İqtisadiyyata giriş fənni üzrə suallar və cavablar
Yüklə 221,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mövzu 5. İqtisadi institutlar və mülkiyyət 1.İnstitut - iqtisadi nəzəriyyənin institusional istiqamətinin əsas kateqoriyası kimi.
- 5.Milliləşdirmə və özəlləşdirmə. Azərbaycanda özəlləşdirmə prosessi və onun xüsusiyyətləri.
- 5.Milliləşdirmə və özəlləşdirmə. Azərbaycanda özəlləşdirmə prosessi və onun xüsusiyyətləri.
15
etmişdilər. Cəmiyyət həyatındakı bu və ya digər hadisəni daha yaxşı başa düşmək üçün onu hər hansı bir xalqda və hər hansı bir dövrdə deyil, tarixi prosesdə nəzərdən keçirmək, yəni onu dəyişkən, formalaşan, müəyyən inkişaf fazaları, mərhələləri keçən bir şey kimi aydınlaşdırmaq lazımdır. Müasir dünya cəmiyyətin təbii tarixi inkişafının nəticəsidir. Tarixi prosesin ayrı-ayrı iqtisadçı alimlər tərəfindən dərki fərqlidir və bu həmin prosesin xarakteristikası üçün müxtəlif meyarlardan istifadə olunmasıdır. Bizə ən çox məlum olan ictimai həyatın hadisə və proseslərinin əsasında duran formasiya yanaşmasıdır. V.Zasuliçə məktubunda K.Marks üç böyük formasiya olduğunu göstərir: 1)
ilkin (arxaik), o bura ibtidai-icma və Asiya istehsal üsullarını aid edirdi; 2)
ikinci, xüsusi
mülkiyyətə söykənən (quldarlıq, təhkimçilik, kapitalizm); 3)
kommunist. Formasiya yanaşması cəmiyyətin tarixi inkişafında qanunauyğun mərhələləri aşkarlamağa və həlledici rolun bilavasitə istehsal prosesinə və ya istehsal üsulüna məxsus olması fikrinə əsaslanaraq maddi istehsalın beş üsulunu (ibtidai-icma, quldarlıq, feodal, kapitalist və kommunist) fərqləndirməyə imkan verdi. XX əsrin əvvəllərində K.Byuher (1906) jəmiyyətdə istehsalla istehlak arasındakı əlaqənin xarakteri əsasında aşağıdakıları fərqləndirirdi: -
qapalı ev təsərrüfatı – yaradılan nemətlərin hamısı mübadiləsiz təsərrüfatın özündə istehlak olunur; -
istehlakçı təsərrüfata keçir; -
xalq təsərrüfatı – istehlaka çatmazdan öncə nemət əmtəə-pul mübadiləsi əsasında bir sıra təsərrüfatdan keçir. Dünya iqtisadi ədəbiyyatında təsərrüfat sistemlərinin iki əlamətə görə təsnifatı daha geniş yayılmışdır: -
-
iqtisadi fəaliyyətin koordinasiya və idarə edilməsi üsuluna görə. Bu əlamətlərə əsasən fərqləndirirlər: -
amirlik (komanda) və ya totalitar iqtisadiyyat, burada müəssisələrin çoxu dövlət mülkiyyətində olur və öz fəaliyyətini dövlət direktivləri əsasında həyata keçirir: cəmiyyətdə nemətlər və xidmətlərin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı barədə bütün qərarlar dövlət tərəfindən qəbul olunur. Bura SSRİ, Albaniya və b. aiddir; -
xüsusi mülkiyyətlə, bazar və qiymətlər sistemindən iqtisadi fəaliyyəti tənzimləmək və idarə etmək üçün istifadə ilə səciyyələnir. Azad bazar iqtisadiyyatında resursların bölüşdürülməsində dövlət heç bir rol oynamır, bütün qərarlar bazar subyektləri tərəfindən, bütün məsuliyyəti özləri daşımaqla, müstəqil qəbul edilir. Bazar iştirakçıları öz şəxsi maraqlarından çıxış etsələr də, onların fəaliyyəti, A.Smitin sözlərinə görə, başqa insanların və bütövlükdə cəmiyyətin maraqolarını realizə etmək üçün «gözə görünməz» əllə (yəni rəqabətlə) istiqamətləndirilir. Buraya bu gün, məsələn, Honkonqu aid etmək olar; -
qarışıq iqtisadiyyat, burada bütün resursların və maddi nemətlərin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakında dövlət bölməsi də, özəl bölmə də (müəssisələr və ev təsərrüfatı) mühüm rol oynayırlar; burada dövlət bazar iqtisadiyyatına müdaxilə edir, lakin bazarın tənzimləyiji rolunu heçə endirəcək dərəcədə yox. Bura inkişaf etmiş ölkələri, o cümlədən ABŞ, İngiltərəni, Fransanı, Almaniyvanı və b. aid edirlər.
