İxtisasın adı: Heyvandarlıq mütəxəssisi Modulun adı
Yüklə 1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təlim nəticə si 3
- Şəkil 3.1. Ekosistem
- 3.1. Ekoloji faktorlar (biotik və abiotik faktorlar)
- Şəkil 3.2. Ekoloji amillər (biotik və abiotik) və onların bitkiyə təsiri
- 3.2. Ekoloji tarazlıq və onun pozulma halları
- 3.2.1. Bioloji tarazlıq (biomüxtəliflik) və onun pozulma səbəbləri
43
Təlim nəticə si 3
Siz ekosistem və onun strukturunu təĢkil edən elementlər haqqında məlumat əldə edəcək, təbiətdə maddələr dövranı, ekoloji faktorlar və onların kənd təsərrüfatı ilə əlaqələri, ekoloji tarazlığın pozulma səbəbləri və s. haqqında biliklərə yiyələnəcəksiniz.
1. Ətraf mühitə nəzər salın, burada baĢ verən ekoloji problemləri (torpaq eroziyası, otlaqlarda seyrəkləĢmə, meĢə yanğınları, torpaq sürüĢmələri, ĢoranlaĢma və s.) müĢahidə edin.
2. Əldə etdiyiniz məlumatları ümumiləĢdirin və təhlil edin. 3. Öz məntiqi təfəkkürünüzdən və ədəbiyyat məlumatlarından istifadə etməklə müĢahidə etdiyiniz ekoloji problemlərin hər birinin səbəblərini araĢdırın.
Ekosistem və onun elementləri haqqında qarşılıqlı əlaqələr Bizi əhatə edən ətraf mühit və onun element lərinin qarĢılıqlı əlaqəsi bir ekoloji sistem təĢkil edir
(Ģəkil 3.1) . Ekosistem ekologiya elminin əsas obyekti sayılır.
Ekologiya yunan sözü olub
“oykos”
– ev, mənzil,
“loqos”
– elm, təlim deməkdir. E.Hekkel ekolo
giyanı geniĢ mənada mövcudluğumuzun bütün
Ģəraitinin də daxil olduğu ətraf mühitlə orqanizmlərin münasibətlərindən bəhs edən bir elm hesab etmiĢdir. BaĢqa sözlə, ”ekologiya canlı orqanizmlərin mövcudluq Ģərtlərini və orqanizmlərlə onların məskunlaĢdığı mühitin qarĢılıqlı təsirlərini öyrənən elmdir”. Orqanizmlərlə mühit arasındakı əlaqələrin məcmusu və ya strukturu ekologiyanın predmetini təĢkil edir.
44
Təbiətin necə qurulmasını, hansı qanunlar əsasında mövcudluğunu, insan təsirinə hansı reaksiyanı verməsini, ekoloji sistemləri məhv etməyən yüklənmənin həddini və s. bilmədən təbiəti qorumaq və ondan insanın maraqları naminə istifadə etmək mümkün deyil. Bütün bunlar isə ekologiyanın obyektini təĢkil edir. Ekologiyada əsas tədqiqat obyekti
(canlı orqanizmlərlə məskunlaĢma mühitinin yaratdığı vahid təbiət kompleksləri).
Qanunauyğun qarĢılıqlı münasibətlərdə olan canlı orqanizmlər və onların mövcudluq Ģəraitinin maddələr dövranı baĢ verə bilən məcmusuna ekoloji sistem və ya ekosistem deyilir.
BaĢqa sözlə, canlı orqanizmlər və qeyri - üzvi komponentlərin maddələr dövranı baĢ verən məcmusu ekosistem adlanır (Məsələn,
meĢə, çəmən,
göl və s.). Ekosistemlər dəqiq həcmə malik deyil və istənilən fəzanı tuta bilər. Məsələn , aqroekosistem dedikdə, ətraf mühitin kənd təsərrüfatı yönümlü elementləri və onların arasındakı qarĢılıqlı əlaqələrdən formalaĢan bir sistem baĢa düĢülür. Aqroekosistemin tərkibinə daxildir : canlı aləmi ilə birlikdə (heyvanat aləmi, yosun, göbələk, bakteriyalar) torpaq; tarlalar, aqrosenozlar; heyvanlar; təbii və yarımtəbii ekosistemlər (meĢə, təbii yem sahələri, su hövzəsi) və kənd təsərrüfatı ilə məĢğul olan insanlar.
Bitkinin becərilməsi xarici mühitin iki qrup amili ilə müəyyən edilir: 1.Ġqlim və torpağın elementlərinin daxil olduğu mühit Ģəraiti: havanın temperaturu, günəĢin iĢıqlandırması, yağıntılar, eləcə də torpağın fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri. 2.Bitkiyə və torpağa təsir edən sistemlər: torpağın becərilmə sistemi, gübrələrin verilməsi, bitkilərə verilən qida sahəsi, budama, və
s. Ġkinci qrup amillər bitkinin iqlim Ģəraiti və bioloji xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır.
