İsa Həbibbəyli akademik Şahlar Əsgərov professor Oruc İbrahimoğlu Türksevər
FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qalaqapı nədir Dr. Qəmbər Cəfərov
- (Yaz:)
60 FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info B u gün qalaqapı oyunu idman sahəsinin mütəxəssislərinə tanış deyil və ya az tanışdır. Buna görə nə seminar iştirakçılarını, nə də onların rəhbərlərini qınamaq olmaz. Gələcəkdə isə bu idman növündən bixəbər olmaq bağışlanılmazdır. Bunun səbəbi isə çox dərinlik- lərə gedir. Kütləvi sovet repressiyaları zamanı insanlar yalnız cismani deyil, həm də mənəvi əzab çəki- blər. Mənşəcə və mədəniyyətcə xalqa yabançı olan iqtidar hər hansı mədəniyyət fərqinin büruzə verilməsini hakimiyyətin zorakılığına qarşı etiraz növü kimi qəbul edib. Həmin fərq vəhşi keçmişin qalığı sayılır, bu isə mümkün olmadıqda (məsələn, əqli-intellektual qalaqapı oyunu ilə bağlı: vəhşi keçmişin qalığı isə əqlən inkişaf etmiş ola bilməz) mədəniyyətin bu cür xü- susiyyəti quruluşun özülünü sarsıdan yadelli təbliğat kimi qələmə verilir. 1924 - cü ildə sovet hakimiyyətinin, o zaman- lar az yayılmış şahmatın inkişafına “yaşıl işıq” verən xüsusi qərarı ilə üç idman növü – bilyard, bric və qalaqapı qadağan edildi, bilyard ilə bric qumar oyunları, qalaqapı isə “ideoloji cəhətdən
Sonuncu, “tuthatut daması” uydurma adı ilə yasaq edilmişdi. Bu ad özü də Moskvadakı qa- nunvericilərin qalaqapı haqqında bəsit təsəvvürünün ifadəsi idi. Belə adqoyma SSRİ xalqları arasında geniş yayılan bütün daş-daş oyunlarının müqəddəratına öz mənfi təsirini göstərmişdi. Bunların hamısı sovet idmanının təbliği üçün arzuedilməz növlər sırasına aid olun- muşdu. İlkin olaraq sovet idmanında damanın indi də “rus daması” deyilən növünün həvəskarları özlərinə yol aça bilmişlər. Bəs necə - məgər “rus” daması “ideoloji cəhətdən düşmən oyunu” ola bilərdimi? Həm də bu dama 64 xanalı şahmat tax- tasında, bəzən isə hətta şahmat fiqurları ilə oy- nanırdı. Şahmatçıların özləri də oynadığı bu dama istər-istəməz “qanunlaşdırıldı”. Növbəti oyun, amma ümumittifaq yox, milli idman növü kimi qəbul edilən masaüstü oyunu nərd oldu. Burada da öz nüfuzunu şahmat taxtası göstərdi. Sovet vaxtı nərd dəsti üzərinə şahmat taxtası vurulurdu ki, nərd daşları ilə də “rus daması” oynamaq mümkün olsun. Şahmat taxtasının sovet idman rəsmilərin dünyagörüşünə təsir qüvvəsi barədə bircə onu demək kifayətdir ki, damanın beynəlxalq növü “rus daması”ndan 20 il sonra az-çox fəal tətbiq edilməyə başlamışdır. Özü də ona görə ki, bu dama, 100-xanalı olsa da, ancaq ağ-qara taxta üzərində oynanır. Fəqət beynəlxalq dama üzrə dünya çempionatları keçirilir, 64-xanalı “rus
