İmran axundov
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
26
ni əgər «Mahur-hindi» do mayəli rast məqamında qurulursa, «Orta Mahur» onda bir kvarta yuxarı yəni fa mayəli «Rast» tonallığında ifa olunur» (17). «Rast» və onun ailəsinə daxil olan muğamlar insanlarda mərdlik, gümrahlıq hissləri oyadır. Bəzi musiqişünaslar (M.M.Nəvvab-İ.A.) «Dügah» və «Baya- tı-Qacar»ı əsas muğamlara daxil etmirlər. Lakin «Azərbaycan xalq musiqisinin janrları» adlı kitabda qeyd edilir ki, «Rast», «Şur», «Se- gah», «Bayatı-Şiraz» və s. kimi muğam dəstgahları ilə yanası «Ma- hur-hindi», «Orta Mahur», «Bayatı-Qacar», «Dügah» muğamları da Azərbaycanın xalq misiqisində çox yayılmışdır (11). Cabbar Qaryağdı oğu «Azərbaycan xalq musiqisi» (5) adlı əsərinin əlyazmasında göstərir ki, «Rast» və onun ailəsinə aid olan muğamlar ifa olunarkən eyni qəzəllərdən istifadə olunmasını məs- ləhət bilirdi. Yəni bu o deməkdir ki, kökləri müxtəlif olmasına bax- mayaraq «Mahur-hindi» muğamı «Rast»ın qısaldılmış formasıdır. Qadınlardan ilk dəfə, 1955-ci ildə «Rast» dəsgahını lentə yaz- dıran xalq artisti Həqiqət Rzayeva «Rast»ı «Mahur-hindi» yəni «do» kökündə ifa etmişdir. Cünki, qadın xanəndələri «Rast»ın öz kökündə («sol») «Mayeyi-Rast»ı oxuya bilmirlər. Qadın xanəndələ- rinin səsi kişi xanəndələrinə nisbətən zil olduğu üçün onlar «Rast» dəstgahının mayə şöbəsini doldura bilmirlər. 2.1.1.1. Mahur-hindi Azərbaycan klassik musiqisində əsas muğamlardan biri olan «Mahur» fars sözü olub, mənası uçurum, dərin yarğan deməkdir. Döyüş xarakterli olan «Mahur» da nikbinlik, əzəmət, mübarizlik vardır. Bu muğamı ifa edən xanəndənin ən azı iki oktava yarım «yüksək tesseturalı güclü səs, bir neçə forma və mərtəbəli coşğun zəngulələr, ən yüksək reqistirdə stakkato, mürəkkəb passajlarda tembr səlistliyi, həm də böyük vokal ustalığı və temperament tələb edir. Şübhəsiz ki, «Mahur»u hər xanəndə oxuya bilməz. Baxtı ilə-
27
yəni orta əsrlərdə «Mahur» dəstgahı 58, XIX əsrin axırlarında isə 14 şöbə, guşə və hissədən ibarət olmuşdur» (18). M. M. Nəvvabın «Vüzuhül-ərqam» risaləsində göstərilir ki, «Mahur» dəstgahını 15 şöbə və guşədən ibarət ifa edərdilər: «Ma- hur», «Şur», «Əşiran», «Dilkəş», «Dügah», «Zəngi-şotori», «Hica- zi», «Mavərənnəhr», «Şəhnaz», «Hacıyuni», «Sarənc», «Şüştər», «Məsnəvi», «Suzi-güdaz». Qədim muğamlardan sayılan «Mahur»un yaşı təxminən üç min ilə yaxındır. Onun adına S. Ürməvinin (XIII əsr) və Ə. Caminin (XV əsr) əsərlərində rast gəlinir. «Mahur»un professional musiqi- mizdə iki növü vardır. «Mahur-hindi» və «Orta Mahur». «Mahur- hindi» dəstgahı «Orta Mahur» dəstgahından qədimdir. «Azərbaycan vokal məktəbinin banisi, dahi müğənni Cabbar Qaryağdıoğlunun yazdığına görə «Mahur-hindi» muğamı Azərbay- can tarının atası böyük tarzən Sadıqcan (Mirzə Sadıq Əsəd oğlu Sa- dıqcan (1846-1902) məşhur Şərq alimi Əbu Nəsr əl-Fərabinin (870/873-950/951) yaratdığı tarı təkmilləşdirərək onun qolunda bir çox artıq pərdələri ixtisar edib, 17 pərdə saxlamışdır, həmçinin tarın səsini artırmaq üçün birinci qoşa ağ və sarı simlərin hərəsindən bir