İslamda qadin hüquq sistemi Kİtab haqqinda

Ailә hәyatında kişinin tәbii olan mәqamı

Qadın üçün ən dözülməz və alçaldıcı bir məsələ öz ərinin onu sevmədiyini, ondan nifrət etdiyini söyləməsi və qanunların da heç bir şey olmamış kimi, qadını icbari və zorla kişinin evində qalmağa məcbur etməsidir. Sözsüz ki, qanun qadını məcburi şəkildə kişinin evində qalmasına məcbur edə bilər, amma onun təbii funksiyası olan ərinin diqqətini çəkməsi və məhəbbətin mərkəzində dayanmasını həyata keçirə bilməsini təmin edə bilməz. Qanun kişinin qadının nəfəqə və ehtiyaclarını ödəməyə məcbur etmək qabiliyyətninə malikdir, lakin onu qadına məhəbbət göstərməyə vadar edə bilməz.

Beləliklə, kişinin qadına olan məhəbbət alovu söndüyü zaman, təbii olaraq ailə münasibətlərinin dağılacağına gətirib çıxardığını söyləmək mümkündür. Burada yeni bir sual meydana gəlir və o, bundan ibarətdir: “Əgər qadının kişiyə olan məhəbbəti aradan qalxsa, onda necə? Bu halda da ailə münasibətləri dağılmaq təhlükəsi ilə üzləşəcəkmi? Əgər qadının sevgisinin aradan qalxması ilə həmin münasibətlərə heç bir xələl gəlməyəcəksə, belə olan təqdirdə, kişi ilə qadın sevgisi arasında hansı fərqlər mövcuddur ki, kişinin sevgisi bitdikdə, ailə həyatı da sona yetmiş olur? Əksinə, qadının ərinə qarşı sevgisi tükəndiyi zaman da ailə münasibətlərinin dağıla biləcəyini deyiriksə, onda, kişi ilə qadına eyni şəkildə talaq haqqının verilməsi lazım gəlmirmi?”

Bu sualın cavabında ailə münasibətlərinin bir tərəfli deyil, qarşılıqlı olmasını deməyimiz lazımdır. Bu zəminədə (ailə münasibətlərində) fərqli olan məsələlər sadəcə kişi və qadınn psixologiyasıdır və biz bu barədə əvvəlki bəhslərimizdə alim və tədqiqatçıların apardıqları araşdırmaları sizin nəzərinizə çatdırmışdıq. Təbii və fitri xüsusiyyətlər qadını kişinin sevgisinə cavab verəcək şəkildə xəlq edilməsini zəruri etmişdir. Qadının bu cəhətdən əsas funksiya və vəzifəsi ona ehtiram və hörmətlə yanaşan kişinin məhəbbətinə reaksiya və cavab verməsi məsələsidir. Deməli, qadının kişiyə olan məhəbbəti kişinin ona bəslədiyi məhəbbətin nəticəsidir və qadın həmin məhəbbətə bağlıdır.

səh:241

Təbii olaraq, tərəflər arasındakı münasibətlərin açarı (ixtiyarı) kişinin ixtiyarında qoyulmuşdur. Əgər kişi öz qadınına məhəbbət bəsləyərək onu sevsə və vəfadar olsa, qadın da kişini sevəcək və ona vəfadar olacaqdır.

Aydın məsələdir ki, qadınlar kişilərdən daha çox vəfalıdırlar və onların vəfasızlığı kişilərin vəfasızlığına cavab reaksiyası olaraq dıyırləndirilməlidir.

Təbiət və fitrətdə izdivac və evliliyin ləğv edilməsi məsələsi də kişinin ixtiyar və öhdəsində qoyulmuşdur. Yəni, kişinin məhəbbəti bu münasibətlərdə daha çox təsirə malikdir və əgər qadın kişiyə qarşı soyuq münasibət bəsləsə və məhəbbətini azaltsa, bu, kişidə əksinə olaraq ona məhəbbəti daha da artıracaqdır. Həmin səbəbdən, kişinin meyilsizliyi qadının məhəbbətini azalmasına gətirib çıxarır, nəinki, qadının kişiyə sevgi bəsləməməsi.

Kişinin ailə münasibətlərində öz qadınına məhəbbət göstərməməsi ailə təməllərinin sarsılması və evliliklə izdivacın aradan qalxması deməkdir, amma qadında belə məsələ yaransa, o, sanki bir xəstəliyə bənzəyir və onun müalicəsi və sağalması mümkün olandır. Kişi üçün ondan uzaqlaşmağa çalışan qadınının məhəbbətini zamanla geri qaytara bilməsi üçün qanuni yollara əl atması və onu zorla evində saxlaması heç bir eyib və maneəyə malik deyil, amma qadının öz hamisi və ərini əldə saxlamaq üçün qanunlardan kömək alması bəyənilən və qadına yaraşan hesab olunmur.

Əlbttə, deyilən hallar qadının kişiyə məhəbbət göstərməməsinin kişidə əxlaqi fəsad və zülümkarlıq hisslərinin artmasına bis olmadığı zamanlarda keçərlidir. Əgər kişinin zülmünün artmasına səbəb olarsa, İslam heç vaxt bu məsələdə kişiyə icazə verməmişdir ki, öz talaq haqqından sui-istifadə edərək qadını zorla evində saxlasın və onu boşamasın. Biz bu barədə bəhsin ikinci hissəsində, yəni, namərdcəsinə talaqdan çəkinməklə bağlı olan bəhsdə söhbət açacağıq.

Hər halda, kişi və qadının fərqləri kişinin qadın şəxsiyyətinə və qadının da kişinin qəlbinə ehtiyaclı olması məsələsindədir.

səh:242

Kişinin mehriban və qayğıkeş olmasının qadın üçün həddən artıq çox əhəmiyyəti vardır və bunlar olmadan evlilik və izdivac qadına görə dözülməz hesab edilir.

Psixoloq olan bir qadının nәzәrlәri

“Günün qadını” jurnalının yüz on üçüncü sayında “Anaların psixoloqluğu” başlığı altında Beatris Maryo adlı fransalı qadının qələmindən çıxmış bir kitabdan məqalə dərc edilmişdir. Həmin məqalənin əvvəlində qeyd edildiyi kimi, o qadın psixologiya sahəsində doktorluq dissertasiyasına malikdir, Parisdəki psixoloji xəstəxanaların psixoloqu və üç uşaq sahibidir. Məqalənin müəyyən qismində hamiləlik dövründə və ya uşağa sahib olduqdan sonra qadınların ərlərinin ehtiyac və qayğısına nə qədər ehytiyaclı olması barədə şərh verilmişdir. Orada belə yazılır: “Hansısa bir qadın özünün hamilə olduğunu və tezliklə uşaq dünyaya gətirəcəyini bildiyi zaman, özünə nəzər salmağa, öz bədəninin ətini qoxulamağa, özü barədə araşdırma aparmağa başlayır. Bu məsələlər, xüsusən də, onun ilkin övladı olacağı zaman baş verir. Qadınlarda araşdırma aparmaq hissi çox şiddətli şəkildədir və sanki o, öz vucudunu kəşf etməyə çalışır. Qadın birinci dəfə bətnindəki uşağın zərbələrini hiss etdikdə, qarnındakı bütün səslərə qulaq asmağa çalışır. Onun bətnində mövcud olan yeni bir varlıq qadına hədsiz bir səadət bağışlayır və o, yavaş-yavaş təklik və tənhalığa meyl etməyə və dünyadan təcrid olmağa başlayaraq bütün fikrini və vaxtını ona ayırmağa çalışır...

Qadınlar yeni hamilə olduqları vaxtlarda kişilərin üzərinə mühüm və əhəmiyyətli bir vəzifə düşür və təəssüflər olsun ki, onlar həmişə bu vəzifə və məsuliyyətlərdən yayınırlar. Gələcək ananın ərinin onu başa düşməsinə, onu dəstəkləməsinə və anlayış göstərməsinə həddən artıq ehtiyacı vardır. Əgər kişidən ona qarşı diqqətsizlik görsə, qadının fizioloji quruluşunun dəyişilməsindən ikrah hissinin yarandığını duysa, uşağı dünyaya gətirməkdən qorxar, narahatçılıq hissi keçirər və gözəlliyinin dəyişilməsində (məsələn, qarnının şişməsi ilə)

səh:243

kişini məsuliyyətli və bu baxımdan günahkar bilər... Qadın hamilə olduğu hallarda kişinin əvvəlkindən daha çox ona dəstək və qadının yanında olması zəruridir. Ailənin mehriban və qayğıkeş bir ataya ehtiyacı var, yəni qadın həmişə sözləri mənasız və yorucu olsa da belə, qəmli və sevincli hallarda dərdləşə biləcəyi, fikirlərini bölüşəcəyi birinin olmasını istəyir. Qadın daha çox onunla uşağı barədə söhbət edilməsini xoşlayır. Bir qadın üçün ən yaxşı hiss onun ana olacağı hissidir.

Əgər ərindən ona və hələ dünyaya gəlməmiş uşağa qarşı etinasızlıq etdiyini duysa, bu qadın üçün böyük və dözülməz bir əzab olar və analıq sevinc və iftixarı onun gözündən düşər və bətnindəki uşağı candərdi daşımağa başlayar. Belə vəziyyət və şəraitlə qarşılaşan hamilə qadınların doğuş ağrılarını şiddətli şəkildə hiss etdikləri müşahidə edilmişdir. Ana və övlad arasındakı rabitə ikitərəfli bir rabitə deyil, əksinə üçtərəfli - ata, ana və övlad arasında olan - rabitədir. Hətta, qadına talaq verilərək ondan ayrılsalar və ya kişi uzaqda olsa da belə, qadın öz təxəyyül və təsəvvüründə həmin rabitəni canlandıraraq onu qoruyub saxlayır. Bu məsələnin qadının hissiyyatında çox mühüm bir rolu vardır.”

Bütün bunlar həm psixoloq, həm də ana olan bir qadının söylədikləri idi.

Hissiyyatlara әsasәn meydana çıxan (yaradılan) ehtiyaclar

Digər bir varlığın mehribanlığı, məhəbbət və himayəsinə ehtiyac duyaraq bütün çətinliklərə dözə və tab gətirə bilən qarşı tərəfin (qadının) bu xüsusiyyətlərsiz övladının və başqa hislərinin də heç bir məna kəsb etmədiyinə hazırda biz diqqət yetirməliyik. Deməli, digər bir varlığın (kişinin) mehr və məhəbbətinə, qayğısına ehtiyaclı olan bir qadını qanunlar vasitəsi ilə kişiyə məcburi şəkildə necə sıramaq və yapışdırmaq mümkün ola bilər? Bir tərəfdən, kişinin öz qadınına qarşı etinasız və məhəbbətsiz olmasına çalışmaq və bu yolda bütün vəsilələri hazırlamaq və digər tərəfdən isə qanuni vasitələrdən istifadə edərək kişinin meylli və məhəbbəti olmadığı halda,

səh:244

qadınla onun arasında zorla necə ünsiyyət yaratmaq olar?

İslam bu sahədə elə bir fəaliyyət göstərmişdir ki, kişi qadını sevən və ona məhəbbət bəsləyən olsun. Eyni zamanda, qadının zorla kişilərə sırınmasına da heç vaxt razılıq göstərməmişdir.