16
Milli iqtisadiyyat. Qarışıq iqtisadi sistem və onun modelləri. Milli iqtisadiyyat, yaxud milli iqtisadi sistem – ölkənin iqtisadi sistemidir ki, bu da amillərin (daxili Milli iqtisadiyyat və xarici, iqtisadi və qeyri-iqtisadi) bütün kompleksini və onun inkişaf və fəaliyyət məqsədlərini əks etdirir və onlarla şərtləndirilmiş ümumi iqtisadi qanunauyğunluqların reallaşma xüsusiyyətlərindən ibarətdir. Milli iqtisadiyyatın inkişaf və fəaliyyətinin spesifik amillərinə təbii- iqlim, iqtisadi- coğrafi, texnoloji, sosial-mədəni xarakterli amilləri aid etmək lazımdır. Onlar, bir qayda olaraq, sabitlik və uzunmüddətliliklə fərqlənir və sürətli dəyişikliklərə məruz qalmırlar. Onların nəticələri iqtisadiyyat və ictimai məhsulun bu və ya digər strukturu, mülkiyyətin bu və ya digər strukturu, dövlətin bu və ya digər rolu, iqtisadiyyatın xarici aləmə açıqlığının bu və ya digər dərəcəsi, cəmiyyətdə sosial ədalətin bu və ya digər şəkildə anlaşılması, iqtisadi siyasətdə bu və ya digər prioritetlər və i.a.-dır. Milli iqtisadiyyat hər hansı bir təsərrüfat forması, formasiya ilə və ya sənaye inkişafının dərəcəsi ilə əlaqədar deyil. O, daha çox bu və ya digər lokal sivilizasiyasının xüususiyyətlərinin iqtisadi ifadəsi olaraq, cəmiyyətin müxtəlif inkişaf mərhələlərində həyata keçirilir. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlərin müasir şəraitdə milli iqtisadiyyatı qarışıq iqtisadiyyatın milli modelləri formasında çıxış edir. İki son əsrin hüdudunda meydana çıxan və sonralar geniş yayılan qarışıq iqtisadiyyat ideyaları sosial-iqtisadi həyatda xüsusilə müharibədən sonrakı dövrdə güclənən real dəyişiklikləri əks etdirirdi. Bu dəyişikliklər bazarla iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin, xüsusi sahibkarlıq və sosiallaşma prosesinin qarşılıqlı təsir formalarının mürəkkəbləşməsində, eləcə də postsənaye (postiqtisadi) özüllərin ictimai sistemlərin strukturuna getdikcə daha nəzərəçarpacaq dərəcədə nüfuz etməsində təzahür edirdi. «Qarışıq iqtisadiyyat» termininin özünün birmənalı şərhi yoxdur. Onun ilk və ən geniş yayılmış şərhi iqtisadiyyatın (xüsusi və dövlət) müxtəlif bölmələrinin uyğunlaşmasına va mülkiyyət formalarının müxtəlifliyinə istinad edir. Keynsçilikdən təkan alan ikinci mövqe bazar (bazar mexanizmini) və dövlət tənzimlənməsinin uyğunluq problemini ön plana çəkir. Müxtəlif sosial- islahatçı cərəyanlarla təşəbbüs əldə edən üçüncü mövqe kapitala (xüsusi sahibkarlıq) sosiallığın (ictimaisosial zəmanətlərin) uyğunlaşmasına əsaslanır. Nəhayət, daha birn mövqe müasir cəmiyyət strukturunda iqtisadi və qeyri-iqtisadi zəminlərin nisbəti probleminə diqqəti cəlb edir. Müasir şəraitdə qarışıq iqtisadiyyatın göstərilən şərhləri biri-birinə zidd deyil: onlar yalnız inkişaf etmiş iqtisadiyyatın müasir tipinin forma- əmələgətirməsinin bir neçə xətlərinin mövcudluğunu və onların vəhdətini əks etdirir. İnkişaf etmiş ölkələrin qarışıq iqtisadiyyatı bu gün göstərilən parametrlərin eyni zamanda uyğunluğudur, məhz iqtisadiyyatın xüsusi və dövlət bölmələrinin, bazar və dövlət tənzimlənməsinin, kapitalist elementləri və həyatın sosiallaşdırılması, iqtisadi və qeyri-iqtisadi zəminlərin uyğunluğudur.
