International scientific conference of young researchers
Yüklə 24,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 953
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 954
- Key words
- Təqdiqat metodu
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 953 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan Altay dilləri müasir vəziyyətində bir tərəfdən Uzaq Şərqin analitik, başqa bir tərəfdən isə flektiv quruluşlu hind-Avropa dillərinin bir sıra xarakterik xüsusiyyətlərini daşıyır” (8, 30). Bəzi tədqiqatçılar türk dillərindəki ad-feil sinkretikliyini aqlütinativ quruluşa qədərki mərhələ ilə bağlayırlar (5, 147). Ayrıca mənbələrdə türk dillərində şəkilçilərin törəməsində fuziyanın aparıcı rola malik olması qənaəti əldə edilmişdir (7, 108-120). Bu və bu kimi hallar morfoloji tipologiyanın çatışmazlığı kimi qəbul edilməməlidir. Dilçilikdə belə bir fikir olsa da, dil tipləri arasındakı qarışıq münasibətlər məsələsinə morfoloji tipologiyanın yeni istiqamətlərində aydınlıq gətirilir. Bu baxımdan E.Sepirin təsnifinə diqqət yetirək. Sepir dillərin hansısa bir əlamət əsasında təsnifinə qarşı çıxır, təsnifin müxtəlif əlamətlər əsasında aparılmasının zəruriliyi üzərində dayanır. O, dillərin təsnifinin əsasına aşağıdakıları çıxarır: 1)
2)
Dillərin texnikası; 3)
Dildə sintezin dərəcəsi. E.Sepir konseptual tipi zaman ərzində dəyişməyən, sabitliyini qoruyan əlamətlərin məcmusu kimi qəbul edir (10, 114). Dillərin texnikası dedikdə izolyasiya, aqlütinasiya, fuziya və simvollaşma nəzərdə tutulur. Dil tipinin texnikası qismən dəyişə, yəni qarışıq münasibətlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Türk dilləri aqlütinasiya texnikasına malik olan dillərdir. Lakin bu dillərdə qismən izolyasiya və fuziya da özünü göstərir. İngilis dili fuziya və simvollaşma texnikasına malikdir. Bu dildə izolyasiya və qismən də aqlütinasiya özünü göstərir. Sintezin dərəcəsinə görə dillər analitik, sintetik və polisintetik dillərə ayrılır. Dildə ən çox dəyişən sintezin dərəcəsidir. Dil, hətta öz tipini dəyişmədən, sintetik dildən analitik dilə çevrilə bilər. Sanskrit dili sintetik dil olub. Avropanın yeni ingilis, fransız dilləri artıq analitik dilləridir. Dil tiplərindəki qarışıq münasibətlər tipologiyanın yeni istiqamətlərində özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. Bu baxımdan C.Qrinberqin kvantitativ tipologiyası daha xarakterikdir. Bu tipologiyada aşağıdakı tipoloji indekslər müəyyənləşdirilir: sintezin indeksi, aqlütinasiyanın indeksi, sözdəyişmənin indeksi, prefikslərin indeksi, təmiz sözdəyişmənin indeksi, uzlaşmanın indeksi (4, 79-80). Tədqiqatçı göstərir ki, bu indekslər bütün dillərə tətbiq edilə bilər. Maraq doğuran odur ki, ayrı-ayrı dillərin bu baxımdan öyrənilməsi həmin dillərdə indekslərin dərəcəsini əyani şəkildə göstərir (4, 91). C.Qrinberqin təsnifinin özünəməxsusluğu ondadır ki, burada E.Sepirin təsnifatı əsas götürülsə də, “onlar rəqəmlərlə, statistik hesablamalarla əsaslandırılır” (2, 50). Kvantitativ tipologiyada dillər bir bütöv halında deyil, ayrıca xüsusiyyətləri üzrə müqayisə edilir və bu xüsusiyyətlər indeksləşdirilir. On indeksin