Qaldı ki digər əqli el oyunları, o cümlədən, qu- ruluşca qalaqapı ilə eyni taxtada oynanan oyunlar (misal üçün, damanın əsas növü – Türk daması, yaxud sadəcə dama deyilən oyun və ya Qazaxıs- tan və Orta Asiya Türklərinin sevdiyi qalah və s.) SSRİ dağılana qədər idman növü adını ala bilməmişlər. Qalaqapının aqibəti isə lap acınacaqlı olmuşdur. Sovet hakimiyyətinə “ideoloji düşmən” kəsilən el oyununu oynamaq özünə sui-qəsd etməyə bərabər idi. Oyunsuz da minlərlə Azərbaycan ziyalıları güllələnmiş, on minlərlə azad fikirli, düşüncənli insanları zindanlara atılmış və Sibirə sürülmüş, yüz minlərlə dinc sakinlər öz evlərindən ailəsi, ata-anası, körpə balaları ilə bir- likdə quş qanad, qatır dırnaq salmayan çöllərə atılmışdı. Onlar isə öz növbəsində övladlarının sağ qalması üçün qalaqapını, eləcə də digər mədəni ənənələri oğul-uşaqlardan gizlədib yadırğatmağa çalışmışlar. Amma nəvələr oyunun ancaq adını yaddan çıxarmışlar. Oyun özü isə Azərbaycana ötən əsrin 80-cı illərində, lakin yapon “qo daması” adında qayıtmışdır. Qəribə Qalaqapı nədir? Dr. Qəmbər Cəfərov Fəlsəfə doktoru, Azərbaycan qalaqapı federasiyanın prezidenti 61 FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info Qalaqapı nədir? deyilmi? Keçən yüzilliyin əvvəlinədək – Təbrizdə, Ti- flisdə, Şəkidə, Dərbənddə, Naxçıvanda, Ərdə- bildə, Şuşada, Abşeron yarımadasında və güman edilir ki, Türkiyənin əyalətlərində də qalaqapı oy- nayırdılar. Oyunçular əsasən ziyalı zümrəsindən idilər, amma ola bilsin, oyuna bütün el bələd idi. Bu oyunla böyük yazıçımız Cəlil Məmmədqu- luzadə, müsəlman maarifçisi hacı Qurban Bəkiroğlu və digər görkəmli şəxslər də tanış idilər – həmin məsələ hələlik tədqiqatçıların diqqətini çəlb etməyibdir. Bu gün dünyanın 100-dən artıq ölkəsində, - Asiyada, Avropada, Afrikada, Amerikada, Avs- traliyada, Okeaniyada qalaqapı üzrə peşəkar yarışlar keçirilir. Ancaq oyuna yaponvari – “qo” deyirlər. Çünki yaponlar Cin və Koreya vasitəsilə onlara gəlib çatan oyunumuzu əxz edərək dünyaya tanıda bilmişlər. Artıq “qo” qalaqapının beynəlxalq miqyasda adı olubdur. Yaponlar özləri isə qalaqapıya “i
lər. Yaponlar təsəvvür edirlər ki, bu oyun onlara qərbdən, yəni Çindən gəlib, çinlilər isə belə fikirdədilər ki, oyun haradansa qərbdən gətirilib- dir. Bəzi müasir tarixçilərin fərziyyəsinə görə oyunu e.ə. III minillikdə Mərkəzi Asiya riyaziyy- atçıları icad ediblər və sonralar bu oyun Hindis- tandan keçib Çinə yayılıb. Hindistanın güclü təsiri olan Tibetdə qalaqapının bir qədər dəy- işilmiş növünü – şahmat ilə damada olduğu kimi daşları qabaqcadan taxtaya düzüb oynayırlar. Zənn edirlər ki, “özgənin daşını dövrələdin, deməli, əsir aldın, yedin, öldürdün” məramı olduqca ibtidaidir və belə tuthatut-halay oyunları Yer kürəsinin müxtəlif bölgələrində biri-birindən asılı olmayaraq yaradıla