17
İqtisadiyyatın qarşılıqlığı onun tərkibində nəinki müxtəlif struktur elementlərinin mövcudluğunu, həm də real iqtisadiyyatda onların uyğunluğunun konkret formalarının əmələ gəlməsini xarakterizə edir. Buna misal xüsusi dövlət səhmdar müəssisələri, dövlət orqanlarının xüsusi firmalarla müqavilə sazişləri, sosial tərəfdaşlıq və i.a. ola bilər. Qarışıq iqtisadiyyatın modelləri. Amerika modeli– xüsusi mülkiyyətin, bazar rəqabət mexanizminin, kapitalist motivasiyalarının üstün rolunu, eləcə də sosial diferensiasiyanın yüksək səviyyəsini nəzərdə tutan liberal bazar – kapitalist modelidir. Alman modeli – rəqabət zəminlərinin genişləndirilməsini bazar və kapital qüsurlarını yumşaldan sosial infrastrukturun yaradılması, sosial siyasət
subyektlərinin çoxtəbəqəli institusional strukturunun formalaşdırılması ilə əlaqələndirən sosial bazar təsərrüfatı modelidir. İsveç modeli,onun klassik şəklində – gəlirlərin geniş şəkildə yenidən bölüşdürülməsinə və müxtəlif «sərbəst assosiasiyaların» yaradılmasına əsaslanan sosial zəmanətlərin yüksək səviyyəsi ilə səjiyyələnən sosial modelidir. Yapon modeli – kapital yığımının əlverişli imkanlarının iqtisadi inkişafın proqramlaşdırılması, struktur, investisiya və xarici iqtisadi siyasət sahəsində dövlət tənzimlənməsinin fəal rolu və korporativ (firmadaxili) zəminin xüsusi sosial əhəmiyyəti ilə birləşdiyi tənzimlənən korporativ kapitalizm modelidir.
Mövzu 5. İqtisadi institutlar və mülkiyyət 1.İnstitut - iqtisadi nəzəriyyənin institusional istiqamətinin əsas kateqoriyası kimi. 2.İqtisadiyyatda institutların rolu. Transaksiya xərcləri. 3.Mülkiyyət kateqoriyası və onun məzmunu 4.Mülkiyyətin tipləri və formaları, onların reallaşması 5.Milliləşdirmə və özəlləşdirmə. Azərbaycanda özəlləşdirmə prosessi və onun xüsusiyyətləri. 1.İnstitut - iqtisadi nəzəriyyənin institusional istiqamətinin əsas kateqoriyası kimi. İqtisad elmində institut anlayışı iqtisadi nəzəriyyənin sosial- institusional istiqamətinin yaranması ilə meydana gəlmişdir. İnstitut dedikdə iqtisadi subyektlərə təsir göstərən qayda və normaların məcmusu, habelə bu norma və qaydalara əməl edilməsinə məcbur etmə mexanizmi başa düşülür. İnstitutlar formal xarakter daşıya bilər, yaxud qanunveriçilik yolu ilə təsbit oluna bilər, həmçinin məsələn ənənə, vərdişlər ümumi qəbul edilmiş davranış normaları kimi, qeyri-formal da ola bilər. İqtisadiyyata təsir göstərən formal norma və qaydalar adətən iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin müxtəlif formalarını təcəssüm etdirir. Ancaq iqtisadi subyektlərin davranışına çox zaman həmçinin qeyri - formal qayda və normalar da təsir göstərir. Buna biznesmenlər arasında bağlanılan «centlmen sazişləri» dəyişən tarazlaşmalar da misal ola bilər. İnstitutların olması təsərrüfat fəaliyyətinin qeyri-müəyyənliyini azaltmağa imkan verir, iqtisadi subyektlərin qərarlar qəbul etməsi prosesini asanlaşdırır. 18
Amma əgər institutlar iqtisadi vəziyyətin dəyişməsinə uyğunlaşmırlarsa, onda onlar qeyri- səmərəli olur və iqtisadiyyatın inkişafına maneəçilk törədə bilər.