daxil olduğu beş əsas tipoloji parametr tədqiq edilən dilin məxsusi keyfiyyətlərini əyani şəkildə üzə çıxarır. Kvantitativ tipologiya daha çox sintaqmatikaya əsaslanır, bu və ya digər indeksin mətndəki işlənmə tezliyini üzə çıxarır. Müasir dilçilikdə xarakteroloji tipologiyadan da geniş istifadə olunur. Bu tipologiya konkret dil üçün səciyyəvi olan müxtəlif əlamətləri əhatə edə bilməsinə görə fərqlənir. Xarakteroloji tipologiyada konkret dilin, yaxud da dillər qrupunun tipoloji əlamətlərini bir bütöv halında görməyə, dildə xüsusi tiplər sistemi əsasında dilin ümumi tipini müəyyənləşdirməyə, təbii dilin mahiyyətini aşkar etməyə imkan verir. Müasir tipologiyada əsası rus dilçisi Q.P.Melnikov tərəfindən qoyulan determinantiv tipologiyadan da geniş istifadə olunur. Bu tipologiya baxımından dörd dil tipi fərqləndirilir və tipin ayrıca determinantı xarakterizə olunur. Müasir dilçilikdə dil tipi və dildə tip anlayışları fərqləndirilir (2, 10). Bu baxımdan konseptual tip dil tipi kimi, qarışıq münasibətlər isə dildə tipin əlamətləri kimi qəbul edilə bilər. Nəticə: Linqvistik tipologiya morfoloji tipologiya kimi yaranıb. Müasir tipologiyanın ən yeni istiqamətləri də, əsasən, morfoloji tipologiyanın dəqiqləşdirilməsinə, konkretləşdirilməsinə xidmət edib. Belə bir fikir var ki, morfoloji formalar donmuş sintaktik formalardır, leksika və sintaksisdə olmayan heç bir şey morfologiyada ola bilməz. Lakin bir sıra hallarda tədqiqatçılar morfoloji tipologiya baxımından dil tipinin olmadığını göstərir və bunu bu tipologiyanın çatışmazlığı kimi qiymətləndirirlər. “Morfoloji tipologiya baxımından dil tiplərində qarışıq münasibətlər” adlı məqalədə bu məsələnin problem cəhətləri öyrənilir. Tipologiyanın yeni istiqamətləri, xüsusən də pilləli tipologiya əsasında dildəki tipoloji cəhətdən qarışıq münasibətlərin mövcudluğunun səbəbləri aydınlaşdırılır. Dillərin mürəkkəbliyi, çoxcəhədliyi, quruluşca rəngarəngliyi onlar arasında allomorfizm və izomorfizmin müxtəlif çalarlarını üzə çıxarır. Məqalədə belə bir fikir əsaslandırılır ki, II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 954 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan konseptual dil tipi öz sabitliyini qoruyub saxlayır, dildə daha çox dəyişən sintezin dərəcəsi və qismən də dillərin texnikasıdır. Bu baxımdan qarışıq münasibətlər dil tipinin deyil, dildə tipin əlamətləri kimi qəbul edilməlidir. ƏDƏBIYYAT 1.
Məmmədov M.T. Linqvistik tipologiya. Bakı: “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2015 2.
Rəcəbli Ə.Ə. Tipoloji dilçilik. Bakı: Elm və təhsil, 2010 3.
Боровков А.К. Агглютинация и флексия в тюркских языках // Памяти академика Льва Владимировича Щербы (1880- 1944), Л, 1951 4.
иностранной литературы, 1963 5.
Кайдаров А.Г. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алма-Ата: Наука, 1986 6.
Климов Г.А. Принципы контенсивной типологии, М., Наука, 1983 7.
Кононов А.Н. О фузии в тюркской языках // Структура и история тюркских языках, М., Наука, 1971 8.
Котвич В. Исследование по алтайским языкам, М.: 1962 9.
Кузнецов П.С. Морфологическая классификация языков. М., Изд-во Московская Университета, 1954 10.
