İmran axundov
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
17
II FƏSİL ƏSAS MUĞAMLAR 2.1. Rast «Rast» yeddi əsas muğamlardan birincisi olub, bütün Şərq ölkələrində mövcuddur. Bütün digər muğamların əsası sayılan «Rast»ın mənası doğru, dürüst, müstəqim və düzgün deməkdir. «Qədim musiqişünaslar «Rast»ı muğamların anası adlandırmışlar. «Rast» muğamı nəinki öz adını və kökünün səsdüzümünü, hətta öz tonikasının (mayəsinin) ucalığını belə zəmanəmizə qədər mühafizə edib saxlaya bilmişdir» (8). ««Rast»ın dinləyiciyə təsiri böyükdür. O, insanda mərdlik hissi oyadır» (9) Rast məqamının («Məqamlarla eyni adlı muğamların fərqi on- dan ibarətdir ki, onlardan biri-muğam, bədii-estetik təəssürat doğu- ran canlı musiqi nümunələri olduğu halda, digəri-məqam isə mu- ğamların bir növ fəqərə sütununu, skeletini təşkil edən, müəyyən səs sıralarından ibarətdir, yəni «Şur» muğamı eyni adlı şur məqa- mında, «Rast» muğamı rast məqamında, «Segah» muğamı segah məqamında və s. qurulur və ona əsaslanır» (11)) quruluşu 1-1- ½ ton formullu üç tetraxordun («tetraxord» yunan sözü olub, mənası dörd sim deməkdir. Səssırasının yanaşı düzülmüş dörd pilləsi. I, II, III, IV pillələr ladın alt tetraxordunu və V, VI, VII, VIII pillələr isə ladın üst tetraxordunu əhatə edir.) qovuşuq üsulla (x.1-intervalı mə- safəsində) birləşməsindən ibarətdir. Səssırası 10 pillədən təşkil olunmuşdur ki, bunlardan IV mayə (tonika) pilləsidir. Məqamın səs- sırasını IV, VI, VII, VIII pillələr istinad-dayaq pilləsi kimi «Rast» muğamının şöbələrinin təməlini təşkil edir ki, xalq mahnıları, rəqs- lər, aşıq havaları bu pillələrə əsaslanır. Rast məqamının səssırası «do»-dur.
18
XVII əsrin musiqişünası Dərviş Əli musiqi traktatı (risalə) əsərinin «12 muğamın yaranması haqqında» adlı fəslində- «Rast»ın Adəm dövründən bizə gəlib çatmasını qeyd etmiş və Adəmin cənnət haqqındakı naləsi olduğunu göstərmişdir (21). O.R.Motyakubov tədqiqatlarında göstərir ki, «Post makomun- da sabit intervalların sayı daha çoxdur. Bu keyfiyyətlə əlaqədar bir çox traktatlarda o, birinci makom kim göstərilir» (19). «Rast»ın təkmilləşmiş muğam-lad sayılmasını Şərq musiqiçi- ləri də qeyd etmişdilər. Qədim 12 muğamdan ancaq «Rast» öz əv- vəlki mahiyyətini bu günə kim saxlaya bilmişdir. Türk musiqişünası Həsən Təhsin də «Rast» muğamı tonikasının (mayəsinin) sol səsindən ibarət olduğunu xüsusi qeyd etmişdir (19). Üzeyir bəyin dayısı və ilk müəllmi Ağalar bəy Əliverdibəyov (1880-07.06.1953) «Rəsmli musiqi tarixi» (2001) kitabında qeyd edir ki, «İbtida rast pərdəsindən başlayıb dügah, segah, çahargah, nəva, hüseyni, oyc, gərdaniyyə basaraq müxəyyərə qədər çıxıb, bəd müxəyyərdən gərdaniyyə, əcəm, hüseyni, nəva, çahargah, segah, dügah, rast, əraq, əşiran pərdəsilə bir yegah açıb, təkrar yegah, əşiran, əraq, rast, dügahı açaraq yenə əraq ilə rastda qərar edir. An- caq