International scientific conference of young researchers
Yüklə 24,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 947
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 948
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 947 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan baxmayaq milli ədəbi-bədii təfəkkür faktıdır. Vaqif klassik və folklor janrlarda yazıb yaratmış, lakin həmin janr tipologiyalarının hər ikisində adətən eyni dil üslub tipologiyası nümayiş etdirmişdir. Janr müxtəlifliyinin bu cür dil üslub inteqrasiyası ədəbi bədii dilin milliləşməsi dövrünün mühüm əlamətlərindən biridir ki, həmin işi XVIII əsrdə Molla Pənah Vaqif yekunlaşdırır. Şairin dilinin tarixi kefiyyəti daha çox onun qoşma janrındakı əsərlərində təzahür edir. Firudun bəy köçərilinin vaxtiylə qeyd etmişdir: “ Molla Pənahın gözəllik babında və dilbər vəsfində yazdığı qafiyələr bir o qədər lətif, açıq və aydın sözlər ilə nəzmə çəkilmiş kəlamlardır ki, nə qədər cövhərsiz və mərifətsiz adam onları eşitsə, mütəssir və məsrur olar. [2. 178] Təxminən yarım əsr ərzində (XVIII əsrin II yarısı) ardıcıl müdafiə etdiyi dil üslub dil üslub tipologiyası XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq özünün görkəmli nümaindələrini yetirdi. XX əsrin əvvəllərində isə Molla Pənah Vaqifin dil üslubu milli təfəkkürün göstəricisi kimi nəzəri olaraq tədqiqata cəlb edildi. Müasir Azərbaycan dilinə əsaslandıqda hər hansı sözün, qrammatik formanın köhnəldiyini, bütövlükdə dil üçün fəaliyyətdən qaldığını görürük. Haqqında danışılan mərhələdə köməkçi sözlərin sonrakı mərhələdə arxaikləşmiş bir sıra formaları işlənmişdir. Cılayın, ucundan, ilən, vəli, gərçi,
Qoşma
Ciləyin qoşması XIV-XVIII əsr abidələrinin dilində eləcədə Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığında kimi qoşmasının sinonimi kimi işlənmişdir. Iran ilə Turan, Hələbü, məkkə, Mədinə Bunlarda belə sən ciləyin can ələ düşməz. [6.172]
Molla Pənah Vaqif dilində işlənmiş ilən qoşması iki əşyanın birlikdə alınmasnı, ya da müəyyən bir işin, hərəkətin müəyyən bir əşya vasitəsilə icra edildiyini və müşayiət olunduğunu bildirir. Ey süsən, al zənəxandanlım Qurban olsun lalə, gül ilən sənə. [6.27] Bu qoşma müxtəlif dövrlərdə fərqli formalarda işlədilmişdir. Məsələn, Qədim türk yazılı abidələrinin dilin də eləcədə daha sonralar XIII-XV ərs yazılı abidələrinin dilində birlə formasında işlədilmişdir. İmadəddin Nəsiminin dilində işlənmiş eyni mənanı ifadə edən birlə qoşması iki tərkib hissədən əmələ gəlmişdir. Nəzar səcdə qılır tuti birlə qəndü nəbat. [4.184] Yəni say bildirən bir sözünün fel düzəldən -lə şəkilçisi və qədim feli bağlama şəkilçisi n ünsürü ilə birləşməsindən düzəlmişdir. Vaxtilə birlikdə, vəhdətdə demək imiş. Lakin sonralar tədricən inkişaf edərək, müstəqil bir sözdən köməkçi bir sözə keçib, qoşma məzmunu kəsb etmişdir. Əvvəlki mənasından əlavə ikinci bir məna almışdır. Başqa sözlə desək, birlən, birlə, bilə qoşmaları iki əşyanın birlikdə alınmasnı, ya da müəyyən bir işin, hərəkətin müəyyən bir əşya vasitəsilə icra edildiyini və müşayiət olunduğunu bildirir. Bir sözü türk dillərində polisemantik mənaya malikdir v əmüxtəlif şəkilçilərlə müxtəlif mənalar ifadə edir. Ehtimal ki, bir sözü say mənasnı ifadə etməkdən əlavə qədim dövrlərdə türk qəbilələrinin dilində komitativlik mənası da ifadə etmişdir. Bu məna, məsələn, qırğız dilindəki birqelaş birgələş, birqələ birləşdir, bitik birləş sözlərində, Azərbaycan dilindəki birgə, bitləşmə, birlik, birik, birlikdəvə s. sözlərdə indidə özünü göstərir. Əvvəllər birlən, birlə qoşması yalnız komitativ məna ifadə etmişdir. Qədim türk yazılı abidələrinin dilin də bu həmin qoşmanın ifadə etdiyi yeganə mənadır. Digər mənaların (alət, səbəb, zaman, məkan mənalarının yaranması sonrakı dövrlərin məhsuludur. Güman etmək olar ki, birlə qoşmasında işlənən –lə şəkilçisi müstəqil feldən yaranmışdır. Bu fel ya bol «ol» sözü, ya da elə sözü ola bilər; bunu nəzərə aldıqda, birlə qoşmasının inkişaf yolunu belə təsəvvür etmək olar. Birelə> birelə> birlə Bu qoşma qədim türk yazılı abidələrinin dilində artıq birlə şəklində işlənir; məsələn: İnim Kültigin birlə sözləşdimiz “Kiçik qardaşım Kültiginilə məsləhətləşdim” Eçim kağan birlə ilgərü Yaşıl əgüz Şantul yazıka təgi sülədimiz (KT). «Əmim xaqan ilə şərqə Yaşıl çay Şandun düzünə təki qoşun çəkdik. H. Həsənov bu qoşmanı leksik – fonetik arxaizimlərə daxil edir. [3.157] Bu qoşma Məhəmməd Füzulinin dilində həm ilən, həm də ilə variantlarında işlədilmişdir. Çox baxdığına qəmzə ilən bağrın əzərsən, Hər kimə ki, baxmazsan onunla nəzərin var.[5.118]