Сепир Э. Язык. Введение в изучение речи, Государственное социально – экономическое издательство, М – Л, 1934 M. ŞƏHRİYARIN “HEYDƏRBABAYA SALAM” POEMASINDA GEYİMLƏ BAĞLI ETNOQRAFİK DİL ELEMENTLƏRİ
Bakı Dövlət Universiteti
AZƏRBAYCAN Açar sözlər: ədəbi dil, bədii üslub, etnoqrafizm, geyim adları Key words: literary language, artistic style, ethnography, name dress Kлючевые слова: литературный язык, художественный стиль, этнография, имена одежды XÜLASƏ Ədəbiyyatın inkişafı, ədəbi janrların təkamülü, zamanla formalaşması daim ədəbi dilə öz təsirini göstərmişdir. Bu proses son nəticədə ədəbi dilin xəlqiləşməsinə, onun ifadəetmə qabiliyyətinin güclənməsinə aparıb çıxartmışdır. Ədəbi dil prosesini humanitar elmlərin, o cümlədən dilçiliyin müasir tələbləri səviyyəsində qavramaq, öyrənmək, doğru-düzgün qiymətləndirmək üçün şair və yazıçıların dilini tarixi inkişaf və dəyişiklik əsasında öyrənməyə, tədqiq etməyə həmişə ciddi ehtiyac duyulur. Bu cəhətdən bədii əsərlərin dilinin tarixi aspektdən araşdırılması ədəbi dilin öyrənilməsi ilə yanaşı, onun (yəni, dilin) hansı dəyişmələrdən keçməsinin öyrənilmsəində mühüm mərhələ təşkil edir. Bu məsələnin bütün dövrlər üçün aktuallıq kəsb etməsi onun həm ədəbiyyatşünaslıq, həm də dilçilik baxımından tədqiqini zəruri etmişdir. Təqdiqat metodu: Bu məqalədə təsviri və müqayisəli metodlardan istifadə olunmuşdur.
Azərbaycan dilinin bədii üslub əsasında öyrənilməsi onun bədii dil sahəsindəki nailiyyətləri barəsində müəyyən təsəvvür əldə etməklə nəticələnir. Bu məsələ ədəbi proseslə ədəbi dilin sıx əlaqəsi zəminində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan dilini bədii üslub əsasında öyrənilməsi olduqca böyük önəm kəsb edən məsələlərdən- dir. Bədii üslubda istifadə olunan etnoqrafizmlərin öyrənilməsi bizim ədəbi dilimizi yaxşı bilməyimizə, eyni zamanda Azərbaycan dilinin tarixi inkişafını izləməyə, bununla bərabər dilin leksik qatında baş verən hər bir hadisə ilə yaxından tanış olmağa yardımçı olur. Etnoqrafik leksikanın tədqiq etməklə xal- qın həyat tərzi, onun yaşantısı, məişəti, eyni zamanda dünyagörüşü ilə tanış olur və məlumat əldə edirik. Azərbaycan dilinin etnoqrafik leksikasını bədii üslub əsasında araşdırılması da məhz bu qəbildəndir Əsrlərin sınağından çıxmış, hər cür amansız təsirlərə, məhrumiyyətlərə duruş gətirmiş ana dilimi- zi cilalaya-cilalaya, öz dadı-tamı və təmizliyi ilə yaşatmaq hər bir söz ustasının müqəddəs borcudur. Bu bir həqiqətdir ki, xalq ifadə tərzini bilmədən, xalqı öyrənmədən dili özünəməxsus doğma nəfəsi ilə yaşatmaq mümkün deyildir. “Öz gözünə” alınma sözləri qatan, çox vaxt dəyişikliyə məruz qalan ədəbi dil üçün təmizləyici nəfəs, əlbəttə ki, xalq dilidir. Ədəbi dili xalq ifadə tərzi ilə, xalq ruhu ilə isidən sənətkarlar yaradıcılıqda həmişə qazanmış olur. Bu baxımdan da canlı xalq dilini yetrincə bilən, elin adət-ənənəsinə bağlı olan hər bir sənətkar- yazıçı ümümxalq dilindən aldığı müxtəlif söz və ifadələrlə ədəbi dili zəngilnləşdirmişdir. Yazıçılar mütləq xalq dilinin zəngin söz xəzinəsini bilməli və buradan ən dəqiq, səlis söz və ifadələri seçib işlətməklə milli koloriti yaratmağa xidmət etməlidir. Ümumiyyətlə, bədii ədəbiyyatın dili hər zaman
Yüklə 24,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|