oktava yuxarı zil səsli iki cüt cingənə sim artırmış və həm də tarın rezonansını yüksəltmək məqsədi üçün sarı simdən bir aktava bəm olan qalın sarı boş sim də əlavə edir. Sonra tarın qolunda yəni kəl- ləyə yaxın hissəyə pərdə əlavə edərək «lal barmaq» üsulunu kəşf edir. Sadıqcana qədər tar diz üstə, əyilərək çalınırdı. Böyük tarzən bu sadə qaydanı ləğv edib, tarı dizdən sinəyə qaldırdı. Sadıqcan beş simli «İran tarı»na altı sim əlavə edib, onu on bir simə çatdırmışdır- İ.A.) alçaq səsli xanəndələr üçün yaratmışdır. Görünür, Sadıqcan hələ keçən əsrin ortalarında Tiflisdə yaşayarkən, orada hind müğən- nilərindən «Mahur»un necə oxunmasını eşitmiş, ona uyğun bir muğam düzəldib «Mahur-hindi» adlandırmışdır» (18). Mirzə Fərəc Rzayevin cədvəlində «Mahur-hindi» 13 şöbə və guşədən ibarət oxunardı: «Bərdaşt», «Mahur», «Üşşaq», «Hicri», «İqbal», «Vilayəti», «Mübərriqə», «Əşiran», «Rak-hindi», «Şikəste- yi-fars», «Əraq», «Heyratı-Kabili», «Mahur-hindi». 28
1925-ci ildə Ü, Hacıbəyovun rəhbərliyi ilə tərtib edilmiş proq- ramda «Mahur-hindi» dəstgahı 10 şöbə və guşədən ibarət olmuşdur: «Mahur-hindi», «Üşşaq», «Mübərriqə», «Əşiran», «Şikəsteyi-fars», «Əraq», «Rak-hindi», «Heyratı-Kabili», «Mahur-hindi». «Mahur-hindi» dəstgahı getdikcə müəyyən dəyişikliyə məruz qalmış, səkkiz şöbə və guşədən ibarət olmuşdur (həm instrumental və vokal versiyada): «Bərdaşt» («Bəzmigah»), «Mayeyi-Mahur», «Üş- şaq», «Hüseyni», «Vilayəti», «Şikəsteyi-fars», «Əraq», «Qərai». Bir məsələnidə qeyd etməyi zəruri hesab edirəm. «Mahur-hin- di» də «Mayeyi-Mahur»la «Hüseyni» arasında «Üşşaq» guşəsi var. Bu əsl «Üşşaq» deyil. Əsl «Üşşaq» «Rast» dəstgahındadır. «Mahur- hindi»dəki «Üşşaq»ın adı «Pəncgah»dır. «Mahur-hindi» muğamın- da bu guşə oxunanda «Pəncgah»a ayaq verilir. Keçmiş xanəndələr bu guşəyə «Üşşaq yeri» deyərdilər. Melodik quruluşu və şöbələrin xarakterinə görə «Rast» dəst- gahının xarakterinə uyğun olan «Mahur-hindi» muğamında «Rast»da olan şöbə və guşələrin qısaldılmış forması eyni ilə saxla- nılıb. Fərq ondadır ki, «Mahur-hindi» dəstgahı «Rast» dan fərqli olaraq yığcam və bir oktava yuxarı registrdə çalınıb-oxunur və şöbələrinin melodiyası bir qədər fərqlidir, ancaq məqam əsasları eynidir. Kiçik oktavanın sol mayəsində ifa olunan «Rast» dəst- gahına nisbətən «Mahur-hindi» birinci oktavadakı do mayəli «Rast» tonallığında ifa edilir. «Mahur-hindi» muğamının Məşədi İsi, Malıbəyli Cümşüd, Şəkili Ələsgər, Mirzə Güllər, Zabul Qasım (Abdullayev-1873- 1927), Məcid Behbudov (1873-1945), Davud Səfiyarov (1875- 1917), İslam Abdullayev (1876-1964), Seyid Şuşinski, Zülfü Adı- gözəlov, Hüseynağa Hacıbababəyov (1898-1972), Xan Şuşinski, Hacıbaba Hüseynov, Sara Qədimova (1922-2005), Töhfə Əliyeva (1922-2007), Yaqub Məmmədov, Nəriman Əliyev, Əli Mehdiyev (1934-1997), İslam Rzayev, Canəli Əkbərov, Sabir Novruzov (1944-2009), Qəndab Quliyeva (1949), Ağaxan Abdullayev, Alim Qasımov, Qəzənfər Abbasov (1962), Zahid Quliyev (1961), Mələk- xanım Əyyubova, Məhərrəm Həsənov, Ruzə İbişova, Teyyub Asla- Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|