bu qaidə sazəndələrdə cari isə də, xanəndəgan əsnai-ağazə və təqsim sırasında ixtiran-kürdisi olan nəğmə icabına görə çahargah yerinə hicaz və segah yerinə kürdi basaraq pəsəndidə üslubu üzrə rastda qərar edir. Yenə məqam rastın seyrindədir. İşbu məqama ala franğada dəxi macorda olduğundan, sol tonu təbir edərlər» (7). Mayəsi sol notu olan Rastın bütün Şərq ölkələrində kökü ey- nidir. Farslar Rast dəstgahını 21 şöbə və guşələrdən ibarət oxuyardı- lar: «Rast», «Rak», «Raki-hindi», «Əcəm», «Üşşaq», «Səlmək», «Əraq», «Zəngi-şotori», «Rəvəndei-məhməl», «Şotorban», «Vila- yəti», «Mənsuriyyə», «Məcnuni», «Zəmin-xarə», «Bayatı-Qacar», «İsfahanək», «Ruhi-ərvah», «Mavərənnəhr», «Hicaz», «Bağdadi». M.M.Nəvabın «Vüzuhül-ərqam» risaləsində «Rast» dəstgahı aşağıdakı şöbə və guşələri özündə birləşdirir: «Rast», «Pəncgah», «Vilayəti», «Mənsuriyyə», «Zəmin-xarə», «Raki-hindi», «Azərbay- can», «Əraq», «Bayatı-Türk», «Bayatı-Qacar», «Mavərənnəhr», 19
«Bali-kəbutər», Hicazi», «Şahnaz», «Əşiran», «Zəngi-şotori», «Kərkuki». İran musiqisində «Rast» dəstgahı- «Rast-pəncgah» adlanır. Azərbaycanda muğam sənəti yaxşı inkişaf etdiyi üçün Rast dəsgahının şöbələr arasındakı ardıcıllıqda müəyyən fərqlər vardır. Ə.Bədəlbəylinin (19.04.1907-06.01.1976) «Musiqi lüğəti» kitabın- da (1969) göstərilir ki, Bakının (Abşeron), Şamaxının (Şirvan), Şu- şanın (Qarabağ) muğam məktəblərində Rast dəstgahının şöbələrinin sayı fərqlidir (3).
yardılar: «Mayeyi-Rast», «Novruz-rəvəndə», «Rast», «Üşşaq», «Hüseyni», «Vilayəti», «Xocəstə», «Xavəran», «Əraq», «Pəncgah», «Rak», «Xavəran», «Əmiri», «Məsihi», «Rast». Şuşa muğam məclislərində «Rast» dəstgahındakı şöbə və guşə- lərin sayı nisbətən çox idi: «Rast», «Pəncgah», «Vilayəti», «Mənsu- riyyə», «Zəmin-xarə», «Rak-hindi», «Azərbaycan», «Əraq», «Bayatı- türk», «Bayatı-Qacar», «Mavərənnəhr», «Bali-kəbutər», «Hicaz», «Şahnaz», «Əşiran», «Zəngi-şötər», «Kərkuki», «Rast».
şöbə və guşələrin sayı 21-ə çatdırılmışdır: «Rast», «Üşşaq», «Müc- rü», «Hüseyni», «Vilayəti», «Siyahi-ləşkər», «Məsihi», «Dəhri», «Xocəstə». «Şikəsteyi-fars», «Rak-hindi», «Rak-Xosrovani», «Sa- qinamə», «Əraq», «Təsnif-Qərai», «Məsnəvi», «Zəngi-şötər», «Nəğmeyi-hindi», «Mənəvi», «Kabili», «Rast». Bakı şəhərində anadan olmuş məşhur tarzən Mirzə Fərəc Rza oğlu Rzayevin (15.03.1847-27.03.1927) tərtib etdiyi «Rast» muğam dəstgahına daxil olan şöbə və guşələr Şamaxı muğam məclisində ifa olunan «Rast» muğamının şöbə və guşələrinin ardıcıllığına daha çox uyğundur. 1922-ci ildə Bakı şəhərində ilk musiqi məktəbi açılır və müdir Ü.Hacıbəyov təyin olunur. Bu mübahisəli məsələyə son qoymaq üçün Ü.Hacıbəyov tar, kamança və xanəndə sinifləri üçün muğam proqramı tərtib etmək üçün şura yaradır. Həmin şuraya Mirzə Fərəc Rzayev, Cabbar Qaryağdı oğlu (31.03.1861-20. 04.1944), Arsen Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|