Ishlab chiqarishni texnik va texnologik yangilash va iqtisodiyotni diversifikatsiyalashning xorij tajribasi
Iqtisodiyotni diversifikatsiyalashning mohiyati va yo’nalishlari
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.2. Iqtisodiyotni diversifikatsiyalashning mohiyati va yo’nalishlari
Diversifikatsiya tushunchasi uzoq tarixga ega bo‘lib jahon ho‘jaligida ushbu atamaning paydo bo‘lishi XV asrlarga to‘g‘ri kelsa, u o‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab ishlab chiqarishda foydalana boshlandi. Bu so‘z, lotin tilidan olingan bo‘lib, ―diversus – turli, har xil, va ―facere – bajaraman degan so‘zlardan olingan bo‘lib, turli-tumanlashtirish, o‘zgartirish ma‘nosini anglatadi. Iqtisodiy lug‘atlarda ushbu terminga keng va tor ma‘noda quyidagicha ta‘rif berilgan: Diversifikatsiya tor ma‘noda tashkilotlarning asosiy faoliyat turiga aloqadorligi va amaliy bog‘liqligi 20 bo‘lmagan sohalarga kirib borishi tushunilsa, u keng ma‘noda xo‘jalik faoliyatini yangi tarmoqlarni, ya‘ni xizmat va tovarlarning turini kengaytirish tushuniladi. Ammo hozirgi kungacha xo‘jalik tashkiloti yoki iqtisodiyotlarni diversifikatsiya qilishning aniq belgilangan konsepsiyasi ishlab chiqilmagan. Horijda ishlab chiqilgan eng birinchi ishlanmalar tashkilotlarning shaxsiy amaliyoti natijasiga asoslangan edi. Shuning uchun ham hozirda uni nazariy jihatdan ta‘riflash, uning mazmun mohiyatini to‘liq qamrab oluvchi ta‘rif berish birmuncha qiyin. Uni iqtisodchilar har bir sohaga bog‘liqligi jihatidan turlicha tariflashga harakat qilishgan. Jahon xo‘jaligida eng birinchilardan bo‘lib diversifikatsiya strategiyasi AQSh, Yaponoya, Germaniya mamlakatlarida o‘tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab amamliyotda qo‘llay boshlandi. Uning nazariy hamda amaliytaraflari birinchi bo‘lib amerikalik iqtisodchi M.Gort (1962) va undan bir muncha keyin Y.Yesinari (1979) boshchiligidagi bir guruh yapon olimlari tomonidan ochib berishga harakat qilingan. Ular olib borgan izlanishlar asosida diversifikatsiya bozorning turli noqulay sharoitida har qanday iqtisodiy faoliyatning tavakkalchilik darajasini pasaytirish hamda korxonaning moliyaviy holati barqarorligi darajasini ko‘tarishga qaratilgan strategiya sifatida ta‘riflandi. Bundan tashqari Amerikalik iqtisodchi B.Allen ta‘rifiga ko‘ra ― diversi- fykatsiya – birdan ortiq aktivga ega bo‘lish»degan ma‘noni anglatadi. Ushbu ta‘rif ko‘proq investitsiyalarni va moliyaviy resurslarni tartibga solish tomonidan kelib chiqib aytilgan. Korxonalar ishlab chiqarishini diversifikatsiya qilishnuqtainazaridan G.Kargina diversifikatsiyaga quyidagicha ta‘rifberadi:―bu bir vaqtning o‘zida bir- biriga bog‘liq bo‘lmagan ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish turlarini rivojlantirish, ishlab chiqarilayotgan maxsulot nomenklaturasi va assortimentni kengaytirish. Ba‘zi olimlar diversifikatsiyani baza topish maqsadidagi firmalarning asosiy faoliyatidan tashqari ish olib borish sohasidagi marketing faoliyatining strategiyasi sifatida qarashadi. Masalan, U.Kaporliskiy va A.Filinalarning fikricha ― diversify- katsiya firmaning asosiy faoliyatidan tashqari yangi faoliyat turini o‘zlashtirish 21 borasida olib boradigan marketing strategiyasidir». 