Ümumi şəkildə, məhəbbət, xalis niyyət və meyil olduğu və bu məsələlər işin (izdivac və ailə münasibətlərinin) əsas və təməli hesab edildiyi zaman, qanunun məcbur etməsi və icbariliyinə ehtiyac duyulmadığını söyləmək yerinə düşərdi. İşin içində təəssüf və narahatçılığın olması mümkündür, amma icbar, ikrah və məcburiyyətə əsla yer yoxdur.

Bir misalı nəzərinizə çatdırırıq:

Camaat namazında pişnamazın (hamıdan öndə dayanan şəxsin) ədalətliliyi və ona iqtida edənlərin buna etiqadlı olması şərtdir. Pişnamazla iqtida edənlər arasındakı münasibət və əlaqə pişnamazın ədaləti və iqtida edənlərin (məmumun) onun ədalətinə inam və etiqadına əsasən bərpa edilmişdir. Qəlb və hissiyyatlar bu münasibət və ictimai rabitənin əsasını təşkil edir. Həmin səbəbdən, belə rabitələr məcburiyyət və zorla həyata keçirilməklə bir araya sığmır və mümkün deyil. Bu cür məsələlərdə qanun onun qorunması və qalmasına zəmanət verə bilməz. Pişnamazla ona iqtida edənlərin irtibat və münasibəti adalət və ixlas aradan qalxdığı zaman - istər yerli olsun, istərsə də yersiz - aradan qalxmış olur. Məsələn, pişnamaz ən yüksək təqva, ədalət və digər xüsusiyyətlərə malik olsa da, iqtida edənləri ona iqtida etməyə məcbur edə bilməz.

Pişnamazın məhkəməyə müraciət edərək camaatın ona nə üçün iqtida etmədiyini, inanmadığını söyləməsi, şübhəsiz ki, gülməli və rişxənd ediləsidir. Əslində, pişnamazlıq məqamına xəyanət camaatı məcburi şəkildə iqtida etməyə məcbur etməkdir. Nümayəndələrlə seçicilər arasındakı münasibət və rabitələr də bu şəkildədir. Yuxarıda qeyd edilən bütün məsələlər də burada əhəmiyyət kəsb edir. Hissiyyat və qəlb həmin ictimai münasibətlərdə də keçərlidir. Camaat səs verdikləri nümayəndəyə qarşı inamlı olmalıdır. Bir sözlə, demək istədiyimiz məsələ camaatın seçim etmək hüququnun məcburiyyətlə uyğunluq təşkil

səh:245

etmədiyini və onlar səhvə yol verərək düzgün olan və layiqli nümayəndəyə səs verməsələr də belə, həmin şəxsin şikayət etmək haqqının olmamasını deməkdir. Yəni, həmin şəxs “camaat nə üçün məni bütün bu üstün keyfiyyətlərlə seçməmişdir?” - deyə məhkəməyə şikayət edərək öz etirazını bildirə bilməz.

Belə məsələlərdə insanın həyata keçirə biləcəyi işlər camaatın təfəkkür və düşüncə səviyyəsini yüksəltməyə çalışmasıdır. Sadəcə bu zaman camaat öz dini vacibat və fərizələrini yerinə yetirə bilməkdə düzgün addım ata bilmək üçün tərbiyə edilər və onlar iqtida zamanı həqiqətdə də ədalətli olan şəxsləri seçər və ictimai münasibətlərdə də səlahiyyətli şəxslərə müraciət edər və onlara öz istəklərinə əsasən səs və rəy verərlər. Əgər nə vaxtsa, camaat səhvə yol verə və öz düşüncə və rəyini dəyişərək həmin şəxslərə səs veməkdən çəkinərsə, təəssüf etmək mümkündür, amma camaatı bu məsələdə hansısa bir addım atmağa icbari şəkildə məcbur etmək olmaz.

Ailə münasibətlərində də mövcud olan məsələlər eynilə yuxarıda sadaladığımız ictimai və dini məsələlərə bənzəyir. Biz İslamın ailə həyatını təbii bir icma kimi qəbul etdiyini və bu icma üçün xüsusi mexanizmi nəzərdə tutduğunu və həmin mexanizmə riayətin zəruri və onun dəyişilməsinin qeyri-mümkün olduğunu bilməliyik. İslamın ən böyük möcüzəsi həmin mexanizmin müəyyən edilməsindədir.

Qərbli ailələrin həmin problem və çətinlikləri həll edə bilməməsi və problem üstünə problem artırmalarının səbəbi həmin xüsusiyyəti (mexanizmi) diqqətə almamlarıdır. Xoşbəxtlikdən, aparılan yeni araşdırmalar tədricən bu məsələni aydınlaşdırmaqdadır. Mənə gün kimi aydındır ki, Qərb dünyası gələcəkdə ailə münasibətlərinin tənzimlənməsində islami elmi üsullardan istifadə edərək ondan yararlanacaqdır. Əlbəttə, mən İslamın nəzərdə tutduğu nurani təlim və mətin məsələlərini camaatın hazırda düşüncəsində olduğu ilə bir tutmuram.

Ailә tәmәllәrini möhkәmlәndirәn mәsәlәlәr bәrabәrlikdәn dә üstün olan bir mәsәlәdir

Hazırkı əsrdə İslamın min dörd yüz il əvvəl həmin məsələni

səh:246

həll etdiyindən qəflət edərək Qərbin özünü onun aşiqi kimi göstərdiyi məsələ bərabərlik məsələsidir. Ailə münasibətləri çərçivəsində mövcud olan nizam-intizamı təmin edən məsələ bərabərlikdən də üstün olan bir məsələdir. Xilqət qanununda mədəni cəmiyyət üçün sadəcə bərabərlik qanunuları nəzərdə tutulmuş və müəyyən edilmişdir, amma ailə münasibətləri zəminəsində həmin qanunlardan əlavə, digər qanunlar da təyin edilmişdir. Ailə münasibətlərinin tənzim edilməsində sadəcə bərabərlik və müsavilik qanununun olması təklikdə kifayət etmir və ailə icmasında mövcud olan digər qanunların təbiətini də tanımaq lazımdır.

Fәsad vә günah işlәrdә bәrabәr vә müsavilik

Çox təəssüflər olsun ki, “bərabərlik” sözü həddən artıq təkrar olması səbəbi ilə öz həqiqi mənasını itirmişdir. Bəzən bərabərliyin təkcə hüquqda olduğunu düşünürlər və digər məsələlərə də onun şamil olması unudulmuşdur. Elə zənn edirlər ki, bərabərlik sözü hansısa bir məsələdə özünü doğrultsa, bununla iş bitir. Belə bixəbər şəxslərin nəzərində, əvvəllər kişilər qadınlar üzərində zorakılığa malik idilər, amma indi qadınlar da həmin səlahiyyətə sahib olduqlarından, hər bir məsələ qaydasına düşmüş və bu sahədə hüquqi bərabərlik təmin edilmişdir. Keçmişdə talaq və boşanmanın haradasa, on faizinə kişilər səbəb olurdusa, hazırkı dövrdə dünyanın müxtəlif məntəqələrində evlilik və izdivacın boşanma və ayrılma ilə nəticələnməsinin qırx faizinə qadınlar səbəb olur. Belə isə biz şadlanıb bayram etməliyik, çünki artıq kişilərlə qadınlar arasındakı bərabərlik kamil bir şəkildə bərqərar olmuş və həmin məsələ onlara hakimdir.

Qədimdə təkcə kişilər öz qadınlarına xəyanət edir, təqva və iffət məsələlərini gözləmirdilər, indi isə Allaha şükürlər olsun ki, qadınlar da həmin məsələlərə qoşulmuş və iffət və təqvaya riayət etməyərək xəyanətə əl atmışlar. Bundan daha yaxşı nə ola bilər ki?!

Əhsən sənə, səd əhsən, ey bərabərlik! Ölüm olsun sənə, ey fərqlilik! Əvvəlki dövrlərdə kişilər rəhimsiz və daş qəlbli kimi

səh:247

tanınır və iki-üç uşağı olduğu halda, öz ailə və uşağını yenicə tapdığı məşuqəyə görə atıb gedirdilərsə, indi bu məsələ öz yerini qadınlara vermişdir. Onlar hansısa bir əyləncə və kef-damaq məclisində yenicə tanış olduğu kişiyə qoşularaq illərlə sahib olduğu evliliyini dağıdır və ev-eşiyini, oğul-uşağını tərk edərək öz istək və meyilləri ardınca gedirlər. Bəh, bəh, necə də gözəl bir rəftardır (əlbəttə, bunların hamısı bir kinayədir)! Kişi və qadın artıq eyni bir səviyyə və dərəcəyə malikdirlər və beləliklə, bərabərlik də təmin edilmişdir!

Bütün bu dediklərimizdən İslamın nə üçün talaq və boşanmadan xoşu gəlməsə də, onun qarşısını almaq və maneə yaratmaq üçün müəyyən qanunları təyin etmədiyi aydın olur. Eyni zamanda, hansısa bir məsələnin bir zamanda həm halal, həm də haram və qəzəb yaradan olması başa düşüldü.

Talaq haqqı (4)

Əvvəlki bəhslərdə söylədiklərimizdən İslamın ailə münasibətlərinə ehtiramla yanaşdığı, onun təməl və dayaqlarının dağılma və sarsılmasını sevmədiyi və bu sahədə onun qorunması üçün bütün ictimai və əxlaqi tədbirləri işə saldığı və boşanmanın qarşısını almaqda icbar (məcburiyyət) və qanuni səlahiyyətlərdən başqa, bütün vasitələrdən istifadə etdiyi anlaşılmış oldu.

İslam kişiyə qanuni yolla zor tətbiq edilməsi və qadının da məcburi olaraq kişinin evində saxlanılması məsələsi ilə müxalif və buna qarşıdır. Həmin məsələ İslamın nəzərində qadının ailə daxilindəki tutmuş olduğu mövqe ilə ziddiyyət təşkil edir. Deməli, ailə münasibətləri hissiyyat və atifələrə əsaslanır və ailədə ər və uşaqların məhəbbətini qazanmaq və onları özünə tərəf çəkərək cəzb etmək qadının üzərinə düşən bir vəzifə və funksiyadır.

Hansısa bir ailədə kişinin qadına olan məhəbbət və meyli həlledici rola malikdir və ailəyə işıq verib onu aydınlaşdıran da, məhz, həmin məsələdir, eyni zamanda, övladların da anaya qarşı məhəbbət bəsləməsində də ərin qadına olan məhəbbəti əhəmiyyət və önəm daşıyır. Xanım Beatris Maryonun - onun barəsində əvvəlki bəhsdə bildirmiş və nəzərlərini diqqətinizə

səh:248

çatdırmışdıq - da söylədiyi kimi, qadının övladlarına qarşı olan məhəbbəti azalmadan sabit qalan bir məhəbbət deyil və bəzən həmin məhəbbət ərin qadına göstərdiyi münasibət və məhəbbətə əsasən dəyişə bilir və bu, analıq hissində təsirlidir.

Nəticədə, qadının ərinin hissiyyat və məhəbbətindən yararlanaraq öz övladlarına sevgi və məhəbbətini verə bilməsinin əhəmiyyət kəsb etdiyini bildirmək istəyirik. Kişini dağlıq əraziyə, qadını oradakı çeşməyə və övladları da çəmənlikdə bitən güllərə bənzətmək olar. Çeşmə və bulaq dağ yağışlarından yaxşı şəkildə bəhrələnə bilməlidir ki, gülləri su ilə təmin edə bilsin. Əgər həmin yağış suları kifayət miqdarda olmasa və torpaq da onu cəzb etməsə, bulaq quruyacaq, güllərə su yetişməyəcək və onlar məhv olacaq.

