Şahnaz müasir ifaçılıq sənətində öz funksiyasını dəyişərək, Azərbaycanda Şahnaz kiçik həcmli muğam kimi, digər- ləri isə şöbə və guşə kimi muğam dəstgahlarına daxil olmuşdur. XX yüzillikdən etibarən Avaz vokal, xanəndəlik sənəti ilə bağlı olduğu üçün, o bir sənət nümunəsi kimi aradan getməmiş, fəqət mahiyyə- tini, aidiyyətini dəyişmişdir. Hal-hazırda Avaz lada görə adlandırıl- mır, o, səsi təcəssüm etdirən bir meyara, terminə çevrilmişdir... Avaz müəyyən bir ladda, səs sırasında, bir sıra səsin sərbəst vəzndə, şifahi ənənəvi professional musiqi üslubunda, istənilən tərz- də, milli ahəngə uyğun zövqlə oxunmasına deyilir. Muğam şöbələ- rində xanəndə kanonu, qanunauyğunluğu qorumalı, sonra isə istəni- lən improvizə elementlərini ifa etməlidir. Avazda isə xanəndə sər- bəstdir və o öz inprovizəsini istədiyi səpgidə qura bilər. Əlbəttə, avaz oxunarkən müəyyən şerdən, mətndən istifadə olunursa, xanən- də ahəng qanununu saxlamaq məcburiyyətində qalır» (10).
15
Azərbaycan muğam sənətinin inkişafında Rədif (mənası sıra deməkdir) muğamın şöbə, güşə, təsnif və rənglərini dəstgaha uyğun olaraq tənzimləyir. İfaçılıq sənətində ustad sənətkarların öz rədifləri vardır. «M. F. Rzayevin, Q. Primovun, Ə. Bakıxanovun, B. Mənsu- rovun ifalarında struktur baxımından olan fərqə, yəvi eyni bir mu- ğam dəstgahını ayrı-ayrı şöbə və guşələrlə ifa etmələrinə, dəstgahın ifası üçün onların qurduqları fərdi kompozisiyaya rədif deyilir. Q. Primovun ifasında olan «Mahur-hindi»: Mahur, Üşşaq, Şikəsteyi- fars, Dilruba, Əraq, B. Mənsurovun ifasında olan Mahur-hindi: Novruzi-Əcəm, Mahur, Qoşa mizrab, Çahar mizrab, Büzürk, Rast- Hindi, Mizrabi-Gülriz, Zəngbari, Rak-hindi, Hüsniyyə, Şikəsteyi- fars, Mübərriqə, Əşiran, Hezarə Əraq, Əraq, Zəngi-Şütür (Müxtəlif ədəbiyyatlarda «Zəngi-şötör», «Zəngi-şotor», «Zəngi-şötər», «Zən- gi-şotori» kimi yazılır. Biz bu adları ədəbiyyatlarda olduğu kimi qeyd edirik – İ.A.), Pəncgah, Mizrabi-cəng, Rak Abdulla isə onun rədifləridir» (10). Muğam dəstgahının kompozisiyasında vokal-instrumental təs-
çox vaxt qəzəllərdən alınır və özləri də mənsub olduqları dəstgah- ların ortalarında və ya axırında oxunar: bu əsnada xanəndə təsnif oxuya-oxuya «qaval» ilə zərb edər. Təsniflərin bir çoxu bir hissəli havalardan ibarət olub, vəzni ¾ və ya 3/8 və çox vaxt 6/8 və bəhri ağır (səngin) olar» (9). Dəqiq və sabit ölçülü nəğmə olan təsnif muğam dəstgahının şöbələri arasında ifa olunur. Bu vacib deyil, təsnif ifa oluna da bilər ifa olunmaya da bilər. «Əgər vokal-instrumental şöbə öz həcminə görə kiçikdirsə, əslində «intermediya» xarakteri daşıyırsa, həmin şö- bədən sonra təsnif oxunulmur... ... virtuoz səciyyəli, dəstgah şöbələrində də təsnifin oxunul- ması vacib deyil. Məsələn, mürəkkəb vokal texnikası, müxtəlif şaq- raq zəngulələr (fioruturlar), boğazda «qaynatmalar» melizmlər (xır- dalıqlar) və başqa texniki ifadə vasitələri özündə toplayan «Rast» dəsgahının «Pəncgah» və ya «Bayat-Şiraz»ın bu səciyyəli «hüzzal» 16
şöbələrində adətən, xanəndə tərəfindən təsnif oxunulmur, əvəzində rəng və ya diringi çalınır» (19). Kiçik həcimli «Bayatı-Kürd», «Dəşti» və s. muğamlarda bir bəzən iki təsnif ifa olunur. Zərbi muğamlarının əksərində təsnif ifa olunmur. Bəzi zərbi muğamlarının («Səmayi-şəms», «Osmanlı» («Mani»)) sonunda təsnif oxunur. Burada təsnif muğamı yekunlaş- dırır. Təsniflərin mətni qəzəl, qoşma, gəraylı, bayatı, şer ola bilər. Musiqisi lirik yaxud rəqsvari səciyyəyə malik olur. Vokal-instru- mental muğam dəstgahlarının daxilində oxunan təsniflər həm də xa- nəndələr tərəfindən müstəqil formada da ifa olunur. «Bildiyimiz kimi, bir muğamın şöbəsindən o biri şöbəsinə ke- çərkən arada rəng, təsnif olur, diringə çalınır. Təsnif və rəng mu- ğamın şöbəsindən başqa şöbəsinə keçmək üçün yol açır, rəng və di- ringə çalınarkən oxuyan istirahət edir, nəfəs alır» (4). Təsnif tək oxunursa muğamsız ifa olunur. Daha dəqiq desək muğamın kiçik bir hissəsi ya təsnifin əvvəlində, ya da sonunda oxu- nur. Muğam dəstgahının içində ifa olunan təsniflər rənglər də olduğu kimi şöbə və guşələrin adı ilə əlaqədardır. Məsələn, «Müxalif təs- nifi», «Bayatı-İsfahan təsnifi», «Zabul təsnifi», «Dilkəş təsnifi» və s. «Muğam dəstgahının tərkibinə daxil olan təsniflər və rənglər öz əhvali-ruhiyyələri, ölçüləri, templəri, obrazlılığı baxımından müxtəlif və rəngarəng olduqları halda, fikri, ideyası və yeganə inki- şaf planı baxımından isə ümumidirlər. Bütün bu keyfiyyətlər mu- ğam dəstgahının əsas ideyasının tədricən açılmasında müxtəlif mər- hələ təşkil edir» (19). Muğam dəstgahını səciyyələndirən üç şərt daim diqqət mər- kəzində olmalıdır: 1) məzmun, dərinlik, obrazlılıq; 2) muğam dəst- gahının tərkib hissələrinin ardıcıl ifası; 3) yüksək peşəkarlıq.
Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|