bilərdi. Özü də həmin məramı təqribən oyunun qədim qaydalarına uyğun hesab edirlər. Oyunun məqsədi haqqında yaxud qədimdə oyunçuların belə məramı barədə bu cür təsəvvür oyunla çox səthi tanışlığı isbat edir. Çünki, müasir qo (vey si ya pa duk) rəqibi “udmaq” naminə deyil, ərazini tutmaq naminə oynanır. Bu özü-özlüyündə Avropa dünyagörüşlü insanlar üçün nou-haudur (yəni yenilikdir), həm də çağdaş tədqiqatçıların qədimdə sözügedən oyunun oynanılması üsulları barədə bəsirətsiz təsəvvürləri ilə nisbətdə bir qədər yüksək mərhələdir. Qırma-qırım yox, ərazi üzərində nəzarət! Ancaq oyunun mənası bambaşqadır və oyunun mahiyyətini anlamaq üçün daha dərindən düşünmək gərəkdir. Qalaqapıda məqsəd istər keçmişdə, istərsə də hazırda daşları halaylayıb udmaq yaxud ərazini tutmaq ya da ona nəzarət etmək olmayıb və dey- ildir. Oyunun məğzi ərazinin bölüşdürülməsindən ibarətdir. Həmin ərazini ki, o, taxtada oyun başlanılmasından əvvəl də, yəni oyunçulardan asılı olmadan mövcüd idi. Oyunçular həmin ərazinin yalnız şəklini dəyişərək bundan istifadə edirlər. Belə halda üzbə-üz əyləşən oyundaş üçün mümkün qədər çox yer saxlamaq zəruridir – heç olmazsa ondan ötrü ki, rəqib də burada nəsə özü üçün yaradıb qura bilsin. Lakin, oyunçu özünə rəqibin ərazisindən daha çox ərazini saxlamağı əsas vəzifə hesab etməlidir. Bəs biz, təkcə xaricilərin bu oyunun Türk mənşəli olduğunu anlamadıqlarına görəmi onu başqa mənşəli oyun hesab etməliyik? Axı həmin xaricilər özləri də qalaqapının qədim Türk xalqları içərisində geniş yayılması haqqında xeyli məlumat təqdim edirlər. Budur, bir neçə dəlil: Oyun haqqında ilkin xəbər Çin hökmdarların- dan Xan sülaləsi (Türk mənşəli) dövrünün əvvəlinə aid salnamələrdə tapılıbdır. Burada 62 FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info Dr. Qəmbər Cəfərov göstərilir ki, qədim rəvayətlərə görə oyunu aləmə yayan Ya Sin olmuşdur (bu kimdir, nədir və ya da haradır? Eyni zamanda Qurani Kərimin Ya Sin surəsində bu ad çəkilir). Sonradan yaradılmış əslən Çin rəvayətlərində deyilir ki, bu oyunu, ha- belə yazını və gəncəfəni (qumar kağızlarını) icad edən əfsanəvi Vu adlı zadəgandır. Eyni zamanda qeyd edilir ki, oyunun keçmişdə adı əski Türk “ye oyunu” olubdur. Deməli, həmin rəvayətlər də çinlilər tərəfindən onlara yad olan oyunun ibtidai şəkildə qavranılmasını əks etdirir. Belə qavrayış bizim müasirlərin bu oyun barədə bəsit mülahizələri ilə üst-üstə düşür. Fəqət oyun Çində xoş zəminə bolluca tum salmışdır. Tarixi yazılarda bunun layiqli məşğuliyyət olması haqqında qeydlər tapmaq mümkündür. Şairlər buna siyasətçilərin oyunu deyirlər. “Vey si insanı həyata öyrədir” – məşhur orta əsrlər Çin mütəfəkkiri Hun Cı (Konfutsi) oyuna münasibətini bu sayaq ifadə etmişdir. Bizim oyun üzrə ən əski örnək qədim Türk dilində Çin hürüfatı ilə təhrif olunmuş əlyazması hesab edilir. O 1990-cü ildə 40 minə qədər başqa əlyazması ilə birlikdə Dünan yaxınlığındakı za- ğada tapılmışdır. Çinin şımalı-qərbində, Altunşan sıra dağlarının şımal qolunda yerləşən Dünan hazırda 150 min əhalisi olan şəhərdir. 