International scientific conference of young researchers
Yüklə 24,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 951
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 952
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 951 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan Lakin bəzi tədqiqatçılar frazeoloji birləşmənin sabitliyini arxaik adlandırırlar (məs. bare headed, bare food). Hətta belə hallarda frazeoloji birləşmələrin konversiyası və sabitləşməsi məsələsi dil faktları ilə təsdiq olunmamışdır. Arxaik frazeoloji birləşmələrin xırdalıqlarla təhlili göstərir ki, onların surətlə genişlənmə dairəsi vardır. Onlardan bəziləri doğrudan da nələrəsə birləşərək istifadədən çıxır. Bu qəbildən olan “at the ends of the world”- ifadəsini göstərmək olar. Həmin ifadənin ədəbi dildə istifadə olunmasını biz həm morfoloji, həm də leksik cəhətdən işlədilməsini müşahidə edə bilərik. Məs.: at the end of the world (or at the ends of the earth) –far off. “You are too tired” he said in hiss` most chilling manner/ “If you had let me know that you wanted to speak to me I would have called on yo” sceing that he evidently wished her at the end of the earth. Gemma hastened to state her business. Frazeoloji vahidlərin sahəsi nə qədər genişdirsə, onların dəyişmə imkanları daha geniş olur. Konkret misaldan gördüyümüz kimi,həqiqətən variasiayaya bütün dil - yəni fonetika, sözdüzəltmə, paradiqmatik, leksik, struktur-sintaktik və semantik sahələr məruz qalır. Bu dəyişmənin ümumi həlli vacib olan məsələlərdəndir. Əksər frazeoloji birləşmələrin geniş miqyasda dəyişməsini etiraf edərək, qeyd etmək lazımdır ki, sabitliyin araşdırılmasına sinxrom yanaşma metodundan istifadə edilməsi daha düzgün olardı. Əgər ədəbi norma nöqteyi-nəzərindən yanaşsaq, məs.: “ at the ends of the world” ifadəsi həqiqətən demək olar ki, dəyişmir və (xüsusilə at the ends of the earth –far off )frazeoloji variant deyil, frazeoloji sinonimdir. Frazeologiyanın problemlərinin sərbəst və hərtərəfli işlənməsinə dair akademik V.V.Vinoqrado- vun əsərlərinin nəşr olunması əhəmiyyətli stimul rolunu oynamışdır. Vinoqradovun rus dilinin frazeo- logiyası haqqında apardığı tədqiqatlar bu qəbildəndir. Son zamanlara qədər ingilis dilinin frazeologi- yasına dair heç bir tədqiqat onun konsepsiyasından kənara çıxmamışdır. Akademik V.V.Vinoqradovun frazeologiya haqqında yaratdığı nəzəriyyə Ş.Ballinin sabit söz birləşmələri haqqındakı fikirləri və ya transformasiya hadisəsi üst-üstə düşür. Ş.Balli frazeoloji birləşmələri əsasən iki növə bölmüşdü: “frazeoloji birlik” və “frazeoloji cərgə ”. Tədqiqatçılar sabit birləşmələrin bir qismini frazeoloji birləşmələr adlandırmış və bununla əlaqədar olaraq frazeologiyaya müvafiq tərif vermişlər. Qeyd etmək lazımdır ki, Ş.Balli “frazeoloji birləşmə” adı ilə nəzərdə tutduğu semantik qrupdan olan frazeoloji vahidlərin xarici cəhətinin xüsusiyyətindən bəhs edərkən bunlarda üç əlamətin olduğunu göstərir: 1) sözlərin ayrı yazılması; 2) onların müəyyən sabit sırada olması və komponentlər arasına başqa sözün daxil edilə bilməməsi; 3) komponentlərdən heç birinin başqa sözlə əvəz oluna bilməməsi. Lakin o, frazeoloji birləşmənin xüsusilə frazeoloji qrupun komponentlərinin qismən başqa sözlə əvəz edilməsi hallarına yol verildiyini də göstərir. Əlbəttə, frazeoloji birləşmələrdən belə halların faktiki mövcudluğu danılmaz həqiqətdir. Ancaq fikrimizcə, həmin halda da mənalar tamamilə üst-üstə düşmür, məs. to win a victory –to gain a victory lakin to get a victory-ni həmin anlamda işlətmək mümkün olmadığı kimi, birinci iki frazeoloji birləşməni də tam şəkildə həmişə eyni məqamda işlətmək düzgün deyil, çünki onlar hansısa bir çalarlığına və məna komponentlərinə görə ən azı bir fərqləndirici əlamətələ bir-birindən fərqlidir.