Yuxarıdakı misala əsasən, səhra və güllər yağışa ehtiyaclı olduğu kimi, ailə münasibətləri və ailə həyatının davamlı olmasında da qadın kişinin məhəbbətinə ehtiyaclıdır. Bu məhəbbətin təsiri ilə həm qadın, həm də övladlar şad və səfalı həyat sürə bilirlər. Belə olduğu təqdirdə, qanundan silah kimi kişinin əleyhinə istifadə edilməsi düzgün və ağıla batandırmı?

İslam namərdliklə verilən talaq və boşanmalarla, yəni müəyyən müddət bir qadınla həyat sürüb ondan faydalanan və bəhrələnən kişinin yeni bir qadın həvəsinə düşməsi səbəbi ilə verilən talaqlarla şiddətli şəkildə müxalifətçilik edir. Amma bu, İslamın namərd kişiləri həmin qadınları boşamamağa məcbur etməsi mənasında deyil. Çünki belə addımlar ailə münasibətlərinin təbiəti ilə fərq və ziddiyyətə malikdir. Qadın qanuni və icbari yolla ərinin evinə qayıda bilər və bu məsələyə onun evi işğal etməsi kimi baxa bilərik. Amma belə işlərlə qadın heç zaman özünün kişi məhəbbətinə olan ehtiyacını təmin edərək ödəyə, həmçinin, evinin xanımı ola bilməz.

İslam kişilərin bu cür rəftar etməsinin qarşısını almaq üçün müəyyən tədbirləri nəzərdə tutmamış deyil. Amma ailə münasibətlərinin mərkəzində dayanan, hislərlə əlaqədar dəf və cəzbetmə rolunu oynayan qadınların zor və qanuni yolla kişinin yanında qalmasını qəbul etmir. İslamın bu zəminədə həyata

səh:249

keçirdiyi işlər Qərb və qərbəmeyillilərin yerinə yetirdiklərinin tamamilə əksi və onun tərs mütənasibidir. İslamın kişilərin namərdlik, vəfasızlıq və həvəsbazlığı ilə şiddətli mübarizə aparmasına baxmayaraq, o, qadınları zorla belə kişilərin yanında saxlamağa razı deyil. Amma qərblilər günbəgün kişilərin namərdlikləri və vəfasızlıq amillərini artıran işləri görməklə qadının onların yanında zorla qalmasına çalışır.

İslamın namərdcəsinə talaq vermək istəməyən kişilərin qadını zorla saxlamasına məcbur etmədiyini və insanlıq xüsusiyyətlərinin qorunub saxlanmasına çalışdığını təsdiqləmək lazımdır. O, bu zəminədə müəyyən tədbirləri həyata keçirərək belə talaq verilmə hallarının azaldılmasına çalışmışdır. Halbuki, digərləri həmin məsələni zorla həyata keçirmək istəyirlər. Şərqə nisbətdə Qərbdə baş verən talaqların sayı “Nyuz vik” qəzetinin verdiyi məlumatlara əsasən, qadınların həvəsbazlıqlarına görə həddən artıq armış və artmaqdadır.

Ailә asayişi vә әmin-amanlığının tәbiәti digәr sülh vә әmin-amanlıqlardan fәrqlәnir

Qadın və kişi arasında ailədə sülh və sazişin olması aydın məsələdir. Əlbəttə, ailədəki bu sülh və əminamanlıq iki qonşu və həmsərhəd olan dövlət, iki şərik və iki qonşu arasında olan sülh və sazişlərdən həddən artıq fərqlənir. Həmin məsələlərdəki sülh və anlaşmalar ata, ana və övladlar arasındakı münasibətlərə bənzəyir, yəni onlar arasında bir-birinə qayğı, digərinin səadət və xoşbəxtliyini özünün xoşbəxtliyi və problemlərini isə öz problem və çətinliyi kimi hesab edilir. Amma iki şərik, iki dövlət, qonşu və digər şəxslər arasında bu cür münasibətlər mövcud deyil.

Belə olan sülh və sazişlərdə bir-birinin haqqına təcavüz və onu aradan aparmaq kimi məsələlər meydana çıxmır. İki düşmən dövlət arasında da silah gücünə sülhün yaradılması da kifayətdir. Əgər hansısa üçüncü bir dövlət iki dövlətin sərhədlərini işğal edərək onların müharibə etməsinə mane olarsa, bu sülhdür. Çünki siyasi sülh təcavüz və hücum olmayan sülhün bərqərar edilməsi mənasından başqa, bir mənaya malik

səh:250

deyildir. Amma ailədəki sülhün siyasi sülhdən fərqləri vardır. Ailə saziş və sülhündə sadəcə bir-birinin haqlarına təcavüz edərək onları aradan aparmamaq kifayət etmir. Burada daha üstün məsələlər vardır. Ata, ana və övladlar arasında olan ruhi vəhdət kimi bir vəhdətin olması zəruridir.

Təəssüflər olsun ki, Qərbdə tarixi və geoloji səbəblərə əsasən, onlar hiss və duyğulara (hətta, ailə daxilində də) əhəmiyyət verilmir və bu məsələlərə biganə yanaşılır. Qərblilərin nəzərində ailə daxilindəki sülh və sazişin siyasi və cəmiyyətdə həyata keçirilənlərlə heç bir fərqi yoxdur. Onlar iki ölkə arasında onların sərhədlərinə qoşun yeridib sülh yaratdıqları kimi, istəyirlər ailədə də məhkəmə və qanunların təsir qüvvəsindən istifadə edərək ailə daxilində kişi və qadın arasında sülh və saziş yaratsınlar. Amma onlar ailədə sülh və saziş yaradılmasının kişi ilə qadın arasındakı sərhədlərin aradan qaldırılmasında, vəhdət təşkil edilməsində və digər qüvvələrə əhəmiyyət verilməməsində olduğunu unudaraq ondan (həmin məsələdən) qafil olmuşlar.

Qərbə pərəstiş edən kəslər qərbliləri onların ailə məsələləri ilə bağlı səhvlərdən xəbərdar və agah etmək əvəzinə, onlarla o qədər həmrəng və həmxasiyyət olmuşlar ki, özlərini unutmuş və bu sahədə heç bir şeydən çəkinməmişlər. Əlbəttə, qərblilərə pərəstiş edənlərin bu şəkildə çaşğınlıqda qalması heç də çox çəkməyəcək və şərqlilər özlərinin şəxsiyyətinə dəyər verərək həyatlarını öz fəlsəfə və düşüncələrinə uyğun davam etdirəcəkləri zaman uzaq deyil. Bu yerdə iki mətləbin xatırladılmasını zəruri hesab edirik:

İslam boşanma vә talqdan yayınmağa sәbәb olan hәr bir amili yaxşı qarşılayır

1. Bizim əvvəlki bəhslərimizdən bəzi şəxslər belə bir nəticəyə gələ bilərlər ki, guya, biz kişi boşanmaq istədiyi zaman onun üçün bütün qapıları üzünə açmaq və heç bir maneə yaratmamağın lazım gəldiyini iddia edirik. Xeyr, əslində bizim demək istədiklərimiz bunlar deyildi. Biz İslamın talaq və

səh:251

boşanmanın qarşısını zorla almaq üçün qanuni vasitələrdən istifadə etmədiyini diqqətinizə çatdırmağa çalışırdıq. İslam kişini boşanmaqdan yayındıran hər bir səbəbi xoş və yaxşı qarşılayır. Təbii olaraq, İslam talaq və boşanmanın təxirə düşməsi üçün müəyyən şərt və müqərrəratları nəzərdə tutmuşdur. İslam bu zəminədə boşanmanın düzgün və səhih olması üçün iki adil şəxsin şahid tutulmasını tələb edərək bu yolla kişi yanlış olaraq boşanmağa çalışarsa, onun doğru addım atmadığını demələrinə çalışır ki, boşanma həyata keçməsin. Yəni, həmin iki adil şəxs əslində səy və təlaş göstərməlidirlər ki, kişi ilə qadın arasında sülh və saziş yaratsın və onların boşanmasına haradasa, mane olsun.

Amma günümüzdə bir qayda halını alaraq iki şahidin hüzurunda ər və arvadı görüb tanımadan sadəcə onların adlarını oxumaqla talaq vermək başqa bir məsələdir və bu cür talaq və boşanma İslamın nəzərdə tutduğu hədəf və məqsədlərdən tamamilə fərqlənir.

Məsələn, iki nəfər adil şəxsin hüzurunda talaq məsələsini icra edən şəxs belə deyir: “Mən qadının əri Əhmədin vəkili olaraq xanımı Fatiməyə talaq verirəm. Görəsən, Fatimə və Əhməd kimdir? İki ədalətli şəxs ünvanında talaqın verilməsinə şahid olanlar onları görmüş və tanıyırlarmı? Belə olan təqdirdə, onlar həqiqətən də, şahid olaraq həmin şəxslərin boşanmasına dair şəhadət verə bilərlərmi? Əlbəttə, xeyr! Bəs, bu necə şəhadətdir? Mən bundan baş açmıram.”

Əgər talaq veriləcəksə, onun düzgün həyata keçirilməsi üçün iki adil şahidin olması zəruridir və bu məsələ kişilərin boşanmadan vaz keçməsinə səbəb olur. İslamda evliliyin müqəddiməsi üçün iki adil şəxsin iştirakının zəruriliyi və şərt olması nəzərdə tutulmamışdır. Buna səbəb xeyir işin təxirə salınmaması olmuşdur. Amma işin sonu olmasına baxmayaraq, boşanma zamanı iki adil şəxsin olması şərt və zəruridir. Eyni zamanda, qadının menustrasiya (aybaşı) dövrünü də evlilik və izdivaca maneə hesab etməmişdir, amma talaq və boşanma məsələsində həmin məsələ bir maneə funksiyasını daşıyır. Yəni,

səh:252

həmin məsələ cinsi münasibətlərin yerinə yetirilməsinə maneə sayılır. Talaq zamanı qadın aybaşı olarsa, ona pak olacağı müddətə qədər talaq verməyə icazə verilmir. Bəlkə də, İslamın qadınların menustarsiya dövrlərinidə evlənməsinə və izdivac əqdinin oxunmasına icazə verməməsi daha yaxşı olardı, çünki yeni evlilər həmin məsələlərə mümkündür, riayət etməsinlər. Əksinə, aylıq xəstəliyin ayrılıq və uzaqlığa səbəb olan talaqda o qədər də təsiri yoxdur. Evliliyə tərəfdar və ayrılığa müxalif olan İslam həmin məsələni talaqdan fərqli olaraq, evliliyə maneə hesab etməmişdir. Hətta, bəzi hallarda üç ay gözləmək lazım gəlir ki, sonradan talaq verilə bilsin.