2000 il əqdəm cənub və şımal İpək Yollarının qovuşağında yerləşən Dünan tarixçilərin fikrincə Şərq ilə Qərb arasında mühüm hərbi təmas və ticarət mərkəzi olmuşdur. Bütpərəst rahiblər burada Mağara (Mogao) za- ğalarının lap yaxınlığında beş yüzə yaxın mabəd yaratmış və xeyli əlyazma toplayıb şaxlamışdılar. 100 ildən çoxdur ki, bu əlyazmaların hamısını macar qədimşünası Aurel Stain bütpərəst rahi- blərin birindən cəmisi 220 sterlinq funta alıb və Avropaya aparıb. 20 santimetr eni və 2 metr uzun- luğu olan əlyazması bu gün də Britaniya Muzeyində saxlanılır. O indiyədək heç bir müasir dilə tərcümə olunmayıb. Yaponiyaya isə oyunu, görünür, elə həmin yuxarıda adı çəkilən bütpərəst rahiblər gətiriblər (təxminən yeni eranın əvvəlində). Amma o za- manlar oyun burada geniş yayılmamışdı. O bir qədər gec – VII əsrdə siyasi hərcmərcliklərdən canını qurtararaq Yaponiyaya Koreyadan mə- murların, alimlərin, sənətçilərin köçüb gəlməsi nəticəsində dəbə düşmüşdür. Uzun müddət Yaponiyada belə hesab edilirdi ki, i qo oyununu ancaq siyasətçilər bilməlidir. Hətta (mikado ailəsinin üzvlərini öyrətmək üçün) “mikado i qo müəllimi” vəzifəsi təsis edilmişdi. Oyun üç əsr ərzində müstəsna olaraq mikado sarayının imtiya- zlarından biri idi. Yaponiyanın ilk paytaxtı Nara şəhərindəki qədim milli sərvətlər muzeyində mikado üçün hasil edilən i qo dəsti saxlanılır. Çox qiymətli ağac növlərindən yonulmuş taxta üzərində quşların və heyvanların şəkilləri həkk edilmiş, daşlar isə qırmızı və ağ rəngli cavahirat- dan hazırlanmışdır. 1603-cü ildə söqun (hökmdar) Nəyesu tərəfindən i qo akademiyasının təsisatı haqqında fərman verildi. Ən mahir oyunçulara hökümət torpaq sahələri, illik düyü payı, habelə başqa imtiyzlar verməyə başladı. 1612-ci ildə dörd “İ qo məktəbi” təsis olundu, ən güclü oyunçular üçün illik məvaciblər təyin edildi. Məvacibin ödənilməsindən ötrü mahir oyunçu- ların ədalətlə müəyyən edilməsi zərurəti ortaya çıxdı. Həmin vaxtlar bu ixtisas üzrə dərəcələr və rütbələr müəyyən edildi. Bunlar indiyədək mövcuddur. Oyunçuya rütbə – dan verilir, ən aşağı birinci, ən yuxarısı doqquzuncu dan - dır. Yaponiyaya ziyarət edən avropalılar keçən yüzilliyədək i qo oyununu qəribə bir bir şey kimi təsvir ediblər. 