2. İqtisadiyyatda institutların rolu. Transaksiya xərcləri. İqtisadiyyatda institutların rolu nəinki iqtisadi subyektlərə əməl edilməsi lazım gələn iqtisadi seçimin asanlaşdırılmasından ibarətdir. İqtisadi institutlar həmçinin iqtisadiyyatın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə səbəb olur, belə ki, onlar transaksiya xərclərini ixtisar etməyə imkan verir. Transaksiya xərcləri- mülkiyyət hüquqlarının verilməsilə əlaqədar mübadilə sferasındakı xərclərdir. Onlar informasiya axtarışı ilə bağlı xərcləri, danışıqların aparılmasına, müqavilələrin baglanmasına, bu müqavilələrin icrasına nəzarətə çəkilən məsəəfləri və sairəni özünə daxil edir. Transaksiya xərcləri əgər iqtisadi institutlar kifayət qədər inkişaf etmiş olmursa, son dərəcə yüksək olur, çünki iqtisadi institutların zəifliyi fırıldaqçılıq, informasiyanın təhrif olunması, bağlanmış sazişlərin pozulması üçün əlverişli şərait yaradır. Transaksiya xərcləri o yerdə xüsusən böyük olur ki, orada mükliyyət hüquqları dəqiq müəyyənləşdirilmiş olmur. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzən iqtisadi subyektlərin hüquqlarının və onların müstəqilliyini məhdudlaşdıranı müxtəlif inzibati baryerlər yaradan, bürokratiyanın genişlənməsinə şərait yaradan güclü institutlar da tansaksiya xərclərinin artmasına səbəb ola bilər. Bura görə də institutlar iqtisadiyyatda və bütövlükdə cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklərə uyğun olaraq inkişaf etməli və dəyişməlidir.
Mülkiyyət kateqoriyası və onun məzmunu Mülkiyyət yalnız iqtisadi deyil, həmçinin hüquqi kateqoriyanı ifadə edir. Mülkiyyət iqtisadi kateqoriya kimi, mənimsəmə və ya başqa sözlə desək, istehsal vasitələri və onların köməyilə yaradılan nemətlərin məxsusluğu münasibətlərini əks etdirir. Yaxud mülkiyyət münasibətləri mülkiyyətçinin öz əmlakına münasibətlərini təmsil edir. Əgər mülkiyyətə hüquq nöqtəyi –nəzərindən baxsaq, onda mülkiyyət hüquqi mülkiyyət üzrə mülkiyyət hüquqlarının butöv dəstini göstərir. Onların içərisində ən mühümləri kimi yuxarıda xatırlanan mənimsimə hüququ özgəninkiləşmə (mülkiyyət hüququnun digər iqtisadi subyektə verilməsi) hüququ, əmlaka sahiblik, istifadə etmə və sərəncam vermə hüquqlarını ayırırlar. İstifadə etmə hüququ mülkiyyətçi tərəfindən digər şəxsə verilə bilər, məhz icarə kimi, belə bir genişlənmiş iqtisadi hadisə buna əsaslanmışdır. Müasir iqtisadi nəzəriyyədə mülkiyyət hüquqları nəzəriyyəsi getdikcə daha geniş yayılır ki, bunun da əsasında resursların məhdudluğu kimi, onların belə bir xüsusiyyəti durur. Bu nəzəriyyəyə uyğun olaraq mülkiyyət münasibətləri resurslara çatmaqdan istisna olunma sistemin təmsil edir (qaydaya görə resurs nə qədər çox nadir olarsa ona çatmaq bir o qədər məhduddur). Bu nəzəriyyədə mülkiyyət hüquqlarının spesifikləşdirilməsinə, yaxud onların dəqiq müəyyinləşdirilməsinə mühüm əhəmiyyət verilir, çünki mülkiyyət hüquqlarının müəyyənləşdirilməsindəki qeyri- dəqiqlik transaksiya xərclərinin artmasına və iqtisadi səmərəliliyin aşağı düşməsinə səbəb olur.
