İxtisasın adı: Heyvandarlıq mütəxəssisi Modulun adı



Yüklə 1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/34
tarix24.04.2018
ölçüsü1 Mb.
#39890
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   34

 

43 


 

 

 



 

 

 



Təlim nəticə

si 3 

 

Tədris nəticəsinin təsviri 



 

Siz ekosistem və onun strukturunu təĢkil edən elementlər haqqında məlumat əldə 

edəcək, təbiətdə maddələr dövranı, ekoloji faktorlar və onların kənd təsərrüfatı ilə 

əlaqələri, ekoloji tarazlığın pozulma səbəbləri və s. haqqında biliklərə yiyələnəcəksiniz.   

 

S

ərbəst iş üçün tapşırıqlar

 

1. Ətraf mühitə nəzər salın, burada baĢ verən ekoloji problemləri (torpaq eroziyası, 

otlaqlarda seyrəkləĢmə, meĢə yanğınları, torpaq sürüĢmələri, ĢoranlaĢma və s.) 

müĢahidə edin.

 

2. Əldə etdiyiniz məlumatları ümumiləĢdirin və təhlil edin. 



 

3. Öz məntiqi təfəkkürünüzdən və ədəbiyyat məlumatlarından istifadə etməklə 

müĢahidə etdiyiniz ekoloji problemlərin hər birinin səbəblərini araĢdırın. 

 

3.  



Ekosistem və onun elementləri haqqında qarşılıqlı əlaqələr 

 

Bizi əhatə edən ətraf mühit və onun 

element

lərinin qarĢılıqlı əlaqəsi bir ekoloji 



sistem təĢkil edir

 

(Ģəkil 3.1)



. Ekosistem 

ekologiya elminin əsas obyekti sayılır.

 

Ekologiya yunan 



sözü 

olub 


“oykos”

 



 ev, 

mənzil,


 

“loqos”


 

 elm, 



təlim deməkdir. E.Hekkel 

ekolo


giyanı geniĢ mənada mövcudluğumuzun 

bütün


 

Ģəraitinin də daxil olduğu ətraf mühitlə 

orqanizmlərin münasibətlərindən bəhs edən bir 

elm hesab etmiĢdir. BaĢqa  sözlə, ”ekologiya 

canlı orqanizmlərin mövcudluq Ģərtlərini və 

orqanizmlərlə onların məskunlaĢdığı mühitin 

qarĢılıqlı təsirlərini öyrənən elmdir”. 

Orqanizmlərlə mühit arasındakı əlaqələrin 

məcmusu və ya strukturu ekologiyanın 

predmetini təĢkil edir.

 

Şəkil 3.1. 

Ekosistem 



 

44 


Təbiətin necə qurulmasını, hansı qanunlar əsasında mövcudluğunu, insan təsirinə 

hansı reaksiyanı verməsini, ekoloji sistemləri məhv etməyən yüklənmənin həddini və s. 

bilmədən təbiəti qorumaq və ondan insanın maraqları naminə istifadə etmək mümkün 

deyil. Bütün bunlar isə ekologiyanın obyektini təĢkil edir. Ekologiyada əsas tədqiqat 

obyekti 

ekosistemlərdir

 

(canlı orqanizmlərlə məskunlaĢma mühitinin yaratdığı vahid 



təbiət kompleksləri).

 

Qanunauyğun qarĢılıqlı münasibətlərdə olan canlı orqanizmlər və onların 



mövcudluq Ģəraitinin maddələr dövranı baĢ verə bilən məcmusuna ekoloji sistem və ya 

ekosistem deyilir. 

    

BaĢqa sözlə,



 

canlı orqanizmlər və qeyri

-

üzvi komponentlərin maddələr dövranı 



baĢ verən məcmusu ekosistem adlanır (Məsələn,

 

meĢə,



 

çəmən,


 

göl və s.). Ekosistemlər 

dəqiq həcmə malik deyil və istənilən fəzanı tuta bilər. Məsələn

aqroekosistem dedikdə, 



ətraf mühitin kənd təsərrüfatı yönümlü elementləri və onların arasındakı qarĢılıqlı 

əlaqələrdən formalaĢan bir sistem baĢa düĢülür. Aqroekosistemin tərkibinə daxildir

canlı aləmi ilə birlikdə (heyvanat aləmi, yosun, göbələk, bakteriyalar) torpaq; tarlalar, 



aqrosenozlar; heyvanlar; təbii və yarımtəbii ekosistemlər (meĢə, təbii yem sahələri, su 

hövzəsi) və kənd təsərrüfatı ilə məĢğul olan insanlar.

 

 

3.1. Ekoloji faktorlar (biotik və abiotik faktorlar)



 

Bitkinin becərilməsi xarici mühitin iki qrup amili ilə müəyyən edilir: 1.Ġqlim və 

torpağın elementlərinin daxil olduğu mühit Ģəraiti: havanın temperaturu, günəĢin 

iĢıqlandırması, yağıntılar, eləcə də torpağın fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri. 2.Bitkiyə və 

torpağa təsir edən sistemlər: torpağın becərilmə sistemi, gübrələrin verilməsi, bitkilərə 

verilən qida sahəsi, 

budama, və

 

s. Ġkinci qrup 



amillər bitkinin iqlim Ģəraiti 

və bioloji xüsusiyyətləri ilə 

əlaqədardır. 