Bu cür maneə və məsələlərin yaradılmasının kişi və qadının müəyyən müddətdən sonra öz adi həyat tərzlərinə qayıda bilməsi üçün bir fürsət olması aydın məsələdir. Əgər qadına qarşı ikrah hissi duymaq kişi tərəfindən olar və o, talaq verərsə, İslam kişinin yenidən qadınını qaytarmaq istədikdə, qadın üçün iddə adlanan bir müddəti nəzərdə tutmuşdur ki, həmin müddətdə fikrindən daşına bilsin. İslam evlilik, övladlar və qadının xərclərini kişinin öhdəsinə qoymaqla yanaşı, burada əməli bir maneəni də kişi üçün nəzərdə tutmuşdur. Yəni, öz əvvəlki qadınına talaq verib onu boşamaq istəyən kişi qadının iddə saxladığı müddətdə onun xərclərini, həmin qadından olan övladlarının ehtiyaclarını ödəməyi öz öhdəsinə götürməlidir və bundan əlavə, yenidən evlənmək istədiyi qadın üçün mehriyyə nəzərdə tutmalı və evlilik məsələlərinə təzədən başlamalıdır. Eyni zamanda, ikinci qadın və ondan dünyaya gələcək övladların xərcləri də bura daxildir. Belə məsələlər birinci qadından olan övladlarını anasız boyütmək baxımından, kişidə vəhşət və çətinlik yaradaraq onun istər-istəməz boşanmaq fikrindən dönməsinə yardımçı olur.

Ailə münasibət və təməllərinin aradan qalxdığı zamanlarda da İslam həm qadın, həm də kişi tərəfindən nümayəndə olmaq üçün bir hakimi təyin edir və hadisələrin ailə məhkəməsinə qədər gedib çıxmasına və həmin məsələlərin öz həllini tapmasına çalışır. Bu zəminədə hakimlər kişi və qadının münasibətlərinin islah edilərək

səh:253

onlar arasındakı ixtilaflı məsələlərin həll edilməsi baxımından bütün səy və təlaşlarını edirlər. Əlbəttə, onlar ayrılmaqdan başqa, bir çarənin olmadığı nəticəsinə gəlsələr, qadın və kişi ilə məşvərət etdikdən sonra onlar arasında ayrılmanı təmin edirlər. Kişi və qadının ailəsində hakimlik etmək səlahiyyətinə malik olan şəxslər bu cür məsələlərdə hökm vermək üçün daha üstün və birinci dərəcəlidirlər. Qurani-kərimin “Nisa” surəsinin 35-ci ayəsində göstərildiyi kimi, Allah-taala buyurur:

{وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَینِهِمَا فَابْعَثُوا حَکَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَکَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ یرِیدَا إِصْلَاحًا یوَفِّقِ اللَّهُ بَینَهُمَا إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا خَبِیرًا}

“(Siz, ey şəriət hakimləri, yaxud ey qövmün ağıllıları ) əgər o ikisinin (ər ilə arvadın) arasındakı çəkişmə və ziddiyyətdən qorxsanız, onda bir hakim kişinin ailəsindən və bir hakim qadının ailəsindən seçin ki, əgər (aranı) düzəltmək qəsdləri olsa, Allah o ikisinin arasında uyğunluq (saziş) yaradar. Həqiqətən, Allah bilən və xəbərdardır.”

“Kəşşaf” təfsirinin müəllifi ayədəki “həkəm” (hakim) kəlməsi barədə belə deyir:

ای رجلاً مقنعاً رضیا یصلح لجکومه العدل والإصلاح بینهما

Yəni, “hakim ünvanında seçilən şəxs etimad ediləsi, güclü məntiqə sahib və sözü keçən olmalıdır. Eyni zamanda, ədalətli və kişi ilə qadın arasında sülh yaratmağı bacarmalıdır.”

Deməli, kişi və qadının yaxınları arasından yad olan şəxslərə nisbətdə hakim seçməyə üstünlük vermək onların məsələlərdən daha çox xəbərdar olması və kişi ilə qadın arasında razılıq və anlaşma yarada bilmələri baxımındandır. Yəni, onlar yadlara nisbətdə baş verən hadisələrdən xəbərdar və onlar arasında sülh və razılaşma yaratmağa daha çox meyillidirlər. Bunlardan əlavə, kişi və qadın öz ürək sirlərini yad olan şəxslər arasında deyil, qohum-əqrəba və yaxınları arasında daha rahat aşkar edə bilirlər. Onlar yad insanlara deyə bilmədikləri ürək sözlərini qohum və yaxınlarına deyə bilirlər.

Kişi və qadın arasında bu məsələlərlə bağlı hakim təyin edilib-edilməməsinin vacib və ya müstəhəb olması barədə alimlər arasında fikir ayrılığı mövcuddur.

Tədqiqatçılar bu məsələnin vacib və hökumətin üzərinə düşən bir vəzifə olmasına etiqad bəsləyirlər. Şəhid Sani

səh:254

“Məsalik” əsərində bu vəzifənin bildirildiyi kimi, hakimlərin məsuliyyətlərinə daxil olduğu və eyni zamanda, vacib və zəruriliyi barədə açıq-aşkar fətva vermişdir.

“Əlmənar” təfsirinin müəllifi olan Seyid Məhəmməd Rəşid Rza hakim təyin edilməsinin vacib olması barədə rəy və fikrini bildirdikdən sonra, İslam alimlərinin onun müstəhəb, yoxsa, vacib olması barəsindəki ixtilaflarına cavab verərək deyir: “Müsəlmanlar arasında əməldə həyata keçirilməyən həmin məsələnin özü və onun sonsuz üstünlüklərindən istifadə edilməməsidir. Bunun nəticəsində talaq və boşanmalar günbəgün artır, ailələrdə ixtilaf və münaqişələr başa verir. Amma müsəlmanlar Quranın açıq-aşkar olan nəssinə əməl etmirlər. Bütün alimlər də sadəcə bu məsələnin müstəhəb və ya vacib olması barədə ixtilaf və mübahisə etməkdədirlər. Bir nəfər meydana çıxıb demir ki, istər vacib olsun, istərsə də müstəhəb, nə üçün kimsə onun həyata keçirilməsi üçün hansısa bir addımı atmır? Niyə bütün qüvvələrinizi təkcə mübahisə və münaqişəyə sərf edirsiniz? Əgər insanlar bu məsələlərdən istifadə etməyəcəklərsə, onda həmin məsələnin müstəhəb və ya vacib olmasının nə mənası vardır?”

Şəhid Sani hakimlərin kişi ilə qadın arasında sülh və saziş yaratmaqla bağlı kişinin öhdəsinə qoya biləcəkləri şərtlərdən bəhs edərək belə deyir:

“Onlar kişini məcbur edirlər ki, qadını filan şəhərdə məskunlaşdırsın. Məsələn, almaq istədiyi ikinci qadını və ya öz anasını birinci qadını məskunlaşdırdığı evdə, hətta, ayrıca otaqlarda belə olsa, yerləşdirməməli olmasını bildirirlər. Yaxud da qadının mehriyyəsini və ya ondan müəyyən məbləğdə borc pul almışsa, onu dərhal ödəməyə kişini vadar edirlər.”

Bu məsələləri bildirməkdə məqsədimiz talaqın təxirə salınmasına səbəb olan hər hansı bir məsələnin İslamın nəzərində bəyənilən olmasıdır. Bizim iyirmi ikinci məqalədə bəyan etdiyimiz bu sualın “kişinin boşanmaqla bağlı verdiyi qərara məhkəmə heyəti müdaxilə edərək təxirə sala bilmək haqqına sahibdirmi?” cavabı aydınlaşacaq.

səh:255

Bizim cavabımız həmin haqqa məhkəmə heyətinin sahib ola bilməsini deməkdir. Çünki boşanmaq üçün qəbul edilən hər hansı bir qərar ailə təməl və münasibətlərinin dağılmasına gətirib çıxarmır. Başqa bir ifadə ilə desək, talaqla bağlı verilən bütün qərarlar ailədə kişinin qadına qarşı məhəbbətinin azalması və qadının ailədəki təbii mövqeyinin süqutuna və kişinin qadını saxlaya bilməməsinə səbəb olmur. Verilən qərarların əsəbilik və səhvlik ucbatından ola bilməsi də mümkündür. Bu baxımdan, cəmiyyətin əsəbilik və səhvliklər səbəbi ilə verilən boşanma və talaqlara qarşı çıxması və mübarizə aparması bəyənilən və İslamın nəzərində də qəbul ediləndir. Məhkəmələr qadınla kişinin boşanması ilə bağlı qərar qəbul etmədiyi zamana qədər onların ayrılmasını təxirə salmaq və bu məsələyə mane olmaq mümkündür. Əgər onlar (kişi ilə qadın) arasında sülh və sazişin yaradılmasının mümkün olmaması müəyyən edilərsə, talaq və boşanmanın həyata keçirilməsi gerçəkləşir.

Qadının ailәdәki xidmәtlәrinin keçmişi (sabiqәsi)

2. Bildirmək istədiyimiz digər bir mətləb kişilərin qadınlara namərdliklə verilən boşanma məsələlərinin, şəxsən, qadının özünə də müəyyən zərərlər vurduğunu və bunu unudaraq görməzdən gəlməməli olduğumuzdur. Qadın illərlə səmimi şəkildə öz ərinin evində yaşayaraq onun evini öz evi kimi bilir və ayrı-seçkilik etmir və bu sahədə əlindən gələni əsirgəməyərək ailəsinə xidmət etməyə çalışır. Qadınlar (əlbəttə, şəhərdə yaşayan qadınların müəyyən bir təbəqəsi istisna olmaqla) ailədə ekonomik baxımdan o qədər yığımcıllıq və qənaətçilik edirlər ki, kişilərin özlərini də narazı salırlar. Bu cür qadınlar ev işlərində xidmətçi və qulluqçulardan istifadə etməkdən vaz keçərək qənaətçilik edir və özünü ailə və ev işlərinə və həqiqətdə isə, ərinə fəda edirlər. Belə olan halda, kişinin yeni bir qadınla evlənmək fikrinə düşərək illərlə birlikdə yaşadığı, ömrünü və salamatçılığını ərinə sərf etdiyi qadını boşamaq istəməsi və birinci qadının zəhmətləri hesabına əldə etdiklərini əyyaşlığa və kefə sərf etməsi nə dərəcədə qəbul

səh:256

ediləndir? Həmçinin, bu işin cəzası nədir?

Bu yerdə təkcə kişi və qadın arasındakı ailə münasibətlərinin dağılmasından söhbət getmir və biz kişinin namərdcəsinə hərəkətlərinə qadının təbii olaraq dözməsini söyləyə bilmərik. Ortada başqa bir məsələnin olduğu da aydındır. Yəni, qadının illərlə çəkdiyi zəhmətlərin hədər getməsi, onun öz yeri və evini rəqibə verməli olması və s. kimi məsələlərdən söhbət gedir.

Ailənin dağılması, ərin başqası ilə evlənməyə çalışmaq istəməsi bir tərəfə dursun, insanın öz əlləri ilə tikib düzəltdiyi evini itirməsi ağır bir dərddir. Əgər hansısa bir toyuğu da öz yuvasından çıxarmaq istəsəniz, o da özünü müdafiə etməyə çalışar. Belə olduğu təqdirdə, qadın öz ailə və evini müdafiə etməli deyilmi? Görəsən, kişi tərəfindən bu cür rəftar qadına açıq-aşkar zülm etmək deyildirmi? İslam bu cəhətdən hansı məsələləri nəzərdə tutmuşdur? Bizim nəzərimizcə, həmin məsələ diqqət edilməli olan bir məsələdir.

Adətən, meydana çıxan problem və çətinliklərə səbəb kişilərin namərdcəsinə verdikləri talaqlardır. Talaq və boşanma sadəcə ailə münasibətlərinin parçalanma və dağılması deyil, qadının müflis və məhv olması deməkdir. Ailə və ev məsələsi talaq və boşanma ilə fərqlilik təşkil edən iki məsələdir. Biz onlar arasında müəyyən fərq və ayrılıqların olmasını nəzərdə tutmalıyıq.

