Ислам вя елм
Yüklə 466,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
7 Sadəcə, bütün Aralıq dənizinin genişliyini necə ölçdüklərini izah edirəm. Buradan gedib Kuludakı təpəyə çıxır, oradan da Ankara istiqamətinə baxırlar. Aradakı məsafəni ölçür, beləcə təpələrə çıxa-çıxa şəhərlər arasındakı məsafələri ölçə-ölçə Aralıq dənizinin bütün uzunluğunu hesablayırlar. Bu şəkildə tapdıqları uzunluq Aralıq dənizinin bu gün bildiyimiz uzunluğudur. Qədim misirlilər Aralıq dənizinin uzunluğunu bugünkünün iyirmidə biri qədər zənn etmələrinə baxmayaraq, müsəlman alimləri işi ələ alınca ogünkü imkansızlıqlara baxmayaraq, həqiqi məsafəni hesablaya bilirdilər. İndi isə bu sinus məsələsinə qayıdaq. Triqonometriyanı oxuyan nisbətən yaşlı qardaşlarımız bilirlər ki, qədimdən bəri triqonometriya dərsi oxunarkən sinus, kosinus kəlməsi yerinə ceyb, taceyb sözlərindən istifadə edilirdi. Bizim otuz il əvvəl yazılmış lisey kitablarında bunlara ceyb, taceyb deyilir. Ceyb sözü ərəb sözüdür. İlk dəfə xəlifə Məmun zamanındakı müsəlman alimləri məsafə ölçərkən bu sözdən istifadə etmişlər. Bu uzunluğu o dövrdəki insanlar cibə bənzətmiş və buna bizim turkcəmizdə cib deyilən “ceyb” demişlər. Hesablamalarında, kitablarında “ceyb aşağı, ceyb yuxarı” – deyə bəzi hesablamalar aparmışlar. Bu kitabları xaç yürüşlərindən sonra avropalılar götürmüş və Aralıq dənizinin genişliyinin fövqəladə doğru bir şəkildə ölçüldüyünün şahidi olmuşlar. Bunu necə etdiklərini və hesablamalarda ceyb kimi istifadə etdikləri təbirləri başa düşə bilməmişlər. Bu hesablamaları başa düşmədən lüğəti açmış və ərəb dilindəki ceyb sözünün latınca qarşılığı olan “sinus” kəlməsindən istifadə etmişlər. Avropalılar buna “sinus” dedikləri üçün biz də bir çox məsələləri avropalılardan götürdüyümüzə görə bu gün öz məktəblərimizdə özümüz kəşf etdiyimiz elmlərin adlarını onların başa düşmədən istifadə etdikləri sözlərlə oxuyuruq. Ona görə də sinus, kosinus sözlərindən istifadə edirik. Halbuki bunları kəşf edənlər müsəlmanlardır. Malın sahibi müsəlmanlardır. Avropalı bunu bizdən başa düşmədən əxz etmiş, biz də başa düşmədən onlardan əxz edirik. Ancaq müsəlmanların araşdırmaları və yenilikləri yalnız bundan ibarət deyildir. Müsəlmanlar bugünkü coğrafiyadan bildiyimiz bir dərəcəlik meridian qövsünün uzunluğunu ölçmüşlər. Bu, xəlifə Məmun zamanında Hərran ovasında, bizim Türkiyədə olan bir rayon ilə İrakda olan digər bir şəhər arasındakı məsafələrin felən ölçülməsi və məsafələrdə saat qurşaqlarına aid aparılan hesablamalarla sübut olunmuşdur. Bir dərəcəlik meridian qövsünün uzunluğunu bugünkü məlumatlarımıza görə 111.000 km-dir. Xəlifə Məmun zamanında da bunun 111.000 km olduğu hesablanaraq ortaya qoyulmuşdur. Məsələ bundan ibarət deyildir. Müsəlmanlar bu elmlər arasında sinus, kosinus və s. kəşf etməkdən əlavə bunların cədvəllərini də tərtib etmişlər. Bu