1908-ci ildə artıq qo üzrə dərslik çapdan çıxmışdır. Bunun müəllifi uzun illər boyu Yaponiyada yaşamış və yapon ustadından dərs almış alman mühəndisi Korşelt idi. Avropadakı qo oyununun qaynağında şahmat üzrə ikinci dünya çempionu Emmanuil Lasker ilə onun həmsoydaşı beynəlxalq şahmat ustası Ed- vard Lasker durublar. Sonuncu Avropada ilk qo həvəskarları klubunu yaratmışdır. Hər ikisi yəhudi olduğuna görə 30-cu illərdə Almaniyadan didərgin düşmüşlər, lakin qo oyununa olan marağı unutmamışlar. Edvard Lasker, “Qo və qo- 63 FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info Qalaqapı nədir? moku” kitabının müəllifi, Amerika qo oyununun “atası” sayılır. Keçən əsrin 60-cı illərində SSRİ-nin siyasi dairələrində “yapon qo daması”na maraq oyan- mışdır. Onların məsləhəti ilə 1962-ci ildə "Юный техник", 1965-ci ildə "Техника – молодежи" ju- rnallarında oyunun qaydaları dərc olunmuşdur. 1965-ci ildə Leninqradda bir dəstə pərəstişkarlar SSRİ-də ilk qo idman bölməsini yaratmışlar, bir az sonra yarışlar da – “Emmanuil Laskerin xatirə
qüvvətli oyunçusu adını qazanmaq uğrunda turnirlər keçirilmişdir. Qalaqapı çox sadə qaydaları və yüksək məntiqi mürəkkəbliyi olan əqli idman növüdür. Qay- daların hətta oynaya bilməyən tamaşaçıya an- laşıqlığı, quraşdırmaların ağlagəlməz incəlikləri qalaqapını müxtəlif səviyyədə hazırlıqlı tamaşaçılar üçün cazibəli edir. Qaydaların sadəliyi ilə oyunun mürəkkəbliyi qalaqapıçının təfəkkür qabiliyyətinin inkişafı üçün gözəl yardımçı vasitəyə çevirir. Oyun özü isə bütövlükdə bilgisayğaca qapılmır. Müqayisə edin: birinci gediş etmək üçün taxtada 361 xal mövcuddur, ikinci və üçüncü gedişlərin artıq 129960 variantı vardır. Bütün oyun ərzində edilə biləsi ümumi gedişlərin sayı isə, deyilənlərə görə, bizim kəhkaşandakı – ulduzlar topasındakı atom- ların sayından üç qat artıqdır. Qalaqapı çox böyük qüvvəyə malik masaüstü oyunlardandır. O, rəqibləri daim gərgin vəziyyətdə saxlayır. Hər bir gedişin seçimi üçün təkçə iti idrakı məntiq yox, həm də incədən-in- cəyə duyma qabiliyyəti, yalnız tez və tutarlı vari- antın hesablanması yox, eyni zamanda zəriflik hissiyatı tələb olunur. Ən əlverişli (sonradan sadə və təbii görünən) gedişi seçməkdən ötrü qeyri-adi təxəyyül gərəkdir. Bu cür keyfiyyətlərin qovuş- ması ancaq sağlam həyat sürən, fəal, özünə güvənən, lakin öz gücünü şişirtməyən insanlara məxsus ola bilər. Bu oyunda həddindən artıq israfçı və həddindən çox acgöz, təcavüzkarlığa bənzər fəal və ya fəaliyyətsizliyə oxşar ehtiyatlı, çox xəyalpərəst və təxəyyüldən məhrum olan insanlar uduzur. Qalaqapı oyunçuya ən müxtəlif, hətta xoşagəlməz vəziyyətlərdə də təmkinli və dözümlü olmağı aşılayır. Söz yox ki, bu cür xassələr insana gündə- lik həyatında da gərəkdir. Qalaqapı təkrarolunmaz ünsiyyət vasitəsidir. Taxta arxasında əyləşən oyundaşlar nəinki biri- birini, həm də özü-özünü dərk edir. Oyunun gedişatında insanın xasiyyətinin ən batil