İslamın nəzərində bu məsələ və problem öz həllini tapmışdır. Barəsində danışdığımız problem kişilərin sui-istifadə etməsi və qadınların yaxşı niyyətlərindən qaynaqlanmışdır. Eyni zamanda, həmin məsələlərin yaranmasına səbəb olan digər hallar kişinin qadını özünə bir qul kimi hesab etməsi və onun əməyinin nəticəsinin özünə şamil olduğunu düşünməsi və qadının da təbii olaraq, kişinin bütün göstəriş və əmrlərinə tabe olmasını güman etməsidir. Halbuki, biz əvvəlki bəhslərimizdə dəfələrlə qadının əmək fəaliyyətinin, şəxsən, onun özünə aid olduğu və bu sahədə tamamilə sərbəst və azad olamsını və kişinin bu barədə heç bir haqq sahib olmadığını oxucuların diqqətinə çatdırmışdıq. İslam dini qadına kamil şəkildə iqtisadi

səh:257

azadlıq vermiş, üstəlik onun və övladlarının xərclərini də kişinin öhdəsinə qoymuşdur. Buna səbəb qadının kişidən asılı olmadan özü və həyatı üçün maddi sərvət toplaya bilməsı və əgər ayrılıq və talaq kimi məsələlər meydana çıxarsa, onun bu sahədə narahatçılığına ehtiyac duyulmamasıdır.

Əlbəttə, qadın öz əlləri ilə evi üçün yığıb düzəltdikləri şeylərin ona şamil olduğunu düşünməkdə haqlıdır və kişinin onları qadının əlindən almağa ixtiyarı yoxdur. Belə narahatçılıqları qadını əri və evi üçün işləməyə məcbur edən və onun əmək fəaliyyətinin bütün nəticələrini özünə deyil, onun ərinə şamil olduğunu qəbul edən rejimlərdə müşahidə etmək mümkündür. Bizim camaatımız arasında da yaranan narahatçılıqlar islami qanunlardan xəbərsiz, cahil və qafil olmağın səbəbi ilədir.

Bütün bunların digər bir səbəbi də kişinin qadının vəfadarlığından sui-istifadə etməsi məsələsidir. Bəzi qadınlar islami qanunları bilməmələri üzündən deyil, ərlərinə etimad edərək işin içində hesab-kitabın, “sənin və mənim malım” söhbətinin olmaması üçün öz evi və ailəsinə xidmət edir. Bu baxımdan, onlar özləri barədə düşünmür və İslamın onlara verdiyi fürsətlərdən istifadə etmirlər. Onlar (qadınlar) bir də onda gözlərini açıb ayılırlar ki, ömürlərini sadəcə vəfasız olan bir ünsür üçün sərf etmişlər və İslamın onlar üçün nəzərdə tutduğu kifayət qədər olan fürsətlərin də hamısı əllərindən çıxmışdır. Belə qadınlar sadəlövh olmamalı və əvvəlcədən çox diqqətli olmalıdırlar. Əgər qadın şəri haqlarından özünün mal və sərvət toplaması üçün istifadə etməkdən vaz keçərək öz işçi qüvvəsini (əmək fəaliyyətini) ərinə hədiyyə etsə, kişi də əvəzində, Quranında buyurulan

{وَإِذَا حُییتُمْ بِتَحِیهٍ فَحَیوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ حَسِیبًا}

“Sizə salam verildikdə, siz ondan daha gözəl və yaxud onun kimi bir salam(la cavab) verin!”(1)

ayəsini uyğun əməl etməlidir. Şübhəsiz, Allah hər şeyin hesabını aparandır) hökmünə əsasən, həmin miqdarda və ya

səh:258
1- [1] . “Nisa“ surəsi, ayə 86.

ondan bir qədər artıq qadına nəyi isə hədiyyə və əta etməlidir.

Vəfalı və qadınlarına məhəbbət bəsləyən kişilər arasında həmişə onların (qadınların) etdikləri fədakarlıq və verdikləri hədiyyələr müqabilində onlara nə isə könül oxşayan bir hədiyyə, ev və s. almaq qayda halını almışdır.

Hər halda, bizim demək istədiyimiz məsələ talaq məsələsinin qadının evsiz-eşiksiz qalmasına səbəb olmamasıdır. Talaq və boşanma qanunlarında dəyişikliklərin edilməsi həmin çətinlik və problemlərin həll edilməsində təsirli rola malik olmayacaq. Bu məsələ qadının iqtisadi cəhətdən azad və müstəqil olub-olmaması məsələsi ilə əlaqədardır və İslam da həmin məsələni həll etmişdir. Belə problemlər bəzi qadınlar arasında islami təlim və qanunlardan xəbərsizliyin olması və digər qrupdan olan qadınlar arasında isə sadəlövhlük və qəflətdən qaynaqlanır. Əgər qadınlar İslamın onlar üçün nəzərdə tutmuş olduğu fürsətlərdən istifadə etsə və öz ərlərinə fədakarlıq kimi xüsusiyətləri nişan verməsələr, bu məsələ və çətinliklər öz-özlüyündə həll olub aradan qalxacaqdır.

Talaq haqqı (5)

Əgər hörmətli oxucu xatırlayırsa, əvvəlki bəhslərimizdə talaqdan yaranan problemlərin iki məsələdən qaynaqlandığını söyləmişdik: Onlardan biri kişilərin vəfasızlıq etməsi və namərdcəsinə talaq və boşanmaya can atması, digəri isə belə kişilərin aralarında heç bir anlaşma və sazişin yarana bilməyəcəyini bilsələr də, qadına daha çox əziyyət vermək üçün onlara talaq verməmələri məsələsidir.

İki fəsildən əvvəl olan bəhsdə birinci məsələyə toxunmuşduq. Demişdik ki, İslam talaqın baş verməsinə mane sayılan hər bir səbəbi xoş qarşılayır və özü də onun həyata keçməməsi üçün müəyyən xüsusi tədbirləri nəzərdə tutmuşdur. İslam sadəcə güc və zor tətbiq etməklə ailə təməllərinin qorunması ilə müxalifət edir. Deyilənlərdən İslamın nəzərində ailənin canlı bir təşkilat olması və həyatına davam etməsinin əhəmiyyət kəsb etdiyi və İslamın bu zəminədə səy və təlaş

səh:259

göstərdiyi məlum olur. Amma həmin varlıq öldüyü zaman, yəni ailə dağıldıqda, onu süni şəkildə və qanunlarla mumyalayaraq qorumağa çalışmır və buna görə təəssüflənərək onun dəfn edilməsinə göstəriş verir.

Talaq və boşanma haqqının kişiyə verilməsi səbəbi aydın oldu. Yəni, evlilik münasibətləri təbii əlaqələrə əsaslanır və onun xüsusi mexanizmi mövcuddur. Bu münasibətlərin möhkəmləndirilməsi, eyni zamanda, onun dağıdılması ilə bağlı bütün kilidlər xilqətdə kişinin ixtiyarı və əlində qoyulmuşdur. Xilqət və yaradılış hökmlərinə əsasən, hər hansı bir kişi və qadın bir-birinə nisbətdə müəyyən edilmiş xüsusi mövqe və funksiyalara malikdirlər və onları heç cür əvəz etmək və ya bir-birinə bənzətmək mümkün deyil. Həmin mövqe və xüsusiyyətlərin bir növ talaq haqqına da məxsus olduğunu söyləmək olar. Başqa bir ifadə ilə desək, o digər məsələ deyil, hər bir kişi və qadının eşq və məhəbbət məsələsi və evliliyi ilə bağlı olan bir xüsusiyyətdir.

Kişinin talaq vermәk haqqı onun mәhәbbәt mәsәlәsi ilә әlaqәdar...

Kişinin talaq vermәk haqqı onun mәhәbbәt mәsәlәsi ilә әlaqәdar olan xüsusi funksiyasından qaynaqlanır, nәinki, onun mülkiyyәt vәzifәsindәn

Bu yerdə siz İslamın ziddinə olaraq təbliğat aparan ünsürlərin dəyərini anlaya bilərsiniz. Həmin ünsürlər bəzən belə deyirlər: “İslamın kişiyə talaq və boşanma haqqını verməsinə səbəb onun qadının iradə, meyil və arzu sahibi olmasını qəbul etməyərək şəxsiyyət sırasında deyil, əşya sırasında qəbul etməsidir. Eyni zamanda, İslam kişini qadının maliki hesab edir və təbii olaraq, الناس مسلطون علی اموالهم yəni, insanlar öz malları üzərində ixtiyar sahibidirlər) hökmünə əsasən, ona istədiyi zaman öz malını (mülkiyyətini) tərk etmək haqqını verir.

Aydın məsələdir ki, İslamın məntiqi kişinin malik və qadının mülkiyyət olmasına əsaslanmır. İslamın məntiq və düşüncəsi belə fikirdə olan yazıçıların düşüncəsindən üstün və

səh:260

dəqiqdir. İslam vəhyin şüasında ailə münasibətlərinin təməl və əsasları ilə əlaqədar olan rəmz və sirlərə agah olmuşdur. Hazırda on dörd əsr keçdikdən sonra elm həmin məsələ və sirlərə yol taparaq özünü yaxınlaşdırır.

İzdivac vә evliliyin tәbii mahiyyәti sahiblәnmәk olduğu üçün...

Həmin düşüncəyə sahib olan insanlar bəzən də belə deyirlər: “Nə üçün talaqın ayrılıq kimi bir forması vardır? Talaq gərək məhkəmə ilə həll edilsin.” Onlara bu şəkildə cavab vermək lazımdır: “Evlilik sahiblənmə olduğu üçün talaq da ayrılıqdır. Əgər siz talaq qanunları ilə əlaqədar olaraq kişi və qadın arasında mütləq şəkildə əvəzetmə və dəyişiklik yarada bilsəniz, evlilik və izdivacı öz təbii halətindən çıxara, təbii qanunları dəyişə, erkək və dişi cinsin daşıdıqları funksiyanı (istər insanlarda olsun, istərsə də heyvanlarda) bir-birinə nisbətdə oxşar şəkilə sala bilsəniz, talaqı da ayrılıqdan xaric edə bilərsiniz.” İxtiyar məsələsini qadınların əllərindən almayın. Yəni, həmin məsələni əvəzsiz vəkalət şəklinə salın. Bunu bir şərt olaraq nəzərə aldıqda, həmin şərtə əsasən, qadın mütləq şəkildə və ya əvvəlcədən nəzərdə tutulan xüsusi halda özünü boşanmış hesab edə bilər.

Qədim zamanlardan etibarən qadınlar gələcək ərləri barədə nigarançılıq hisləri keçirsələr, əqddə hansısa bir şərti nəzərdə tutmaqla talaq haqqını öz əllərində saxlaya bilir və zəruri hallarda həmin haqlardan istifadə edirdilər.

İslami fiqhdə qadının təbii surətdə talaq vermək haqqı yoxdur, amma əqddə şərt etmək və razılaşmaq yolu ilə bu haqqa sahib ola bilər.

İctimai qanunun min yüz on doqquzuncu maddəsində belə yazılır:

“Evlənmək istəyən tərəflər əqdin tələbləri ilə müxalif olmayacaq şəkildə istənilən şərtləri nəzərdə tuta bilərlər. Məsələn, kişi başqa bir qadınla evlənmək istədikdə, qadının nəfəqəsini vermədikdə, qadının həyatına sui-qəsd təşkil etdikdə, müəyyən müddət ortalıqda görsənmədikdə və ya kişi tərəfindən

səh:261

ona qarşı pis rəftar edildikdə, belə ki, həmin rəftarlar onların artıq bir yerdə yaşaya bilməsinə mane olduğu zamanlarda qadın vəkil və ya vəkalət verdiyi şəxsin vasitəsi ilə məhkəmədə həmin şərtlərin gerçəkləşdiyini sübut etdikdən sonra özünü boşanmış kimi elan edə bilər.”

