İmran axundov
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
35
musiqisində bu muğama təsadüf olunmur. «Şur» adına orta əsr mən- bələrində də rast gəlinmir. R.Quruber «Musiqi mədəniyyətinin tarixi» (22) kitabında göstərir ki, Şumer dövründə, yəni eradan əvvəl IV minillikdə Azər- baycanda əski lipa və kirafa (cəng-İ.A.) eyni zaman da Avlosun (ba- laban) pentatonik quruluşuna baxsaq, səs qatarının da müasir Şur la- dının gizli pentatonika quruluşu ilə oxşar olmasını görmək olar. Pentatonik quruluşlu aşıq havalarının çoxunun «Şur» ladında olması göstərir ki, «Şur» muğamı bizim qədim musiqilərimizdəndir. R.Quruber qədim pentatonikanın getdikcə öz yerini yeddi pilləli səs sisteminə verməsini bizim eradan əvvəl VIII-VII əsrlərə aid edir ki, buna da Midiya dövrünün inkişaf mərhələsində rast gəlinir. Farslar «Şur» dəstgahını aşağıdakı şöbə və guşələrlə ifa edər- dilər: «Şur», «Dəraməd», «Kuçek», «Nişibi-fəraz», «Dübeyt», «Ba- yatı-türk», «Həbkəti», «Şuri-şahnaz», «Şahnazi-türk», «Şah-şah- naz», «Bayatı-kürd», «Əlmərdəş», «Cüdai», «Dəşti», «Hacıyuni», «Bavi», «Çe Xətai», «Siyəxi», «Malif», «Hüseyni», «Baba Tahiri», «Azərbaycan», «Süleymani», «Busəlik», «Əşiran», «Bayatı-Şiraz», «Əbülçəp», «Cövhəri», «Çopani». Əsas muğam dəstgahlarından ikincisi sayılan «Şur» öz əhatə- liyi və irihəcmliyi ilə seçilir. Şur lad-məqamı əsasında qurulmuş «Şur» muğam dəstgahını Ü.Hacıbəyov Azərbaycan şifahi-professional musiqisində ən çox yayılan muğamlardan biri hesab edir. O, qeyd edir ki, «Şur» insanda şən, lirik əhvali-ruhiyyə yaradır. Fars dilində «Şur» sözünün mənası eşq, sevgi deməkdir. «Şur» dəstgahına qulaq asarkən dinləyici xəyallara dalır, düşünür. Öz musiqi məzmunu və emosionallığı ilə seçilən «Şur» dəstgahına dərin lirika, təmkinlik və axıcı melodiya xasdır. Yeddi əsas muğamlarda biri olan Şur məqamının quruluşu 1- 1/2-1 ton formullu üç tetraxordun qovuşuq üsulla (x1-interval məsa- fəsində) birləşməsindən ibarət olub, səssırası 10 pillə olub, IV pillə mayə (tonika) pilləsidir.
36
Məqamın səssırasının III, IV, VI, VII, VIII pillələri istinad dayaq pilləsi olaraq «Şur» dəstgahının şöbələrinin təməlini təşkil edir. Şür məqamında qurulan musiqi nümunələri həmin pillələrə əsaslanır. Şur məqamının səs sırası «re»-dir. ««Şur» muğam adına qədim yazılı ədəbiyyatda-traktatlarda, şerlərdə də rast gəlinmir. Güman etmək olar ki, bugünkü «Şur» mu- ğamının və eyni adlı lad-məqamın özülünü qədim klassik 12 mu- ğamda «Nəva» adlı muğam-lad təşkil edir. Heç də təsadüfi deyil ki, görkəmli xanəndə Əlizöhabın ifaçılıq təcrübəsində «Şur» dəstgahı «Nəva» ilə başlanıb «Mayeyi-Şur»a keçir. «Nəva»nın səs sırasının özü də «Şur» məqamının səs sırasına çox oxşar olduğu faktı da dediklərimizi sübuta yetirir» (19). M.M.Nəvvabın «Vüzuhül-ərqam» risaləsində «Şur» muğamı- nın adı çəkilmir, onu şöbə kimi qeyd edir. «M.M.Nəvvab elmi ədəbiyyatda muğam dəstgahı termini, an- layışı barədə məlumat verən ilk müəlliflərdəndir. Gördüyümüz ki- mi, siyahıda «Şur», «Segah», «Bayatı-Şiraz» kimi əsas muğamların dəstgahları verilməmiş, onlar yalnız şöbə şəklində göstərilmişdir. Risalədəki cədvəlləri nəzərdən keçirsək görürük ki, hazırda bəzi muğamların adları bizə məlum deyil, bəziləri isə yerlərini dəyişmiş- lər. Ü.Hacıbəyovun təsnifatına görə, artıq əsas saydığımız muğam- lar M.M.Nəvabda hələ şöbə, guşə və s. şəkildə verilmişdir» (16). M.S.İsmayılov bəzi mənbələrə əsaslanaraq göstərir ki, «Şur» terminini XVI əsrdən sonrakı dövrə aid edilir. Və yazır ki; «Ehtimal ki, indiki «Şur» muğamı müəyyən dövrlərdə «Dügah» adını daşı- mışdır» (11). Qeyd etmək lazımdır ki, şur ladının səssırası dügahın səssırasına çox uyğundur. Əgər keçmişdə «Şur»u «Dügah» adlandırıblarsa deməli onun mayəsi «lya» pərdəsidir. Orta əsrlərdən (XVI əsr) başlayaraq «Şur» muğamı özü üçün «sol» mayəli kökü əsas götürmüşdür. Hal-hazırda «Şur» dəstgahı kiçik oktavanın «sol» pərdəsində ifa olunur. Göründüyü kimi «Şur» muğamı əsrlər boyu dəyişikliyiə mə- ruz qalıb, təkmilləşmişdir.
37
M.M.Nəvvabın «Vüzuhül-ərqam» risaləsində «Şur» dəstgahına rast gəlmədiyimizə baxmayaraq, onunla bir dövrdə yaşamış tarzən Mirzə Fərəc Rzayevin cədvəlində «Şur» otuz şöbə və guşəni özündə birləşdirən dəstgah kimi xarakterizə olunur; «Mayə», «Dəraməd», «Şur», «Muyə», «Busəlik», «Səlmək», «Zirkeş», «Gülriz», «Si- yahruh», «Cidayi», ««Şəhr-aşub», «Nişibi-fəraz», «Xocəstə», («Şi- kəsteyi-fars»), «Səmayi-şəms», «Hicaz-Bağdadi», «Hicaz-ərəbi», «Raz-Məcnuni», «Gəbri», «Gövhəri», «Sarəng-Əbu-Əta», «Qəmən- giz», «Məhti-Zərrabi», «Şəkk-Şahnaz», «Kürd-Şahnaz», «Şur-Şah- naz», «Şahi-Şahnaz», «Şahnaz-xarə», «Dilkəş», «Cövhəri», «Şur». Bu cədvəldəki «Şur»un tərkib hissələrinin əksəriyyəti guşə xarakteri daşıyır. Bəzi guşələr bir neçə variantda verilmişdir («Şəkk-Şahnaz», «Kürd-Şahnaz», «Şur-Şahnaz», «Şahi-Şahnaz», «Şahnaz-xarə»). Ü.Hacıbəyovun 1925-ci ildə tərtib etdiyi proqramda «Şur» muğamı lad-məqam xüsusiyyəti baxımında nəzərdən keçirilərək ona uyğun gəlməyən şöbə və guşələr ixtisar olunmuşdur. Və «Şur» dəst- gahı proqrama belə daxil edilmişdir: «Dəramədi-Şur», «Mayeyi- Şur», «Muyə», «Bayatı-türk», «Şikəsteyi-fars», «Nişibi-fəraz», «Sə- mayi-şəms», «Hicaz», «Sarənc», «Qəməngiz», «Şahnazi-şəq», «Şahnazı-kürd», «Dilkəş», «Səlmək, «Busəlik», «Şur». Hal-hazırda «Şur» dəstgahı aşağıdakı ardıcıllıqla ifa olunur: «Bərdaşt», «Mayeyi-Şur», «Şur-şahnaz», «Bayatı-türk», «Şikəsteyi- fars», «Əşiran», «Səmayi-Şəms», «Hicaz», «Sərənc», «Qəməngiz», «Nişibi-fəraz», «Şura ayaq». Başqa muğamlarda olduğu kimi «Şur» dəstgahı da «Bər- daşt»la başlayır. Xanəndəni müşayət edən üçlük (tar, kamança, qa- val) «Bərdaştı» ya ansambılla, ya da tarzən tək ifa edir. Hər zaman olduğu kimi «Şur»unda «Bərdaşt»ı zildən başlaya- raq tədricən aşağı enir. Həmçinin «Bərdaşt»ı «Nəva» ilə də başlamaq olar. Əgər “Nəva” ilə başlamasan “Baba-Tahir” oxumaq olmaz. «Şur» dəstgahının bünövrəsini «Mayeyi-Şur» şöbəsi təşkil edir və mayə şöbəsində «mi», «fa diyez», «lia», «si» pərdələrindən da çox istifadə olunur. «Mayəyi-Şir» şöbəsində ona görə «sol di- Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|