Gəncə Dövlət Universiteti
AZƏRBAYCAN
Linqvistik tipologiya morfoloji tipologiya kimi yaranıb və onun pilləli tipologiya, kvantitativ tipologiya, xarakteroloji tipologiya, determinantiv tipologiya kimi müxtəlif istiqamətləri formalaşıb. Morfoloji tipologiya baxımından fərqləndirilən dil tiplərində qarışıq münasibətlərin özünü göstərməsi bu tipologiyanın çatışmazlığı kimi qəbul edilməməlidir. Konseptual tip dil tiplərinin dəyişməyən, sabitliyini qoruyan, yanaşı mövcud olan əlamətlərinin məcmusu, sintezin dərəcəsi dillərin texnikası ilə bağlı qarışıq münasibətlər isə dildə tipin əlaməti kimi qəbul edilməlidir.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 952 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan Açar sözlər: tipologiya, izolyasiya, aqlütinasiya, fuziya, simvollaşma, analitizm, sintetizm, polisintetizm Ключевые слова: типология, изоляция, агглютинация, фузия, символизация, аналитизм, синтетизм, полисинтетизм Key words: typology, isolation, agglutination, fusion, symbolism, analytizm, synthetizm, polysythetizm
Linqvistik tipologiyanın tarixi tipoloji təsniflərdən başlayır. Dillərin ilk tipoloji təsnifi F.Şlegelin “Hindlilərin dili və müdrikliyi” (1809) əsərində verilir. Burada dünya dilləri iki tipə ayrılıb: 1) şəkilçili dillər; 2) fleksiyalı dillər. Bir qədər sonra onun qardaşı A.Şlegel “Provonsal dili və ədəbiyyatı haqqında qeydlər” (1818) əsərində bu təsnifi bir qədər dəqiqləşdirir və üç tip fərqləndirir: 1) qrammatik strukturu olmayan dillər; 2) şəkilçili dillər; 3) flektiv dillər (1, 45; 2, 24; 9, 6-7). Dillərin tipoloji təsnifinin nəzəri əsaslarının yaradılması alman alimi V.Humboldtun adı ilə bağlıdır. V.Humboldt dillərin tipologiyasının yaradılmasını linqvistik araşdırmaların əsas məsələsi kimi qəbul edir, dillərin tipoloji təsnifini verir və dörd tipə ayırır: 1) təcrid (izolyasiya) olunan dillər; 2) aqlütinativ dillər; 3) flektiv dillər; 4) inkorporlaşan dillər (2, 25). Bir qədər sonra ümumi dilçilikdə naturalizm cərəyanının banisi sayılan A.Şlayxer “Hind-Avropa dillərinin müqayisəli qrammatikası kompendiumu” (1861-1862) əsərində dillərin morfoloji quruluşu, kök, köməkçi söz, suffiks, infiks və prefiksin münasibəti, müntəzəm variasiyalar əsasında üç dil tipi ayırır: 1) təcrid olunan dillər; 2) aqlütinativ dillər; 3) flektiv dillər. Bu görkəmli tədqiqatçı dil tiplərini sadəlikdən, bəsitlikdən mürəkkəbliyə, kamilliyə doğru inkişafın üç mərhələsi kimi qəbul etmişdir (1, 6; 2, 36; 9, 7-8). XIX əsrdə H.Ştayntal, M.Miller, F.Misteli, F.Fortunatov kimi tədqiqatçılar öz təsniflərini vermişlər. XX əsr tipologiyanın yeni istiqamətlərinin yaranması dövrü kimi qiymətləndirilə bilər. Bu dövrdə dilçilik elminin ümumi inkişafı fonunda tipoloji dilçilik də sürətlə inkişaf edir, pilləli tipologiya, kvantitativ tipologiya, xarakteroloji tipologiya, determinativ tipologiya formalaşır. Linqvistik tipologiya morfoloji tipologiya kimi yaranıb, dillərin tipoloji təsnifi morfologiya, xüsusən də sözün morfoloji quruluşu əsasında aparılıb. Bu məsələyə münasibətini bildirən, dillərin tipoloji təsnifini verməyin çətinlikləri üzərində dayanan C.Qrinberq yazır ki, ənənəvi dilçilikdə tipoloji təsnif üçün “instinktiv olaraq dillərin hərtərəfli ümumi xarakteristikasını vermək üçün böyük əhəmiyyət daşıyan sözün morfoloji quruluşu tapılmışdır” (4, 64). Ənənəvi morfoloji tipologiya bəzən morfologiyanın sərhədlərindən çıxır. A.