Diqqət edildiyi kimi, İslami və fiqhi baxından İranda talaq haqqının qadınlara aid olmayıb kişilərə verilməsini və bu haqqın bir tərəfli olmasını söyləməyin doğru olmadığı məlum olur. İslami fiqhdə və İran ictimai qanunlarında bu haqqın təbii olaraq mövcud olmadığı aydın və şübhə edilməyən bir məsələdir, amma qadınlar razılaşma və şərtə əsasən həmin hüquqa (haqqa) sahib ola bilərlər.

Hazırda növbə bizim əvvəldə bəyan etdiyimiz bəhsin ikinci qisminə, yəni kişilərin namərdlik edərək qadına daha çox əziyyət etmək məqsədi ilə onlara talaq verməməsi - həqiqətən də, bu çox böyük bir problemdir - məsələsinə yetişir. İndi diqqət edək görək, İslam bu zəminədə hansı çıxış yollarını nəzərdə tutmuşdur. Gələn bəhsimizdə bu barədə “Məhkəmə vasitəsi ilə verilən talaq” başlığı altında söhbət açacağıq. Birinci məsələ barədə söhbətimiz uzandığı üçün sizdən üzr istəyirik.

Mәhkәmә vasitәsi ilә verilәn talaq

Məhkəmə talaqı dedikdə, ər tərəfindən verilən talaq deyil, hakim tərəfindən verilən talaq nəzərdə tutulur. Dünyanın əksər ölkələrində talaq vermək haqqı məhkəmə və hakimin ixtiyarında qoyulmuşdur və sadəcə onlar evlilik məsələsinə xitam verə bilərlər. Bu qanunların nəzərində, həyata keçirilən bütün talaqlar məhkəmə vasitəsi ilə verilən talaqlardır. Biz əvvəlki bəhslərimizdə bu nəzəriyyənin batilliyinə və ailə münasibətləri və onun təşkili ilə bağlı nəzərdə tutulan hədəf və məqsədlərə, eyni zamanda, onun ailə ruhu ilə düz gəlmədiyinə işarə edərək bu məsələlərdə əgər talaq özünün təbii mərhələlərini keçərsə, onun qazının rəyindən asılı olmadığını sübuta yetirmişdik. Biz hazırda İslamın qazı və hakim üçün (onların işinin çətinliyini nəzərə aldıqda belə) talaq verməklə

səh:262

bağlı hansısa bir vəzifə və məsuliyyəti onların ixtiyarında qoymadığı və ya istisna və nadir hallar olmaqla, belə bir hüququ onlara verməsi barədə bəhs etmək istəyirik.

Talaq kişiyə verilən təbii bir haqdır, bu şərtlə ki, onun qadınla münasibətləri öz təbii axarı ilə davam etmiş olsun. Həmin məsələnin kişi və qadın arasındakı təbii axarı onların bir yerdə yaşamağa davam etmək istədikləri müddətdə kişinin qadının haqqını əda etməsi, onu mühafizə edərək qoruması və s. kimi məsələlərdir. Eyni zamanda, əgər qadınla həyat sürməyə davam etmək istəməzsə, onun haqlarını tapdalamadan xoşluqla qadına talaq verməsidir. Yəni, qadına talaq verməkdən imtina etməməsi, hüquqlarına təcavüz etməməsi və Quranın dediyi kimi

{وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ}

 (Onlara öz malınızdan bir pay verməli və onları öz malınızdan bəyənilən şəkildə bəhrələndirməlisiniz, dövlətli öz imkanı qədər və kasıb öz imkanı qədər. Bu haqq, yaxşı əməl sahibləri üçün sabit və vacibdir) evlilik münasibətlərini yaxşılıqla sona yetirməlidir. (1)

Əgər talaq məsələsi özünün təbii axarı ilə davam etməsə necə? Yəni, nə İslamın qəbul etdiyi kimi yaxşı rəftar və səadətli ailə təşkil etmək fikrində olan, nə də qadına öz işləri ilə məşğul olmağa imkan verən bir kişi meydana çıxsa, başqa bir ifadə ilə desək, nə qadının razılığını cəlb etməyə və ər kimi öz vəzifəsini yerinə yetirməyə meyil göstərir, nə də qadına talaq verməyə razıdır, belə olan hallarda nə etmək lazımdır?

Təbii şəkildə baş verən talaq təbii olan doğum məsələsinə bənzəyir və o, öz mərhələsini təbii olaraq ötür. Amma kişi tərəfindən öz vəzifələrinə əməl etmədən və talaq vermək istəmədiyi halda gerçəkləşən talaq qeyri-təbii şəkildə baş verən doğuşa bənzəyir ki, həkim və cərrahların yardım və köməyi ilə övladı güclə dünyaya gətirirlər.

səh:263
1- [1] . “Bəqərə“ surəsi, ayə 236.

Görәsәn, bәzi evlilik vә izdivaclar xәrçәng xәstәliyi kimidir vә...

GöRəSəN, BəZI EVLILIK Və IZDIVACLAR XəRçəNG XəSTəLIYI KIMIDIR Və QADıNLAR YANıB-YAXıLARAQ (SıXıNTıDA OLARAQ) ONA UYğUNLAşMALıDıRLARMı?

Hazırkı bəhsimizdə İslamın bu formada olan talaqlar və belə düşünən kişilər haqqında nə düşündüyünü araşdıracağıq. Görəsən, belə olan halda da İslam məsələni kişinin nəzərinin öhdəsinə buraxır və talaq və boşanmanı yüz faiz kişiyə bağlı olduğunu deyərək kişi talaq verməyə razı olmadıqda, qadının bu cür zülümkarcasına bir şərait və vəziyyətə qatlaşmasını və İslamın da həmin hadisələri uzaqdan sakitcə seyr etməli olduğunumu bildirir?

Əksər insanların həmin məsələ barədəki etiqadı belədir. Onlar deyirlər: “İslamın nəzərində həmin məsələnin heç bir çarəsi yoxdur. Adətən, bu, bir növ xərçəng xəstəliyi kimi bir məsələdir ki, insanlar bəzən həmin xəstəliyə tutulurlar və onunla bağlı çarəsizdirlər. Qadın belə şəraitdə ona alışmalı və həyatının bir şam kimi əriyərək bitməsini gözləməlidir.”

Mənim nəzərim və etiqadıma əsasən, bu cür düşüncə İslamın açıq-aşkar qayda və qanunları ilə tamamilə ziddiyyət təşkil edir. Ədalətdən dəm vuran və ədalətin bərpa edilməsinə göstəriş verərək bütün peyğəmbərlərin hədəf və əsas məqsədinin bu cür

{لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَینَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ}

(Şübhəsiz, biz öz peyğəmbərlərimizi aydın dəlillərlə (məntiq və möcüzə ilə) göndərdik və onlarla birlikdə insanlar (dünya həyatında) ədalət və insafa əməl etsinlər deyə, (səmavi) kitab və ölçü vasitəsi nazil etdik) (1)

 olduğunu bildirdiyi halda, İslam dininin aydın və aşkar olan belə bir zülm barəsində hansısa bir çarəni düşünmədiyini necə söyləmək mümkündür?!

Bəyəm, İslam öz qanunlarını hansısa xərçəng xəstəliyinə tutulmuş bir şəxsin əzab-əziyyət çəkdiyi və çarəsiz qaldığı və sonda ölümlə bitəcəyi kimi bir halla nəticələnəcəyi üçün müəyyən etmişdirmi?!

Təəssüflər olsun ki, özlərini şiə adlandıran və İslam dininin

səh:264
1- [1] . “Hədid“ surəsi, ayə 25.

“ədalət dini” olduğunu etiraf edən bəzi şəxslər bu cür nəzərlər irəli sürürlər. Əgər zalimanə bir qanunu “xərçəng xəstəliyi” adı altında İslam dininə yapışdırmaq istəsək, onda, “sel”, “əsəb sisteminin iflici” adlı digər qanunları da zalimanə qanunlar kimi qəbul etməyimiz üçün heç bir maneə olmayacaqdır.

Əgər məsələnin bu cür olduğunu qəbul etsək, onda, İslam dinin əsas rükn və təməli olan ədalət harada qaldı? Peyğəmbərlərin hədəf və məqsədi olan ədalətin bərpası hara getdi?

Deyirlər ki, bu xərçəng xəstəliyidir. Lap yaxşı, əgər belə bir xəstəliyə düçar olan şəxsi sadə bir cərrahi əməliyyat etməklə xilas etmək mümkündürsə, onda, biz bu addımı atmamalı və xəstənin həyatını qurtarmamalıyıqmı?

Hansısa bir kişi ilə evlənən qadın onunla birgə yaşadıqdan sonra onların əhval-ruhiyyə və vəziyyətləri dəyişir, eyni zamanda, kişi öz ixtiyarından sui-istifadə edərək qadına talaq vermək istəmir. Kişinin belə bir addım atmaqda məqsədi qadının ona layiq bir kişi ilə evlənməsinə mane olmaq və Quranın ifadə etdiyi kimi desək, onu özündən asılı vəziyyətdə saxlamaq üçün talaq verməməsidir. Həqiqətən də, bu məsələ qadın üçün xərçəng xəstəliyinə tutulmuş adamın düşdüyü vəziyyətə bənzəyir. Amma xərçəng xəstəliyinin bu növünün asanlıqla müalicə oluna biləcək bir xəstəlik olduğunu da diqqətə çatdırmaq lazımdır. Sadə və yüngül bir cərrahi əməliyyatla xəstəliyə tutulan şəxs yenidən öz əvvəlki sağlamlığını tamamilə geri qaytara bilər. Bu cür əməliyyatlar səlahiyyətlərə malik olan şəri hakim və məhkəmə heyəti tərəfindən həyata keçirilə bilər.

Əvvəlki məqalələrdə bizim cəmiyyətimizdə mövcud olan iki böyük problem və çətinliyin bəzi zülümkar kişilərin talaqdan imtina etməsi və din adı bəhanəsi ilə zülmə mürtəkib olması səbəbi ilə yaranmasını sizə bildirmişdik. Belə zülümlər və İslam və din adına səhv və yanlış olaraq söylənən və “qadın həmin əziyyət və çətinliklərə əlacsız xərçəng xəstəliyinə tutlmuş insan kimi səbr və təhəmmül etməlidir” qəlibindəki cümlələrlə də ona (dinə) daha çox zərbə vurulmasına səbəb olur. Biz bu məsələ ətrafında bəhs etmək istəyir və İslam barəsində bədgüman

səh:265

olmuş şəxslərə İslam dininin belə düşüncələrdən daha yüksək səviyyədə dayandığını bildirmək və qaranlıq qalmış məsələlərin aydınlaşdırılmasını istəyirik.

Çıxışı olmayan yollar (labirintlәr)

Bu cür məsələlərin evlilik və talaqla bağlı olmadığını bilməyimiz gərəklidir. Əksinə, həmin məsələlərin iqtisadiyyatla əlaqəli məsələlərdə də qarşıya çıxması mümkündür. Əvvəlcə, İslamın talaq və evliliklə deyil, digər hallarla bağlı olan bu şəkildəki məsələlərdə necə rəftar etdiyini bilmək lazımdır. Görəsən, İslam dini belə çarəsiz məsələləri ortadan qaldıra bilmiş, yoxsa, onları olduğu kimi qəbul etmişdirmi?

