İsa Həbibbəyli akademik Şahlar Əsgərov professor Oruc İbrahimoğlu Türksevər
FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
58 FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info İradə Zərqan qılıncı” adlandırırlar. “İnsan daima İlahi Həqiqəti dərk etməyə can atsa da, bu yolda qazandığı biliklər onu məqsədinə yalnız bu və ya digər dərəcədə yaxınlaşdırır. Çünki insanın idrak və fəaliyyətləri məhduddur. Yalnız Allah hər cəhətdən mütləq kamilliyə malikdir, insan ağlının məhsulu olan hər hansı bir təlim həqiqəti tam mənasında ifadə edə bilməz.” Qəzaliyə görə Qurani-Kərim - birbaşa, düz, insan zəkasının məhsulu olan elmlər isə dolayı yolla Allahın dərkinə aparır. Dolayı yolda azmaq asan olduğundan insan Qurani- Kərimə əməl etməlidir. Deyilənləri həyata keçirmək, reallaşdırmaq üçün isə “böyük
Qəzali “Ey oğul” əsərində cihad mövzusunda fikrini əsaslandırmaq üçün yazırdı: “Qurani-kərimdə buyurulur: İnsana
19-cu surəsinin “Onlar ki, namazı zay etdilər, şəhvət ardına düşdülər, Biz onları cəhənnəmə atacağıq: ancaq tövbə edib imana gələn və saleh əməl işləyənlər müstəsna. Məhz bunlar zərrə qədər halları enməyərək cənnətə girəcəklər” ayətlərinin cihada açıqlama olduğunu qeyd edir. O, fikrini əsaslandırmaq üçün daha sonra hədisə müraciət edir: “İslam
buyurduğu iman-əməl vəhdətidir. Qəzali həmin əsərində iman və əməl, nəfs tərbiyəsi, ibadət və itaət mövzularının təhlilindən, sufilər - Şibli (714-773), Əbu Əb- durrahmən Hatəm b. Alkan (…-851) və onun müəllimi Şakik Bəlhinin kəlamlarını, ümu- miyyətlə mürşid-mürid münasibətlərini şərh etdikdən sonra aşağıdakı nəticəyə gəlir:
belə açıqlayır: “Bəzi insanlar şərəf və izzəti başqalarının mal-mülkünü zorla almaqda, zülm və qan tökməkdə görürlər. Mən Allah- təalanın “Allah nəzdində ən şərəfliniz - təq- vası üstün olandır” ayətini düşündüm, Qurani-Kərimin gerçəkliyinə sarsılmaz imanla təqvanı seçdim, qalan zənn və iddi- aların boş olduğunu anladım”. Qəzali bu nəticəyə əsərlərində adlarını çəkdiyi 600-dən yuxarı məşhur alim və mütəfəkkirin müdrik kəlamlarını düşünüb, öz şəxsi təcrübəsində sınadıqdan sonra gəlmiş, Qurani-Kərim həqiqətini bir daha etiraf etməli olmuşdur. “Qurani-Kərim”in müxtəlif dillərdəki tər- cümələrində “cihad” kəlməsinin əsas mətndə deyil, daha çox savaş, vuruş bəyanlarında - tərcüməçinin izahlarında, mötərizədə yazıldığının şahidi oluruq. Quranda “cihad” kəlməsinin işləndiyi ayələrdə, hətta ölüm təh- lükəsi anında belə “Allaha təvəkkül”, “Allah-
ümumiyyətlə, ən fövqəladə vəziyyətdə də tə- cavüz etməmək, başqa yol tapmaq tövsiyə ol- unur.