 

Bitki orqanizminə əhə



-

miyyətli dərəcədə təsir 

göstərən mühit elemen

-

tlərinə havanın və torpağın 



tempe

raturu, torpaqda və 

havada olan su (nəmlik), 

havanın hərəkəti, tüstü 

qazları, qrunt sularının duz

-

luluğu, təbii və süni 



radiasiya daxildir. 

MənĢə və fəaliyyət 

xarakterinə görə bitkilərə 

təsir edən ekoloji amillər 

abiotik (qeyri-

üzvi və cansız 

mühit ) və biotik (canlı 

Şəkil 3.2. Ekoloji amillər (biotik və abiotik) və 

onların bitkiyə təsiri

 



 

45 


orqanizmlərin təsiri ilə bağlı olan) amillərə

 

bölünür (Ģəkil 3.2).



 

Abiotik amillərə aiddir:

 

Ġqlim amilləri –



 

iĢıq, temperatur, nəmlik, atmosfer yağıntıları

Torpaq 


amilləri və yaxud edafik amillə

r (


torpağın mexaniki və kimyəvi tərkibi, fiziki 

x

üsusiyyətləri və



 s.); 

Topoqrafik  

 

relyef Ģəraiti



Biotik amillər 

(

orqanizmlərə digər orqanizmlərin təsiri



) qrupuna daxildir: 

Fitogen 


 

birgə yaĢayan bitkilərin (mexaniki əlaqə, simbioz, parazit 



xarakterli) 

təsiri;


 

Zoogen 


 

heyvanların



 

(əsasən, xəstəlik və zərərverici orqanizmlər)

 

təsiri və onların 



bitkiləri zədələməsi. 

 

Amillərin bu cür təsnifatına vahid, bir



-

birinə qarĢılıqlı təsir kimi baxılmalıdır, onların 

təsirinə bir

-

birindən təcrid olunmuĢ Ģəkildə baxmaq olmaz. 



 

Ekoloji amillərdən baĢqa

bitkilər an



tropogen-

insan fəaliyyəti ilə bağlı amillərin 

təsirinə də məruz qalır. Ekoloji amillərin dəyiĢməsinə texnoloji tədbirlərin də təsiri var: 

cərgələrin istiqaməti, əkin sxemi, becərilmə sistemi, budama və s.

 

 

3.2. Ekoloji tarazlıq və onun pozulma halları



 

  

Ek



oloji tarazlıq

 

 t



əbiətdə 

olan 


canlı orqanizmlərin növ tərkibinin, onların

 

sayının, 



məhsuldarlığının, yayılmasının, həmçinin mövsümü dəyiĢməsinin, biotik maddələr 

mübadiləsinin və digər bioloji proseslərin nisbi davamlığı baĢa düĢülür. Ekoloji tarazlığın 

p

ozulmasına dair bir sıra misallar göstərmək olar: Məsələn, təbiətdə olan ov 



heyvanlarının (dovĢan, qaban və s.) insanlar tərəfindən nə

s

li kəsilərsə, bu



öz 


növbəsində yırtıcı heyvanların da populyasiyalarına (har hansı bir növə daxil olan fərdlər 

qrupu) mənfi təsir göstərir. Çünki

 

yırtıcı heyvanların Ģikarını həmin heyvanlar təĢkil edir. 



Biz yırtıcı heyvanları da qorumalıyıq. Çünki onların təbiətdə özünəməxsus funksiyaları 

var. Digər misalla bu məsələni bir qədər açıqlayaq: Sel, daĢqınlar, torpaq eroziyası,

 

torpaqların kimyəvi çirklənməsi nəticəsində onların münbitliyi pozularsa, bu zaman 



torpaq üzərində olan bitki örtüyü sıradan çıxar, bitki örtüyünün məhv olması 

heyvandarlığa ziyan vurar. Ekoloji tarazlığın bu Ģəkildə pozulması ərzaq təhlükəsinə 

səbəb olar

 

və bu da sonda ali bəĢər övladı olan insanların həyatı təhlükəsi demə



kdir. 

Qeyd olunan mi

sallardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, müəyyən ekosistem üçün xas 

olan mühit Ģəraitinin dəyiĢməsi ekoloji tarazlığı pozur, bu da bir növün azalmasına, 

digərinin isə artmasına səbəb olur. Çox vaxt ekoloji tarazlığın pozulması dedikdə 

atmosferin qaz tərkibinin və su

-

hava rejimin kəskin dəyiĢməsi, ətraf mühitin qlobal 



çirklənməsi baĢa düĢülür. Ekoloji tarazlığın davamlı qalmasında əsas amillər bunlardır: 

bioloji tarazlıq

 

(bioloji müxtəliflik), təbiətdə maddələrin sistemli (taraz) dövranı və s. 



 

 

3.2.1. Bioloji tarazlıq (biomüxtəliflik)



 

və onun pozulma səbəbləri

 

 

Bioloji tarazlıq –



 

təbii komplekslərin bir

-

biri ilə qarĢılıqlı əlaqəsi ilə 



dinamiki 

stabilliyin (sabitlik) qoru

nmasıdır

Bioloji tarazlıq bioloji müxtəlifliyin qorunub 



saxlanılması nəticəsində mümkündür. Bioloji müxtəliflik ətraf mühitin vəziyyətini və 


Yüklə 1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə