İmran axundov
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.1.1.3. Bayatı-Qacar
29
nov, Gülyaz Məmmədova (1970), Səbuhi İbayev, Simarə İmanova (1975) kimi ifaçıları vardır.
Azərbaycan xalq musiqisində «Rast» ailəsinə daxil olan mu- ğamlardan biridə tarın orta registrində (fa) ifa olunan «Orta Mahur» dəstgahıdır. «Mahur» muğamının başqa növlərindən olan «Orta Ma- hur» yaxud «Mahur-hindi» qohum dəstgahlar olub, «Rast» məqa- mında qurulur. Əsas fərq odur ki, «Orta Mahur» muğamı «Mahur- hindi»yə nisbətən dörd pillə yuxarıda yəni «fa» mayəsində ifa olu- nur. Bu iki muğam dəstgahlarının («Mahur-hindi» və «Orta Ma- hur») bir birlərinə qohum olmasına baxmayaraq «Orta Mahur»u oxumaq və çalmaq hər xanəndə və insturimentalistin işi deyil. «Orta Mahur»u «Rast» və Mahur-hindi»dən fərqləndirən cə- hət ondadır ki, bu muğam xarakter etibarı ilə əzəmətli və cingiltili- dir. Həm də «Orta Mahur»u başqa muğamlardan fərqləndirən odur ki, bu muğam ifa olunarkən, mizrab tarın bütün açıq simlərə toxuna- raq, harmonik fon əmələ gətirir. XIX əsrdə «Orta Mahur» dəstgahı (Mirzə Fərəc Rzayevin cədvəlində) on beş şöbə və guşədən ibarət idi: «Pəs Mahur», «Üç Mahur», «Üşşaq», «Hicri», «Nüqrə», «Vilayəti», «Mübərriqə», Əşi- ran», «Rak Abdullahi», «Şikəsteyi-fars», «Xavəran», «Tizək», «Üç Həzin», «Mirzə Hüseyn segahı», «Orta mahur». «Mahur-hindi» və «Orta Mahur» dəstgahlarının kök fərqlərin- dən başqa onların ardıcıllaşmasında da fərqlər vardır. Səkkiz şöbə və guşədən təşkil olunmuş hər iki muğamda müəyyən fərqlər vardır. «Mahur-hindi»də «Bərbaşt» («Bəzmigah») dan başlanır, keçir «Ma- yeyi-mahur»a və son da iki şöbə «Əraq» və «Qərai» ilə tamamlanır. «Orta Mahur» muğamında isə «Bərdaşt» («Hüseyni») dan keçir «Mahur»a sonra «Üşşaq», yenidən «Hüseyni», «Vilayəti», «Şikəs- teyi-fars», «Mübərriqə» və «Əşiran» ilə başa çatır. 30
«Orta Mahur»un bəzi şöbə və guşələrinin adları «Rast» mu- ğamında olduğuna görə onlar haqqında ətraflı məlumat verilmişdir. «Mübərriqə»-duvaqla örtülmüş qız mənasını əks etdirir. Bu şöbə həm də keçid yaxud körpü mənasını daşıyır. «Mübəriqqə»dən əvvəl mütləq «Şikəsteyi-fars» şöbəsi ifa olunmalıdır. «Mübəriqqə» bir növ «Şikəsteyi-fars» şöbəsinin ayağı funksiyasını yerinə yetirir. «Əşiran»ın da mənası qohum, dost deməkdir. «Orta Mahur» dəstgahı «Əşiran»la yakunlaşır. Və bu bir növ «Orta Mahur»u mən- tiqi yekununa zəmindir. «Mahur-hindi» muğamı dinləyərkən insan da gənclik ehtirası baş qaldırırsa, «Orta Mahur» öz üsyankarlığı ilə fərqlənir. Hər xa- nəndə «Orta Mahur»u ifa edə bilməz. Onu ifa etmək üçün xanəndə- dən uzun nəfəs, bir neçə mərtəbəli zəngulə, boğaz qaynatmaları, vo- kal texnikası tələb olunur. Bu muğamın da nadir hallarda ifa olun- masına əsas səbəb budur. «Orta Mahur»un ən yaxşı ifaçılaırından Hacı Hüsü, Cabbar Qaryağdı oğlu, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Mütəllim Mütəllimov (1909-1981), Yaqub Məmmədov, Canəli Əkbərov, Alim Qasımov, Sevinc Sarıyeva, Təyyar Bayramov kimi xanəndələri göstərmək olar.
2.1.1.3. Bayatı-Qacar
Lad əsası baxımından «Rast»la eyni olan «Bayatı-Qacar» «si- bemol» mayəli «Rast» kökünə əsaslanır. Keçmişdə «Dügah» muğamının tərkibində olan «Bayatı-Qa- car» sonralar müstəqil muğama çevrilmişdir. «Maraqlıdır ki, «Dügah» dəstgah şəkilli bir muğam kimi geniş yayıldığı vaxtlarda «Bayatı-Qacar» həmin dəstgahın bir şöbəsi idi. Sonra «Dügah» zaman keçdikcə təbəddülata uğradı və şöbə əhəmiy- yətini kəsb etdi. Hazırda o, bir şöbə kimi məhz «Bayatı-Qacar»ın tərkibində çalınıb-oxunur» (19). «Bayatı-Qacar»ın mayəsinin güşələrindən bir şöbə kimi «Şur» dəstgahının daxilində «Şur-Şahnaz» ilə «Şikəsteyi-fars»ın arasında 31
ifa olunur. Lakin «Şur» dəstgahında bu şöbə «Bayatı-Türk» adlan- dırılır. İnsanlarda qəm-qüssə və kədər yaradan «Bayatı-Qacar»ı M.M.Nəvvab 1884-cü ildə qələmə aldığı «Büzuhül-ərqam» risalə- sində dəstgah şəklində deyil, şöbə kimi göstərmişdir. Mirzə Fərəc Rzayev isə «Bayatı-Qacar»ı səkkiz şöbə və guşə- dən ibarət dəstgah kimi qeyd etmişdir: «Bayatı-Qacar», «Bayatı- türk», «Qatar», «Bayatı», «Çoban bayatı», «Hacaz», «Gəbri», «Şi- kəsteyi-fars». Hər hansı bir dəstgahının başlanğıcı və sonu olmalıdır. Lakin bu cədvəldə prinsip pozulub. «Bayatı-Qacar»la başlanan dəstgah, «Ba- yatı-Qacar»la da tamamlanmalı idi. Ancaq bu cədvəldə həqiqətə uyğun olmayan bir cəhət odur ki, dəstgah «Şikəsteyi-fars»la tamamlanır. 1925-ci ildə Ü. Hacıbəyovun rəhbərliyi ilə tərtib olunan proq- ramda «Bayatı-Qacar» dəstgahı göstərilməmişdir. 1952-ci ildə Əhməd Bakıxanovun redaktorluğu ilə hazırlan- mış proqramda «Bayatı-Qacar» beş şöbəli muğam kimi göstərilmiş- dir: «Mayə», «Hüseyni», «Şikəsteyi-fars», «Zil Bayatı-Qacar», «Bayatı-Qacara ayaq». Bu proqramda da çatışmazlıq ondan ibarətdir ki, «Bayatı-Qa- car» mayədən başlanır. Burada «Bərdaşt» göstərilmir. Əgər biz Mirzə Fərəcin cədvəli ilə Ə. Bakıxanovun proqra- mındakı «Bayatı-Qacar» dəstgahını şöbələrini müqayisə etsək gö- rərik ki, «Şikəsteyi-fars»dan başqa heç birində şöbələr təkrarlanmır. Belə fundamental dəyişiklik «Rast» ailəsinə daxil olan digər mu- ğamlarda təkrar olunmur. 1980-cı ildə K. Əhmədovun tərtib etdiyi proqramda «Bayatı- Qacar» on şöbə və guşədən ibarət idi: «Bərdaşt», «Mayeyi-Bayatı- Qacar», «Hüseyni», «Şikəsteyi-fars», «Zil Bayatı-Qacar», «Zəmin- xarə», «Dügah», «Mavərənnəhr», «Şah Xətai», «Bayatı-Qacara ayaq». Hal-hazırda «Bayatı-Qacar» aşağıdakı ardıcıllıqla ifa olunur: «Bərdaşt» («Novruz-rəvəndə»), «Mayeyi-Bayatı-Qacar», «Hüsey- Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|