İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
115 İsgəndər Atilla iki mənbədən qidalanmışdır. Birincisi, Mehmet Akif Ərsoy * başda
olmaqla, İstanbul Darülfünunun müəllim və professorlarının mühazirələri və canlı danışığından; şairin onlarla yaratdığı canlı ünsiyyətdən. İkincisi, türkçülüyün tarixini, məfkurəsini, mahiy- yəti və fəlsəfəsini anladan, aydınlaşdıran, öyrədən və əsaslan- dıran ədəbiyyatdan. Mən bu cəhətdən Şeyx Cəmaləddin Əfqani- nin (Seyid Məhəmməd ibn Səftər), Ziya Göyalpın (Kökalp), İs- mayıl bəy Qaspıralının (Qasprinski) və Əli bəy Hüseynzadənin adlarını ayrıca qeyd etmək istəyirəm. Çünki Cavid bilavasitə onların əsərlərindən faydalanaraq və təsirlənərək, türkçülüyün tarixi, ideolojisi, mahiyyəti və fəlsəfəsini dərindən və mükəmməl mənimsəmişdir. O, İstanbuldan vətənə artıq formalaşmış türkçü bir şair, şair-filosof və mütəfəkkir kimi qayıtmışdır. Türkçülük haqqında görüşlərini ilk öncə bəzi şeirlərində və ilk dramatik əsərlərində, o cümlədən “Maral” mənzum faciəsində ifadə etmiş- dir. 1912-ci ildə yazdığı “Maral” faciəsindəki misralara fikir verək:
“Bən bir türküm, dinim, cinsim uludur; Sinəm, özüm atəş ilə doludur. Doludur, doludur, Dur! Dur! Dur!..”
Dramaturq həmin misraları təsadüfən dırnaq arasına alma- mışdır. Həmin misralar Mehmet Emin Yurdakula (1869-1944) məxsusdur. * Mehmet Emin Türkiyədə “Milli türk şairi” kimi *
Mehmet Akif Ərsoy (1873-1936) 1908-ci ildə İstanbul Darülfünununda Os- man
lı ədəbiyyatından dərs demişdir. Cavid onunla həmin ildə tanış olmuşdur. Ərsoy əruz vəznini türk dilinə uyğunlaşdırmış və gözəl sənət əsərləri yaratmışdır. 15-19 may 2013-cü ildə Qafqaz Universitetində “Türk dünyasını aydınlatanlar Mehmet Akif Ersoy və Hüseyn Cavid” Beynəlxalq Konfrans keçirilmişdir. Bu sətirlərin müəllifi həmin konfransda məruzə ilə çıxış etmişdir. *
ilk ataları Əhməd Vefiq paşa və Süleyman paşadır. Onlardan sonra h
əm Türkiyədə, həm Qafqazda və Azərbaycanda, həm də Rusiyada bir 116 Əsrin şairi IX şöhrət qazanmışdır. Bu və buna bənzər faktlar, o cümlədən Cavidin şəxsi arxivində saxlanan “Türk yurdu” jurnalının bir çox sayları göstərir ki, şair müntəzəm olaraq müasir türkçülüyün aktual problemləri ilə maraqlanmışdır. O, öz əsərlərində türkçülüyə, türk obrazlarına, türkün qədim və müasir tarixinə, türklərin düşüncəsi və dünyagörüşünə, əxlaq və məişətinə, türkün əzminə, igidliyinə və qəhrəmanlığına geniş yer vermişdir. Ziya Gökalp yazır: Mən “Türk millətindənəm! İslam üm- mətindənəm! Qərb mədəniyyətindənəm!” O, şüar və formula şəklində dediyi anlayışlara bu cür izahat verir: «“Türk millətin- dənik” dediyimiz üşün dildə, estetikada, əxlaqda, hüquqda, hətta dini həyatda və fəlsəfədə türk kültürünə, türk zövqünə və türk vicdanına görə bir orijinallıq və bir şəxsilik göstərməyə çalışacağıq. “İslam ümmətindənik” dedikdə bizim üçün ən qutsal – müqəddəs kitab “Qurani-Kərim”, ən müqəddəs insan Həzrəti Məhəmməd, ən müqəddəs məbəd Kəbə, ən müqəddəs din İs- lamiyyət olacaqdır. “Qərb mədəniyyətindənik” dediyimiz üçün də elmdə, fəlsəfədə, texnikada və digər mədəni sistemlərdə tam bir Avropalı kimi hərəkət edəcəyik.» 1