10 Bu kabi iqtisodiy adabiyotlarda diversifikatsiya jarayonini yangi bozorlarga chiqish maqsadida korxonaning asosiy faoliyatidan tashqari marketing strategiyasi sifatida talqin etadilar. Ammo bunday ta‘rifga to‘la qo‘shilib bo‘lmaydi. Chunki tashqi savdo, ya‘ni eksport va import ham asosiy ishlab chiqarishning natijasi hisoblanadi. Asosiy ishlab chiqarishni modernizatsiya va rekonstruktsiya qilmasdan, uning xarakterini o‘zgartirmasdan turib, tashqi aloqalarda sezilarli natijalarga erishib bo‘lmaydi. Eksport tarkibini diversifikatsiyalash zaruratining nafaqat tashqi, balki ichki imkoniyat va omillarga ham bevosita bog‘liqdir. Mavjud adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, diversifikatsiya so‘zining mohiyati ko‘pgina mualliflar tomonidan turlicha talqin qilinadi, ya‘ni har bir sohani tahlil qilganda unda oldinga qo‘yilgan maqsadga ko‘ra va diversifikatsiyaning shu sohaga ta‘luqli tomonini ko‘rib o‘tishga harakat qilinadi. Biz ham milliy ho‘jaliklar yoki mamlakatlar iqtisodiyotini diversifikatsiyasiga ta‘rif beradigan bo‘lsak birinchi navbatda maqsadni aniqlab olishimiz darkor. Milliy iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishning maqsadi – yagona tarmoqqa bog‘liqlik darajasini yo‘qitish, bozor konyukturasi o‘zgarishini o‘z vaqtida anglay olish, korxonaning iqtisodiy faoliyatini barqarorlashtirishdan iborat. Ushbu ta‘rifga asosan: konyuktura o‘zgarishi yangi texnika va texnologiya, fan yutuqlarini joriy qilish jarayonlarini inobatga olgan holda faoliyat ko‘rsatishi lozimligi ta‘kidlanadi. Yuqorida keltirib o‘tilgan ta‘riflar va maqsaddan kelib chiqib iqtisodiyot diversifikatsiyasiga quyidagicha ta‘rif o‘rinli. Diversifikatsiya – ishlab chiqarish va savdo-sotiq samaradorligini oshirish, bozorda raqobatbardoshlikni ta‘minlash maqsadida daromad manbalarini kengaytirish, sohalar bo‘yicha ishlab chiqariladigan yoki import va eksport qilinadigan tovarlar turlarini (assortimentini) ko‘paytirish hamda ishlab chiqarishda yangi innovatsion sohalarni o‘zlashtirishdir. Diversifikatsiya nafaqat bir turdagi mahsulot ishlab chiqarishga yoki yagona xo‘jalik faoliyatiga bog‘liqlikning oldini olish uchun, balki an‘anaviy bozorlardagi ulushini oshirish, yangi bozorlarni egallash, kapital oqimi uchun yangi sohalarni izlab topish va boshqa maqsadlarda ham amalga oshiriladi. 22 Ammo diversifikatsiya strategiyasi hozirgi kunga kelib har bir sohada turlicha amalga oshiriladi va ularni tarmoq yoki maqsadga yo‘naltirilganligiga qarab quyidagi turlarga bo‘lishimiz mumkin: sanoat, eksport va import, qishloq xo‘jaligi tarmoqlari diversifikatsiyasi, investitsiya, tavakkalchilik, hamda maxsulot ishlab chiqarishda diversifikatsiya. Bundan tashqari faoliyat turi bo‘yicha diversifikatsiya, xizmatlar, resurslar va bozor diversifikatsiyasi turlari ham mavjud. Ishlab chiqarish va xizmatlar diversifikatsiyasi asosan korxonalar miqyosida amamlga oshiriladigan siyosat bo‘lib, bu bir vaqtning o‘zida yagona korxona yoki konsern bo‘yicha bir- biriga bog‘liq bo‘lmagan ishlab chiqarish turlarini rivojlantirish bo‘lib, asosiy maqsad yuqori daromad olish, samadorlikni oshirish va bankrotlikni oldini olish hisoblanadi. Diversifikatsiya strategiyasi tashkilotlarning ishlab chiqarish va savdo faoliyatlarini rivojlantirishning eng yetakchi zamonaviy tendensiyalaridan biri hisoblanib, u orqali korxonalarni bozor sharoitida vujudga keladigan turli qaltisliklarga bo‘lgan raqobatbardoshligini oshiradi. Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|