İki nəfərin ya irs, ya da hansısa digər bir yolla bölüşdürülməsi mümkün olmayan zinət əşyası, üzük, rəssamlıq əsəri, maşın və s. kimi bir mala sahib olduğunu və onların həmin malı müştərək olaraq, yəni bir gün birinin, bir gün də digərinin ixtiyarında olmaq şərti ilə istifadə etmək istəmədiklərini fərz edin. Eyni zamanda, onlardan hansısa birinin öz səhmini digərinə satması və yaxud da həmin mallardan istifadə edilməsi ilə əlaqədar razılığa gəlməsi mümkün deyil. Digər tərəfdən də, iki şəxsə aid olan maldan istifadə etmək üçün onların razılığı və icazəsinin olmasının zəruriliyi məlum məsələdir. Belə olan hallarda nə etmək lazımdır?

Görəsən, həmin malı istifadəsiz şəkildə qoyaraq onun həll edilməsi mümkün olmayan bir xəstəlik kimi qəbul etmək lazımdırmı, yoxsa, İslam bu barədə müəyyən çarə yollarını nəzərdə tutmuşdurmu?

Həqiqət həmin məsələnin islami fiqhdə həll edilməz məsələ kimi qəbul edilməməsidir. Mal və mülkün istifadəsiz olaraq qalmasını İslam xoşluqla qəbul etmir. Bu baxımdan, sərvətin istifadəsiz qalmasının qarşısını almaq üçün şəri hakimə ictimai bir məsələ ünvanında və ya qazıya da əxlaqi məsələnin həll edilməsinə görə öz hüquqlarından imtina edən sahiblərin düzgün istiqamətləndirilməsinə icazə verir. Məsələn, nəzərdə tutulan malı icarə vermək və ya onu satışa çıxarmaqla əldə

səh:266

edilən gəlirini tərəflər arasında bölüşdürürlər.

Hər halda, şəri hakim və qazının vəzifəsi imtina edilən mal barədə ixtiyara malik olaraq düzgün dəyərləndirmə apara bilməkdir. Bu məsələlərdə mal sahibinin icazə verib-verməməsi o qədər də əhəmiyyət kəsb etmir.

Görəsən, nə üçün belə hallarda həqiqi mülkiyyət sahibinin qanuni haqqına riayət edilmir?

Çünki işin içində digər bir məsələ var və həmin məsələ bundan ibarətdir:

“Mal və sərvətin istifadəsiz qalmasının qarşısı alınmalı və onun tələf olmasına mane olunmalıdır. Həqiqi mal və sərvət sahiblərinin haqq və mülkiyyət hüquqlarına riayət etmək həmin sərvətin tələf və istifadəsiz olmadığı zamanlarda zəruridir.”

Məsələn, üzərində ixtilaf və münaqişə edilən malın qılınc, qiymətli bir daş və s. kimi bir şey olduğunu və tərəflərdən heç birinin onu digərinə satmağa razılıq vermədiyini, amma hər iki tərəfin onları ortadan bölərək özlərinə götürmələrinə hazır olduğunu düşünün. Yəni, tərəflərin həmin malı dəyər və qiymətdən salmaqla bağlı razılığa gəldiklərini təsəvvür edin. Görəsən, İslam buna icazə verirmi? Xeyr! Nə üçün? Çünki belə bir addımın atılması mal və sərvətin zay və tələf edilməsidir.

İslam fəqihləri arasında böyük şəxsiyyət kimi tanınan Əllamə Hilli belə buyurur: “Əgər tərəflər belə bir addım atmağa səy göstərsələr, şəri hakim onlara mane olmalı və qarşısını almalıdır. Mal sahiblərinin razılıqları və fikir birliyi belə bir işin həyata keçirilməsi üçün icazə verilməsinə kifayət etmir.”

Talaqla bağlı çıxılmaz vәziyyәt

İndi həmin məsələni talaq və boşanma ilə bağlı düşünmək lazımdır. Kişinin narazı olduğu və İslamın onun üçün nəzərdə tutduğu vəzifələri - onların bəzisi maddi (nəfəqə ödəmək), bəzisi əxlaqi (yaxşı və bəyənilən şəkildə rəftar etmək) və bəziləri də cinsi məsələlərlə (cinsi yaxınlıq və münasibətlə) bağlıdır - yerinə yetirmədikdə və yaxud da onlardan birini

səh:267

yerinə yetirib digərlərini həyata keçirmədikdə və bütün bunlarla yanaşı, qadına talaq vermək istəmədikdə, görəsən, dinimiz hansı tədbir və çarələri düşünmüşdür?

İqtisadi və maddi baxımdan mallarla bağlı şəri hakim və qazıya dəxalət etmək ixtiyarı verdiyi kimi, görəsən, bu məsələdə də onlara müdaxilə etmək üçün hüquq vermişdirmi, yoxsa, ümumiyyətlə, belə bir haqq nəzərdə tutulmamışdır?

Әllamә Hillinin nәzәri

Mən bu yerdə sözü əsrinin tanınmış fəqihlərindən sayılan və Nəcəfdə yaşamış olan alimlərdən biri - Əllamə Hilliyə verirəm. O, özünün “Zövcələrin hüququ” adlı risaləsində bu mətləb barəsində fikir söyləmişdir. Xülasə, onun nəzəri qadının hüququ və kişinin həmin hüquqlardan imtina etməsi ilə bağlıdır və o, belə deyir: “İzdivac və evlilik müqəddəs olan əhd və peymandır. Eyni zamanda, evlilik iki tərəf arasında müəyyən müştərək məsələ və öhdəliklərin meydana çıxmasına səbəb olur. Təkcə həmin öhdəlik və vəzifələrin yerinə yetirilməsi ilə tərəflərin səadət və xoşbəxtçiliyi təmin edilir. Həmçinin, ictimai məsələlərin də həlli onların bir-birinə nisbətdə vəzifələrini yerinə yetirməsinə bağlıdır.

Qadının ən əsas hüququ ona nəfəqə ödənilməsi, cinsi ehtiyaclarının təmini və əxlaqi baxımdan onunla yaxşı rəftar etmək və davranışdan ibarətdir. Əgər kişi öz öhdəsinə düşən vəzifələrini qadına nisbətdə yerinə yetirmək və eyni zamanda, qadına talaq da vermək istəməsə, bu zaman qadın onunla necə qarşı-qarşıya gəlməlidir? Belə olan təqdirdə, iki yol mövcuddur:

Birincisi, şəri hakim məsələyə dəxalət edərək qadına talaq verməli və bu iş birdəfəlik həll olunmalıdır. İkincisi, qadın da öz növbəsində əri müqabilində onun kimi öz vəzifələrini yerinə yetirməkdən imtina etməlidir. Amma birinci nəzər-nöqtəsinə əsasən, şəri hakimin dəxalət etməsi ilə bağlı hansı dərəcədə belə bir hüququn olması nəzərdə tutulmuşdur? Quranın “Bəqərə” surəsində belə buyurulur:

{الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ}

səh:268

“(Kişinin arvadı yenidən özünə qaytarmaq haqqına malik olduğu ric’i) talaq iki dəfədir. Beləliklə, (hər dəfə iddə müddətində qayıdaraq onu) yaxşılıqla saxlamaq və ya (qayıtmayıb onu) xoşluqla buraxmaq (kişinin öhdəsinədir).”(1)

Yəni, talaq haqqı və qayıtmaq iki dəfədən artıq deyil, bundan sonra ya barışmaq, ya da xoşluqla ayrılmaq lazımdır.

Bir daha “Bəqərə” surəsində buyurulur:

{وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ یفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ}

“Qadınlara talaq verdiyiniz və onlar iddələrinin sonuna yaxınlaşan zaman, (ya yenidən qayıdın və) onları yaxşılıq və xoşluqla saxlayın, ya da (qayıtmayaraq) onları yaxşılıq və xoşluqla buraxın. Onları əsla incitmək və ziyan vurmaq üçün saxlamayın ki, zülm etmiş olarsınız. Belə edən kəs, şübhəsiz, özünə zülm etmişdir.”(2)

Ayədə demək istənilən mətləb qadınların iddə müddəti başa çatdıqda ya onlarla barışmaq, ya da yaxşı şəkildə onlardan ayrılmağın lazım gəldiyidir. Onlara əziyyət vermək və zülm etmək üçün ayrılmamaq bəyənilən bir iş deyil. Belə bir işə addım atan kəslər başqalarına deyil, özlərinə zülm etdiklərinin fərqinə varmırlar.

Bu ayədən ümumi bir qayda əldə edilir və o da bundan ibarətdir ki, kişi ailə həyatında iki yoldan birini seçməlidir: Ya öhdəsinə düşən hüquq və vəzifələri layiqli şəkildə yerinə yetirməlidir (qadınla layiq olduğu kimi rəftar etməlidir), ya da evlilik əlaqə və münasibətlərinə son qoyaraq qadını azad buraxmalıdır (ondan xoşluqla ayrılmalıdır). Qadınla yaxşı rəftar etməmək və ondan ayrılmamaq kimi üçüncü bir yol İslamın nəzərində mövcud deyildir.

{وَلَا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا}

(onları əsla incitmək və ziyan vurmaq üçün saxlamayın ki, zülm etmiş olasınız)

- Bu cümlə həmin üçüncü yolun olması düşüncəsini aradan qaldıraraq onu inkar edir. Yuxarıdakı ayədə ümumi bir məfhum nəzərdə tutulmamış deyil. Yəni, həm kişinin qadına qəsdən və

səh:269
1- [1] . “Bəqərə“ surəsi, ayə 229.

2- [2] . Həmin yerdə.

bilərəkdən zülm etməsi və həm də kişinin təqsir və günahı olmadığı halda, onun qadınla həyat sürməsinə davam etməsinin qadın üçün zərərdən başqa, bir şeylə nəticələnməməsini nəzərdə tutur.

Ayədə iddə, kişinin öz fikrindən dönərək qadına talaq verməkdən vaz keçməsi və ya bu haqqın olmaması, başqa bir ifadə ilə desək, onun təklif və vəzifələri ilə əlaqədar bəhs edilməsinə baxmayaraq, əgər kişi qadınla yaşamağa davam edərsə, onunla daha layiqli şəkildə rəftar etməsi nəzərdə tutulmuşdur, nəinki, qadına yenidən əzab vermək üçün onunla barışması. Əslində, ayə ümumi halları diqqətə çatdırır, yəni bütün hallar və zamanlarda evlilik münasibətləri bəyan edilir. Deməli, kişi üçün əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, iki yoldan birini seçməkdən başqa, bir yol yoxdur.

Fəqihlərdən bəziləri bu məsələ ilə əlaqədar səhvə düçar olaraq onun sadəcə iddə müddətində qadınları ilə barışıq etmək istəyən kişilərə şamil olduğunu düşünmüşlər. Amma ayə istənilən zaman və dövrdə bütün kişilərin qadına qarşı vəzifə və məsuliyyətlərini aydınlaşdırır. Bizim dəlilimiz həmin ayələrin Əhli-beyt (ə) tərəfindən təkcə iddə ilə bağlı olan hallarda deyil, digər zamanlarda da dəlil və sübut gətirilməsidir. İmam Baqir (ə) belə buyurmuşdur: “Öz qadını ilə yaxınlıq etməmək və cinsi münasibətdə olmamaqla bağlı and içən kişi, dörd aydan sonra, məcburi şəkildə ya öz andını pozmalı və andını pozduğu üçün kəffarə verməlidir, ya da qadınını boşamalı və ondan ayrılmalıdır. Çünki Allah ya qadınlarla birlikdə yaşamaq, ya da onlardan xoşluqla ayrılmağa göstəriş vermişdir.”