Bitki orqanizminə əhə - miyyətli dərəcədə təsir göstərən mühit elemen - tlərinə havanın və torpağın tempe raturu, torpaqda və havada olan su (nəmlik), havanın hərəkəti, tüstü qazları, qrunt sularının duz - luluğu, təbii və süni radiasiya daxildir. MənĢə və fəaliyyət xarakterinə görə bitkilərə təsir edən ekoloji amillər abiotik (qeyri- üzvi və cansız mühit ) və biotik (canlı
45
orqanizmlərin təsiri ilə bağlı olan) amillərə
bölünür (Ģəkil 3.2). Abiotik amillərə aiddir:
Ġqlim amilləri – iĢıq, temperatur, nəmlik, atmosfer yağıntıları ; Torpaq
amilləri və yaxud edafik amillə r (
torpağın mexaniki və kimyəvi tərkibi, fiziki x üsusiyyətləri və s.); Topoqrafik –
. Biotik amillər ( orqanizmlərə digər orqanizmlərin təsiri ) qrupuna daxildir: Fitogen
–
birgə yaĢayan bitkilərin (mexaniki əlaqə, simbioz, parazit xarakterli) təsiri;
Zoogen
–
heyvanların (əsasən, xəstəlik və zərərverici orqanizmlər)
təsiri və onların bitkiləri zədələməsi.
Amillərin bu cür təsnifatına vahid, bir - birinə qarĢılıqlı təsir kimi baxılmalıdır, onların təsirinə bir - birindən təcrid olunmuĢ Ģəkildə baxmaq olmaz. Ekoloji amillərdən baĢqa , bitkilər an tropogen- insan fəaliyyəti ilə bağlı amillərin təsirinə də məruz qalır. Ekoloji amillərin dəyiĢməsinə texnoloji tədbirlərin də təsiri var: cərgələrin istiqaməti, əkin sxemi, becərilmə sistemi, budama və s.
Ek oloji tarazlıq – t əbiətdə olan
canlı orqanizmlərin növ tərkibinin, onların
sayının, məhsuldarlığının, yayılmasının, həmçinin mövsümü dəyiĢməsinin, biotik maddələr mübadiləsinin və digər bioloji proseslərin nisbi davamlığı baĢa düĢülür. Ekoloji tarazlığın p ozulmasına dair bir sıra misallar göstərmək olar: Məsələn, təbiətdə olan ov heyvanlarının (dovĢan, qaban və s.) insanlar tərəfindən nə s li kəsilərsə, bu , öz
növbəsində yırtıcı heyvanların da populyasiyalarına (har hansı bir növə daxil olan fərdlər qrupu) mənfi təsir göstərir. Çünki
yırtıcı heyvanların Ģikarını həmin heyvanlar təĢkil edir. Biz yırtıcı heyvanları da qorumalıyıq. Çünki onların təbiətdə özünəməxsus funksiyaları var. Digər misalla bu məsələni bir qədər açıqlayaq: Sel, daĢqınlar, torpaq eroziyası,
torpaqların kimyəvi çirklənməsi nəticəsində onların münbitliyi pozularsa, bu zaman torpaq üzərində olan bitki örtüyü sıradan çıxar, bitki örtüyünün məhv olması heyvandarlığa ziyan vurar. Ekoloji tarazlığın bu Ģəkildə pozulması ərzaq təhlükəsinə səbəb olar
və bu da sonda ali bəĢər övladı olan insanların həyatı təhlükəsi demə kdir. Qeyd olunan mi sallardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, müəyyən ekosistem üçün xas olan mühit Ģəraitinin dəyiĢməsi ekoloji tarazlığı pozur, bu da bir növün azalmasına, digərinin isə artmasına səbəb olur. Çox vaxt ekoloji tarazlığın pozulması dedikdə atmosferin qaz tərkibinin və su - hava rejimin kəskin dəyiĢməsi, ətraf mühitin qlobal çirklənməsi baĢa düĢülür. Ekoloji tarazlığın davamlı qalmasında əsas amillər bunlardır: bioloji tarazlıq
(bioloji müxtəliflik), təbiətdə maddələrin sistemli (taraz) dövranı və s.
və onun pozulma səbəbləri
Bioloji tarazlıq – təbii komplekslərin bir - biri ilə qarĢılıqlı əlaqəsi ilə dinamiki stabilliyin (sabitlik) qoru nmasıdır . Bioloji tarazlıq bioloji müxtəlifliyin qorunub saxlanılması nəticəsində mümkündür. Bioloji müxtəliflik ətraf mühitin vəziyyətini və Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|