4. Mülkiyyətin tipləri və formaları, onların reallaşması 19
İqtisad elmində adətən mülkiyyətin iki əsas formasını fərqləndirirlər: xüsusi və ictimai. Xüsusi mülkiyyət ev təsərrüfatlarının mülkiyyətini (şəxsi əmlakı və əmanətləri) və ayrı- ayrı şəxslərin mülkiyyətində olan müəssisələri təmsil edir. İctimai mülkiyyət birinci növbədə dövlət mülkiyyət formasında mövcud olur. Dövlət mülkiyyəti iqtisadi nöqteyi-nəzərdən xüsusi mülkiyyətə nəzərən daha az səmərəlidir, ancaq o mərkəzləşdirilmiş idarəetmənin tələb olunduğu sfera və sahələrdə, strateji sahələrdə (həyati təminat sahələri – enerji, su, qaz təchizatı) aşağı mənfəətli sahələrdə (məsələn, bir çox ölkələrdə kömür hasilatı sənayesi) habelə çox iri kapital qoyuluşlarını tələb edən sahələr də münasibdir və hətta zəruridir. İctimai mülkiyyətə həmçinin bələdiyyə mülkiyyət forması da aiddir. Mülkiyyət formaları müxtəlif mülkiyyət formalı: xüsusi və dövlət müəssisələrinin yaradılmasınada reallaşır. Müasir iqtisadiyyatda həm xüsusi, həm içtimai mülkiyyət formalarının əlamətlərini uzlaşdıran kollektiv mülkiyyət müəssisələri geniş yayılmışdır. Belə mülkiyyət növlərinə kooperativ mülkiyyəti şəriklik formasında müəssisələrin mülkiyyəti, sahmdar çəmiyyətlərinin mülkiyyəti aiddir. Mülkiyyət haqqında Azərbaycan Respublikası qanununa uyğun olaraq bizim ölkədə mülkiyyət dövlət, kollektiv və xüsusi mülkiyyət formasında çıxış edir. Həmçinin qarışıq mülkiyyət formasının yaradılmasına da yol verilir.
Müəssisələr özünün mülkiyyət formasını özəlləşdirmə və ya milliləşdirmə yolu ilə dəyişdirə bilər. Müəssisələrin xüsusi mülkiyyət formasından dövlət mülkiyyət formasına keçidi milliləşdirmə adlanır. Dövlət mülkiyyət formasında xüsusi və ya kollektiv mülkiyyət formalarına keçid özəlləşdirmə adlanır. Özəlləşdirmə müxtəlif üsullarla aparılar bilər: dövlət mülkiyyətinin əvəzsiz və ya pulla (adətən hərraclar yolu ilə) müəssisələrin səhmdarlaşdırılması, çek özəlləşdirilməsi və s. yolla xüsusi mülkiyyətə verilməsi. Özəlləşdirmə inzibati – amirlik sistemindən bazar tipli iqtisadiyyata keçidi prosesində mühüm mərhələdir. Azərbaycanda özəlləşdirmə prosessi 1995-ci ildə qəbul edilmiş Dövlət özəlləşdirmə Proqramı əsasında keçmişdir. Azərbaycan Respublikasında özəlləşdirmənin səciyyəvi xüsusiyyəti bu olmuşdur ki, o əhaliyyə özəlləşdirmə çeklərinin verilməsi, həmçinin hərraclarda (istər çek, istərsə də həmçinin pul) müəssisələrin satışı yolu ilə baş vermişdir. 2000 –ci ildə ikinci özəlləşdirmə proqramı fəaliyyətə başladı. Dövələt özəlləşdirmə Proqramına uyğun olaraq orta və iri müəssisələrin özəlləşdirilməsi zamanı səhmdar cəmiyyətinin səhmləri aşağıdakı satış tipləri üzrə belə bölünmüşdür: -kollektivə güzəştli satış-15%; -çek hərracları (investisiya müsabiqələri və sövdələri -55% dən olmamaqla). Kiçik müəssisələrin özəlləşdirilməsi zamanı obyektin dəyərinin -15%-i əmək kollektivinin üzvlərinə özəlləşdirmə çeklərilə satılmışdır, 85% -i açıq pul hərraclarına çıxarılmışdır. Azərbaycanda özəlləşdirmənin ən səciyyəvi cəhətlərindən biri onun aparılması modelləri ilə bağlıdır. Azərbaycanda özəlləşdirmənin xüsusiyyətlərinə onun kənd təsərrüfatından başlanmasını aid etmək olar. Azərbaycanda özəlləşdirmənin xarakterik cəhətlərinə özəlləşdirmənin dünya ölkələrinin üzünə açıq olmasıdır. 20
Azərbaycanda özəlləşdirmə modelinin fərqləndirici cəhətlərindən biri də dövriyyəyə buraxılan özəlləşdirmə çeklərinin nominal qiymətə malik olmasıdır. Yüklə 221,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|