Bir kişi özü üçün vəkil tutaraq onun yerinə əqd etməsini və onun əvəzindən mehriyyəni müəyyən etməsini digər bir şəxsə tapşırmış və vəkil həmin işləri yerinə yetirdikdən sonra, vəkil tutan şəxs ona vəkalət verdiyini inkar etdikdə, imam Sadiq (ə) bu barədə belə buyurmuşdur: “Həmin qadının özü üçün başqa bir ər seçməsində (ərə getməsində) heç bir maneə yoxdur. Əgər müvəkkil (vəkil tutan şəxs) həqiqətən də, vəkalət verərək qadına kəbin kəsdirmişdirsə, Allahla öz arasında həmin qadına talaq verməsi vacibdir. Qadına talaq vermədən onu başlı-başına

səh:270

buraxmaq olmaz. Allah Quranda belə buyurmuşdur:

{فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ}

İmamın bu sözlərindən həmin ayənin xüsusi hallar üçün deyil, ümumi olaraq nəzərdə tutulduğu məlum olur. Şəri hakim kişi öz vəzifələrinə əməl etmədiyi və qadına talaq vermədiyi zamanlarda onu öz hüzuruna çağırmalıdır. Ona əvvəlcə, talaq verməsini təklif etməlidir və əgər kişi talaq verməyə razı olmazsa, şəri hakim özü qadına talaq verməlidir. “Əbu Bəsir imam Sadiqdən (ə) nəql etdiyi hədisdə belə deyir: “Əgər hansısa bir kişi qadını olduğu halda, onu geyim və nəfəqə ilə təmin etməzsə, müsəlmanların şəri hakimi onlar arasında talaq verməklə fasilə salmalıdır.””

Hazırkı əsrdə dövrünün tanınmış fəqihlərindən olan bir alimin nəzəriyyələrini sizin diqqətinizə çatdırdıq. Bu məsələ barəsində daha ətraflı şəkildə məlumat almaq istəyən kəslər Əllamə Hillinin “Zövcələrin hüququ” adlı risaləsinə müraciət edə bilərlər.

Diqqət edildiyi kimi, {فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ} cümləsinin ümumi bir qayda və düstur olduğu və Quranın da həmin düstura əsasən, zövcələrin hüquq məsələlərini tənzimlədiyi məlum olur. İslam dini bu göstərişlərə, xüsusən də,

{وَلَا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا} (onları əsla incitmək və ziyan vurmaq üçün saxlamayın ki, zülm etmiş olarsınız) cümləsi ilə təkid etməklə, kişiyə onunla birgə yaşamaq xatirinə deyil, qadının başqası ilə evlənməsinə mane olmaq və ya onu incitmək məqsədilə öz nikahında saxlamağa heç vaxt icazə vermir.

Digәr şahid vә dәlillәr

“Zövcələrin hüquqları“ risaləsində qeyd edilən dəlil və şahidlərdən əlavə, digər çoxlu sübutlar da mövcuddur ki, İslamın nəzərində

{_فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ_} - cümləsinin ümumi bir qayda və düstur olduğunu və hüquqların buna əsasən riayət olunmasının zəruriliyini bildirir. İnsan bu məsələlərin barəsində daha çox

səh:271

mütaliə etdikcə, İslam dininin nəzərdə tutduğu və müəyyən etdiyi qayda və qanunların aydın və aşkar olmasını, eyni zamanda, dəqiq və ciddiliyini anlayaraq başa düşür.

“Üsuli-kafi“ əsərinin beşinci cildi, səhifə beş yüz ikidə imam Sadiqdən (ə) belə bir rəvayət nəql edilmişdir:

إذا اراد الرجل ان یتزوج المرأه فلیقل:أقررت بال میثاق الّذی اخذ الله:إمساک بمعروف أو تسریح بلحسان

Yəni, hansısa bir kişi qadınla evlənmək istədiyi zaman, Allahla arasında bağladığı əhdə əsasən, qadınla layiqli və yaxşı rəftar edəcəyinə və lazım gələrsə, ona xoşluqla talaq verəcəyinə etiraf edir.

“Nisa” surəsinin iyirmi birinci ayəsində Allah buyurur:

وَکَیْفَ تَأْخُذُونَهُ وَقَدْ أَفْضَی بَعْضُکُمْ إِلَی بَعْضٍ وَأَخَذْنَ مِنکُم مِّیثَاقًا غَلِیظًا

“Onu necə geri alırsınız, halbuki, siz (cismi və ruhi cəhətdən əlaqədə olaraq) bir-birinizə yetişmisiniz və onlar sizdən (nikah vasitəsi ilə) möhkəm bir əhd-peyman alıblar! “

Bütün şiə və sünni təfsirçiləri “möhkəm əhd-peyman” cümləsindəki məqsədin Allahın

{فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ}

 cümlə ilə kişilərdən almış olduğu əhd-peyman olmasına və imam Sadiqin (ə) də “Kişilər evləndikləri zaman qadınla layiqli şəkildə davranacaqları və ya onları xoşluqla boşayacaqları barədə söz verirlər” - dediyi məsələyə işarə edildiyinə etiraf etmişlər.

İslam peyğəmbərinin (s) həccətül-vidada (vida həccində) bu barədə söylədiyi sözlər mövcuddur. Həmin sözlər əhli-sünnə və şiə tərəfindən nəql edilmişdir. O həzrət buyurur:

إتَّقوا اللهَ فی النساءِ ُفإنَّکم اخذتموهنَّ بأمانهِ اللهِ واستحللتم فروجهنَّ بکلمهِ اللهِ...

“Ey insanlar! Qadınlarla bağlı Allahı nəzərdə tutaraq ondan qorxun. Siz onları Allah yanında bir əmanət olaraq qəbul etmiş və onların ismətlərini özünüzə Allah kəlməsi ilə halal etmisiniz.”

İbn Əsir “Nəhayə” kitabında aşağıdakı kimi qeyd edir:

“Peyğəmbərin (s) buyurmuş olduğu cümlələrdə “Allah kəlməsi” kimi qeyd edilən və qadınların ismətinin kişilərə halal olmasına səbəb olan sözlərdəki məqsəd Quranda

səh:272

bildirilən {فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ} - cümləsidir.”

€

"Şeyxut-taifә"nin (Şeyx Tusi) nәzәri

Şeyx Tusi “Xilaf” kitabının ikinci cild, səhifə yüz səksən beşdə “cinsi qabiliyyətin olmaması” barədə nəzərini bildirdikdən sonra, kişinin ənin (cinsi qabiliyyətə malik olmadığı) olmasını qadın bildiyi zaman, ondan boşanma haqqının olmasına işarə edir.

Şeyx Tusi bütün fəqihlərin bu məsələ barəsində fikir birliyinə sahib olduğunu bildirir. Həmçinin, fəqihlər Quranın bu ayəsinə {فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ} istinad edirlər, yəni cinsi qabiliyyətə malik olmayan kişi qadının tələbatlarını ödəyə bilmədiyi zaman, onu xoşluqla tərk etməlidir (boşamalıdır).

Bütün bu deyilənlərdən İslamın kişiyə zorakılıq edərək talaq haqqından sui-istifadə etməsi və qadını bir məhbus kimi saxlamasına icazə vermədiyini çox aydın şəkildə başa düşmək olar. Eyni zamanda, həmin məsələlərdən adını qazı və məhkəmə qoymuş hər hansı bir şəxsin belə vəziyyətlərdə müdaxilə edə bilmək haqqının olması nəticəsinə gəlmək olmaz. Əlbəttə, qazı və hakimin də özünəməxsus çətinlik və vəzifələrinin olmasını biz inkar etmirik, amma hazırda bu mövzu ətrafında bəhs etmək zamanı deyil.

Diqqət etməli olduğumuz digər bir məsələ İslamın məhəkəmə yolu ilə boşanmalarla bağlı nəzərdə tutduğu və ailə məsələlərinə bu qədər əhəmiyyət verdiyi halda, həmin məsələlərin (talaqın) nadir, tək-tük və istisna hallarda baş verməsidir. İslam talaqın Amerika və Avropada olduğu və hər gün bu barədə qəzetlərdən oxuduğumuz kimi, bir formaya düşməsinə əsla razı deyil. Məsələn, həmin ölkələrdə qadın özü əri onun sevdiyi filmi sevmədiyi, onun itini öpmədiyi üçün və s. bu qəbildən olan və məsxərəyə, insanlıq və bəşəriyyətin süqutuna səbəb olan məsələlərlə ərindən məhkəməyə şikayət edərək ondan boşanmaq tələb edir.

Möhtərəm oxucunun deyilən bu məsələlərdən iyirmi birinci

səh:273

məqalədə söylədiyimiz mətləblər barədə müəyyən mənada anlayış və məlumat əldə etməsinə ümid edirik. Biz həmin məqalədə aşağıdakı tərtiblə talaqla əlaqədar olan beş nəzəriyyəyə işarə etmişdik:

1. Talaqa əhəmiyyət verilməməsi və onun qarşısını alan bütün əxlaqi və ictimai qeydlərin aradan qaldırılması.

2. Katolik kilsəsinin irəli sürdüyü nəzəriyyəyə əsasən, evliliyin əbədi və daimi olması barədə ümumi düşüncənin formalaşması.

3. Evlilik və izdivacın qadın tərəfindən deyil, kişi tərəfindən dağıdılmasının mümkün olması.

4. Hüquq bərabərliyi iddiaçılarının irəli sürdükləri kişi və qadının hər ikisinin ayrılıq və boşanma kimi haqlara malik olması və onların bu baxımdan oxşar hüquqlara sahibliyi ilə bağlı nəzəriyyələr.

5. Talaq qapısı kişinin üzünə açıq olduğu kimi, qadın üçün də bağlı deyil. Amma kişinin xaric olmaq üçün nəzərdə tutulan qapısı qadından fərqli şəkildə olaraq iki ədəddir.

Həmin məqalədə İslamın beşinci nəzəriyyəni qəbul etdiyini söyləmişdik. Əqdin (kəbin oxunması və nikahın) və məhkəmə vasitəsi ilə həyata keçirilən talaqın şərtləri ilə əlaqədar dediklərimiz məsələlərdən İslamın qadın üçün talaq haqqını təbii şəkildə nəzərdə tutmamasına baxmayaraq, bu məsələni tamamilə onun üzünə bağlamadığı, eyni zamanda, məxsus və xüsusi çıxış qapılarını qadın üçün müəyyən etdiyi aydın və məlum oldu.

Məhkəmə vasitəsi ilə həyata keçirilən talaq və boşanmalar barəsində, xüsusən də, imamlar və digər islami məzhəblərin sahib olduğu etiqad və əqidələri nəzərə aldığımız və islami özlkələrdə ona uyğun şəkildə əməli olaraq yerinə yetirilənləri göz önündə tutduğumuz zaman, bundan daha artıq bəhs etmək mümkündür. Amma biz bu miqdarda verdiyimiz məlumatın oxucu üçün kifayət etdiyini hesab edirik.

səh:274

səh:275