cəhətləri, əhval - ruhiyyəsinin cizgiləri, məcazının çalarları özünü büruzə verir. Əgər kimsə tayı-bərabəri olan oyundaşa yalnız soyuqqanlığının çatışmamazlığı ucbatından uduzursa, əvəzinə gündəlik həyatda öz davranış tərzini islah etmək imkanı qazanır. Uzaq keçmişdə əcdadımız maldarlığa öyrəşdiyi zaman, əhliləşdirmək istədiyi heyvanların dalınca baharda qışlaqdan yaylağa – dağlara qalxırdı, payızda, əksinə, yaylaqdan qışlağa – ovalara enərdi. O dövrdə həmişəlik mənzil tikilmirdi, tor- paq sahəsi hasarlanmırdı. Yer üzü kimlərəsə məx- sus deyildi. Ərazidən ancaq müvəqqəti – heyvanları otarmaq üçün istifadə edilirdi. Əlbəttə, o vaxtlar da torpağın hamısı eyni dey- ildi – sahələrin çəmənlisi də var idi, quraqlısı da. Yəqin ki, tayfalar arasında otlaq üstündə mübahisələr baş verirdi. Müdriklər isə bu bəhsləri dinc yolla həll etməyə çalışırdılar. O zamanlar yaradılan qalaqapı kimsəsiz ərazini ədalətlə bölüşdürmək üçün bunlara örnək olubdur.
64 FEVRAL. 2012. № 12 www.uluturk.info Qədim Türk şeri Qışla yazın deyişməsi Qış ilə yaz döyüşdü Qəzəbli baxışlarla baxışdılar, Tutaşmaq üçün yaxınlaşdılar, (bir birini) Yıxmaq üçün çalışırlar Yaz ilə qış çəkişdi, Igidlik yayını qurdular, Əsgər yığıb vuruşdular, Oxlarla atışdılar. Qış yaya (üz tutub) söyləyir: Ər, at mənimlə sərtləşir, Xəstəlikər də aradan qalxır, Vücud, bədən gümrahlaşır.
Soyuq gəlib (hər tərəfi) bürüdü, Xoşbəxt yazı qısqandı, Qar dünyanı örtdü, Vücud, bədən üşüyüb titrəşir.
Səndə çıxar çayanlar, Ağcaqanad, ilanlar, Minlərlə, on minlərlə Quyruq qaldırıb qaçışırlar.
Cayır quşu səndən qacaq, Qaranquşlar məndə durur, Bülbül dadlı-dalı ötər, Erkək dişi cütləşir.
Yağış qar qışda yağar Yemək, əkin onunla başa gələr, Azğın düşmən sakit oturar, Sən gələndə tərpəşər.
Palçıq, zığ dizə çıxır, Yoxsul, düşkün bürüşür, Barmaqları uyuşur, Qığılcımla oynayır.
Qədim Hunların soyundan gələn Göytürk- lər Aşina adına bir aildən törəmiş, ayrı-ayrı oymaqlar halında yaşamağa başlamışdılar. Lin adlı bir xalq tərəfindən məğlub edilib qırıldılar. Yalnız 10 yaşında bir uşaq qaldı. Düşmən onun zəif olduğunu nəzərə alıb öldürmədi, qıçlarını kəsib bataqlığa atdılar. Orada peyda olan bir dişi Qurd uşağı ətlə bəs- ləyib böyütdü, onunla ər-arvad kimi yaşa- mağa başladı və hamilə oldu. Gəncin yaşadığını bilən düşmən onu tapıb öldürdü. Qurd isə qaçıb dağlara getdi. Ətrafı yaşıl çöl olan bir mağaraya sığınıb orada 10 oğlan uşağı doğdu. Oğlanlar böyüdükdən sonra kə- nardan gətirdikləri qızlarla evləndilər. Hər birindən bir soy törədi. Aşina da həmin soy- lardan biri idi. Çoxalıb 100 ailə olduqdan sonra yaşadıqları yerə sığmayıb mağaradan çıxdılar. Altay dağlarının ətəklərində məskun- laşdılar. Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|