Dinin özəyi imandır. İman inama bağlıdır. Qurani-Kərimdə isə deyilir: “Rəbbin diləsəydi, hamı iman edərdi. O halda sənmi onları məcbur edəcəksən?!”. Deməli, nəinki dünyəvi işlərdə, hətta dində məcburiyyət təqdir olunmur. Paradoksal haldır ki, məxluqatı yaradan, aldığı nəfəsin, yaşadığı mülkün sahibi olan Allah-təalanın rəva bilmədiyini, bir-biri üzərində heç bir haqqı 59 FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info İmam Qəzalinin “böyük cihadı” olmayan insanlar edir, hətta buna “dini rəng” də verirlər. Əslində Musa(ə)nın hikmətini Fironun hakimiyyət metoduna dəyişmiş yəhudilər, İsa(ə)nın humanistliyini Sinedrion kahinlərinin amansızlığına dəyişmiş xristian- lar, Muhamməd(ə)in yüksək əxlaqını lay- iqincə təmsil etməyən müsəlmanlar nə qədər yanıldıqlarının fərqində deyillər. “Rəbbim, onları bağışlar, zira nə etdiklərini bilmirlər” (İncil Lukaya görə). İsa(ə)nın son nəfəsdə dediyi bu kəlmələr bəşəriyyəti ayıltmalıdır, çünki “əməllər insanın imanından xəbər verir”. İslam dini isə buyurur ki, “Bilmədiyin şeyin ardına düşmə”. Hədisdə deyilir: “Zənn etməkdən çəkin, zira zənn fitnəyə səbəbdir”. Qəzali yazır: “Sui-zənn edib dostundan olma”. Çünki subyektiv qərar dünyada düşmənçilik toxumu səpən amildir. Cəmiy - yətdə baş verən bir çox fəlakətlər insanın təbiəti, yaxud konkret hadisəni doğru dəyər- ləndirməməsindən, sui-zənn etməsindən irəli gəlir. Bu cəhətdən Qəzalinin aksioloji görüşləri ayrıca bir tədqiqat mövzususudur. Qəzalinin əsərlərində cihad anlyışı dözüm- lülük prinsipinə zidd deyil, biri-digərini şərtləndirir. O, təriqətlərin tədqiqinə həsr et- diyi “Qırx əsas” əsərində müxtəlif məzhəb və təriqətlərin qədər və iradə məsələlərinə münasibəti haqqında yazır: “Qədər və iradə
Göründüyü kimi, Qəzali ibadəti hissi idrakın davamı, məntiqi idrakın təməli hesab edir. O, istər cihad etmək, istərsə də dözüm- lülük nümayiş etdirməkdə insanın xarak- terini, elm və etikasını diqqətə çəkir. Yenə də Qəzalinin “cihad” haqqında düşüncələrinə, o cümlədən “elm almaq – ibadət, elm öyrət- mək – cihaddır” fikrinə qayıdırıq. Cihad – təmiz niyyətə, ali məqsədə, real elmi-əməli nəticəyə yönəlmiş fədakar fəaliyyətdir. Bu amilləri nəzərə almadan, hər hansı kortəbii müqaviməti, terroru, yaxud müharibəni cihad adlandırmaq üçün düşünmək lazımdır. Bütün bu mətləblərdən sonra imam- larımızın, Mənsur Həllacın (858-922), Nəi- minin (1339-1394), Nəsiminin (1369-1417) və digər fədailərin “ölümsüzlük” sirri, təsəvvüfdə, o cümlədən, Qəzali dünya görü - şündə “cihad” anlayışının izahı müəyyən qədər aydınlaşır. Deməli, cihad – dünyanın rəzilliklərindən ucada durmağa cəhddir, in- sanların primitiv “hücum”, yaxud “müdafiə” üsullarından tamam fərqli, ali, müqəddəs bir amaldır, Qurani-Kərimə sidq ilə əməl – in- sanın təfəkkür ilə, düşünərək etdiyi bəndəlik, Allaha yer üzərində əsl varislik missiyasıdır. Nəzərimizcə, cihad “dişə – diş” deyil, “dişə – baş” münasibəti tələb edən bir anlayışdır və müasir dövrdə yeni fəlsəfi nəzər tələb edən mövzudur.
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|