çox görk
əmli türkçü şairlər, ədiblər, tarixçilər, filosoflar və ictimai xadimlər yetişdi. Onlardan bir neçəsinin adını qeyd etmək yerinə düşər: Ziya Göyalp, Mirz ə Fətəli Axundzadə, İsmayıl bəy Qaspralı, Mehmet Emin, Əli bəy Hüseynzad ə, Şeyx Cəmaləddin Əfqani, Nəcib Asim bəy, Əhməd Cevdət bəy, Fuad Rauf b əy, Əhməd bəy Ağaoğlu, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid və b. Türkçülükl ə bağlı İstanbulda “Türk yurdu” jurnalı və “Türk ocağı” Cəmiyyəti f əaliyyətə başladı. Xalidə xanım “Yeni Turan” romanını yazdı. Həmdullah Sübi b əy türkçülüyün fəal başçısı oldu. Türkçülər “Türk yurdu” jurnalı və “Türk ocağı” Cəmiyyətində birləşib, bir yerdə çalışmağa başladılar. Fuad Koprülzadə türkologiya sah əsində görkəmli elm xadimlərindən biri oldu. H.Cavidin şəxsi arxivind
ə “Türk yurdu” jurnalının bir neçə nömrələri saxlanırdı. Hazırda onlar Cavidin Ba kıdakı ev muzeyində mühafizə edilməkdədir. 1 Ziya Göyalp. Türkçülüyün əsasları, Bakı, 1991, s. 66.
117 İsgəndər Atilla 3 Bu formulanı biz Cavidin yaradıcılığında görə bilərik. O, türkçülüyün nəzəriyyəsi, əxlaqı, estetikası və fəlsəfəsində mövcud olan anlayışları və sair əlamət və xüsusiyyətləri öz bədii yaradıcı- lığında tətbiq etmişdir. Buna görə mən onun bədii yaradıcılığını, xüsusilə dramaturgiyasını (“Maral”, “Uçurum”, “İblis”, “Peyğəm- bər”, “Topal Teymur”, “Səyavüş”) Rəsulzadənin üçrəngli Azər- baycan türk bayrağına oxşadıram. Cavid sənəti və yaradıcılığını “Türk millətindənəm”, “İslam ümmətindənəm” və “Qərb mədə- niyyətindənəm” formulasının simvolu hesab etmək olar. Bayaq söylədiyim kimi, Cavid türkçülük görüşlərini ilk öncə şeirləri və ilk pyeslərində ifadə etmişdir. “Ana” və “Maral”dan sonra yazdığı pyeslərdə mövzunu daha da genişləndirmiş və inkişaf etdirmişdir. Mən “Əsrin şairi” silsiləsindən nəşr etdirdiyim kitablarda həmin məsələlərə az-çox toxunmuşam. Hesab edirəm ki, bu, ayrıca bir mövzudur və xüsusi araşdırmalara möhtacdır. 4 Mən burada Cavidin bəzi dramatik əsərlərindən bir neçə misal nümunə gətirməklə kifayətlənirəm və əsas mövzuya keçirəm.
Əvət, bir qaç dağlar, dənizlər aşdım, Bütün Turan ellərini dolaşdım, Dağıstanda keçdi son səyahətim, Onunçün dəyişmiş həp qiyafətim... Səyahətdən zevq alan bir türk için Krım yalıları, * İdil ** boyları Qafqaz dağları, şanlı türk soyları, Birər sərgidir-seyrinə doyulmaz. Gənc bir rəssam için dəyərsiz olmaz...
*
**
İdil – İtil – Volqa. Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|