Peykanları ilə doldurur çeşmi-pürabım, Ey bəhr, saqınma, sənin ancaq gövhərin var.[5.118] II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 948 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan Ümumən birgəlik qoşmasının iştrak etdiyi mətnlərdə fonetik normativlik baxımdan ilə variantı tam üstünlük təşkil edir. Demək olar ki, ilə variantı yalnız normal “ədəbi dil” vahididirsə ilən variantı yazı dilində xalq ədəbi dili tipini təmsil edir. İlən qoşmasına müasir dilimizdə təsadüf olunmur. Bu gün Azərbaycan dilində arxaikləşmiş sahə məzmunlu içrə qoşmasına Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığında və XVIII-XIX əsr Azərbaycan ədəbi dilində geniş şəkildə təsadüf olunur və bu hal şeirdə, xüsusiylə qəzəl janrında olan əsərlərdə daha çox müşahidə olunur. Qarabağ içrə bir şair kəlimüllah musadır, Cavanşir içrə bir mövzunun bayati dəsti-beyzadır. [6.152]
Müasir dilimizdə ancaq bağlayıcısının məna vəzifəsini ifadə edən fars dilindən alınmış vəli bağlayıcısı XIV əsrdən bəri dildə işlək olmuş və qarşılaşdırma bağlayıcısı vəzifəsini yerinə yetirmişdir. Bu bağlayıcı Molla Pənah Vaqif və həmin dövrün eləcədə XIV-XVII əsrin başqa şairlərinin dilində də işlənmişdir. Klassik şeir üslubunda ancaq məhdudlaşdırıcı ədatının sinonimi kimi də çıxış edir. [1. 427] Vəli bağlayıcısı müasir dilimiz üçün arxaikləşmişdir. Öz xoşumla mən əsiri qəmzə olmazdım, vəli Sehrə saldı ol xumar gözlər məni cadu kimi. [6. 149] əgər-əgər bağlayıcısı. Molla Pənah Vaqifin dilində XVIII əsrin dilində arxaikləşməkdə olan əgər-əgər bağlayıcısına təsadüf olunur. Fars dilindən dilimizə keçmiş bu bağlayıcı şərt budaq cümlələrində iştirak edərək, həm
şifahi nitqdə geniş işlənmişdir. lakin müasir dilimizdə bu forma tamamiylə arxaikləşmişdir. Vədə günün atın, qoyunun, malın,
Vaqifin yaradıcılığında təsadüf olunan fars dilindən alınmış güzəşt bidirən gərçe, əgərçe bağlayıcıları XIV əsrdən dilimizdə işlənməyə başlamış, XVIII əsrdən sonra öz işləkliyini itirmişdir. Gərçi, ey xızır bulubsan şərəfi-feyzi-əzəl, Verməyibdir könülasayişi amma sənə əl. [6. 197]
Ziyyayi-şəms tək getdi, məni bəhr eylədi hala, əgərçi qəddimi devrani-filmazi hilal etdi. [6.148]
Bu söz müasir dilimiz üçün arxaikləşmiş, istifadədən qalmışdır, lakin abidələrin dilində, xüsusən, Məhəmməd Füzulinin, İmadəddin Nəsiminin dilində eləcə də Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığında fəal işlənmişdir. Biətü iqrarü imanü dəyanət görmədim, Bivəfadan lacəram təhsili-hacət görmədim. [6.185]
Molla Pənah Vaqifin əsərlərində işlədilmiş Səbəb-məqsəd bildirən ucundan qoşması çün, ötrü, görə qoşmaları ilə XIX əsr yazılarında da paralel şəkildə işlənərək bir məzmuna xidmət etdiklərindən sinonimlik kəsb edir və ucundan qoşması nisbətən az işlənərək dildə arxaikləşmişdir. Siyah telli bir sənəmin ucundan Badə getdi din-imanlar əfəndi. [6.40] Vaqifin dilində elə düzəltmə sözlərə rast gəlmək olur ki, həmin sözlərə məxsus derivatoloji qaydalar müasir sözyaratmada fəal, işlək deyildir. Belə düzəltmə sözlərə və onların tərkibində işlənən şəkilçilərə dair aşağıdakıları nümunə göstərmək olar:
-Uş şəkilçisi: -Uş şəkilçisi ilə qoxu sözündən qoxuşmaq sözü düzəldilir.
Zülfündən qoxuşar güli-reyhanlar Qurban hər meyinə yuzmin cavanlar [6.13]
- Rək şəkilçisi: Bu şəkilçi ilə böyük sözündən böyükrək ((bir az böyük) sözü düzəlir.
Ya on üç, ya on dörd, on beş yaşında Ondan nə böyükrək nə uşaq ola [6.14] Yüklə 24,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|