gün məktəblərdə sinus cədvəlindən istifadə edirik. Hətta bu cədvəllərin çoxu tərcümə edilmişdir. Tərcümə edilən kitablara baxsaq, İngiltərə, Fransa və Almaniyada nəşr olunmuş kitablardır. Biz zavallı insanlar bu gün elə zənn edirik ki, bu kitabların içindəki hesablamaları ilk dəfə avropalılar aparmışlar. Halbuki triqonometriya cədvəllərini ilk dəfə müsəlmanlar hazırlamışlar. Həm də çox həssaslıqla. Bir dərəcənin sinusunu “ər-Risalətul-Muhitiyyə” adlı kitabında ilk dəfə böyük müsəlman alimlərindən xorasanlı Qiyasəddin Cəmşid 2 hesablamışdır. İndi isə gəlin avropalını, xüsusilə, şərqşünas bir alimi təkrarən qarşımızda oturdurub soruşaq; Siz deyirsinz ki, müsəlmanlar bu elmləri yunanlardan və misirlilərdən götürüblər. Misirlilərdə sinus anlayşı və triqonometriya hesablamaları var idi? Misirlilərdə sinus bir dərəcənin qiyməti var idimi? Belə bir şey yoxdur, lakin Qiyasəddin Cəmşid sinus bir dərəcəni baxın hansı dəqiqliklə hesablamışdır. 0,017 452 404 437 238 371. Təqribən vergüldən sonra 18 rəqəm həssaslıqla sinus bir dərəcəni hesablamışdır. Bu gün bu hesablamanı elektron maşınla apardığımız zaman bir rəqəmi belə çaşmır. Qiyasəddin Cəmşid oturub triqonometriya cədvəlini bax bu cür dəqiqliklə tərtib etmişdir. Bunu necə etmişdir? Onların bu işi necə gördüklərini düşünnəndə adam məəttəl qalır. Bu metodlar qarşısında heyranlıqdan başqa bir şey hiss etmək mümkün deyil. Həmçinin bu gün yenə avropalılardan “P” rəqəminin kim tərəfindən kəşf edildiyini soruşsaq, əfəndim “P” rəqəmini qədim yunanlar kəşf etmişlər, – deyəcəklər. Xeyr, “P” rəqəmini ilk dəfə kəşf edən və “P” rəqəmlərini tamamilə düzgün hesablayanlar yenə müsəlmanlardır. Yenə Qiyasəddin Cəmşidin “ər-Risalətul-Muhitiyyə” adlı kitabından bu hesabı sizə təqdim edirəm. Qiyasəddin Cəmşid “P” rəqəmi üçün bu rəqəmləri verir; 3,141 592 635 589 743. Yəni vergüldən sonra 15 rəqəm səlis şəkildə “P” rəqəmini doğru olaraq hesablayır. Bu gün elektron maşınlarla hesabladığımız zaman bunun heç bir rəqəmini başqa cür dəyişə bilmirik, çünki əsri-səadət gəlmiş, insanların elmi müsəlmanların əlinə keçmiş və elm, əsl elm olmağa başlamışdır. Müsəlmanlar sadəcə triqonometriya və astronomiya elmlərini qurmaqla kifayətlənməmişlər. Müsəlmanlar bu gün oxuduğumuz cəbr elmini qurmuşlar. Müsəlmanlar bu gün gördüyümüz bütün riyaziyyatın əsaslarını qurmuşlar. Baxın, bizim qarşımıza çıxıb “Biz aya gedirik, ulduzlara gedirik”, – deyən insanların birindən bu hesablamanı necə aparırsınız? – deyə soruşduğumuz zaman bəzi rəqəmlər yazacaq. … Hansı rəqəmləri yazacaq? 1, 2, 3, … 9 kimi bildiyimiz rəqəmləri yazacaq. Bu rəqəmlərin sahibi müsəlmanlardır. Bu rəqəmlərin formalarını müsəlmanlar kəşf ediblər. Avropanın bu rəqəmləri Afrika və İspaniyadakı Qərb müsəlmanlarının
2 “Qeydlər və izahlar” bölməsinə baxın. Yüklə 466,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|