Şlegel flektiv dilləri, A.Şlayxer isə həm flektiv, həm də aqlütinativ dilləri analitik və sintetik olmaqla iki qrupa ayırmışdır. V. Humboldt öz təsnifində həm sözün, həm də cümlənin strukturunu nəzərə alır. H.Ştayntal dillərin təsnifinin əsasına forma anlayışını qoyur və bu zaman həm sözün, həm də cümlənin formasını nəzərdə tutur. Tipoloji dilçilikdə dilin bütün yaruslarını əhatə etmək cəhdləri olmuş, fonetik – fonoloji, leksik- semantik, sintaktik tipologiyalar formalaşmış, dili bir bütöv halında əhatə edən sistemli tipologiyanın yaradılmasının zəruriliyi fikri formalaşmışdır. Sintaktik tipologiyanın yaranması ilə tipologiyanın əsasına cümlə strukturu çıxarılır, təsnifin əsası kimi, sözün morfoloji quruluşunu cümlə quruluşu əvəz edir. Sintaktik tipologiyanın davamı kimi yaranan kontensiv tipologiyada cümlə strukturunun forma- laşmasına xidmət edən leksik-morfoloji və sintaktik vasitələr vəhdətdə götürülür. Bütövlükdə, konten- siv tipologiya semantik determinantlı, morfo-sintaktik yönlü tipologiya kimi qəbul edilir (6, 84-130). Dillərin qrammatikası özündə morfologiya və sintaksisi birləşdirir. Belə bir fikir var ki, morfoloji formalar donmuş sintaktik formalardır. Əvvəllər sintaksisdə və leksikada olmayan heç bir şey morfo- logiyada da ola bilməz. Morfoloji elementlərin və kateqoriyaların tarixi sintaktik sərhədin qarışma- sının tarixidir, sintaksisin morfologiyada çevrilməsinin tarixidir. Bu qarışma fasiləsizdir. Morfoloji qateqoriyalarda daim münasibətlərin dəyişməsi gedir, bu dəyişmələrin impulsu, təkanı sintaksisdən gəlir (1, 20). Linqvistik tipologiya bəzən morfoloji tipologiya kimi qəbul edilmişdir. Dilin morfologi- yasının özünəməxsus tədqiqat obyekti, əhatə dairəsi olsa da, morfoloji formalar bir çox hallarda sintak- tik münasibətlərə xidmət edir. Buna görə ənənəvi morfoloji tipologiya bu gün də öz əhəmiyyətini saxlayır. Hətta belə deyə bilərik ki, tipologiyanın yeni istiqamətləri, bir çox hallarda, ənənəvi tipoloji dilçiliyin üzərində qurulmuş, onun inkişafına, konkretləşməsinə, dəqiqləşməsinə xidmət etmişdir. Bu fikir dilçilikdə qəbul edilməkdədir. C.Qrinberq göstərir ki, E.Sepirin təsnifi ənənəvi tipologiyanın dəyişilmiş şəkildə davamıdır (4, 64). Bu tədqiqatçı özünün yaratdığı kvantitativ tipologiyanın E.Sepirin təsnifinə əsaslandığını, onun qismən dəyişilmiş şəkli olduğunu etiraf edir (4, 74). Dilçilikdə belə bir fikir var ki, morfoloji tipologiya baxımından təmiz dil tipi yoxdur. Həqiqətən də, morfoloji tipologiya baxımından fərqləndirilən dil tiplərində bu və ya başqa tipin əlamətləri müşahidə edilir. Türk dilləri aqlütinativ dillərdəndir. Lakin ayrı-ayrı hallarda tədqiqatçılar bu dillərdə flektiv dillərin xüsusiyyətlərini axtarmışlar (3, 117). V.Kotviçin fikrinə görə, “aqlütinativ quruluşlu Yüklə 24,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|