43
Təlim nəticə
si 3
Tədris nəticəsinin təsviri
Siz ekosistem və onun strukturunu təĢkil edən elementlər haqqında məlumat əldə
edəcək, təbiətdə maddələr dövranı, ekoloji faktorlar və onların kənd təsərrüfatı ilə
əlaqələri, ekoloji tarazlığın pozulma səbəbləri və s. haqqında biliklərə yiyələnəcəksiniz.
S
ərbəst iş üçün tapşırıqlar
1. Ətraf mühitə nəzər salın, burada baĢ verən ekoloji problemləri (torpaq eroziyası,
otlaqlarda seyrəkləĢmə, meĢə yanğınları, torpaq sürüĢmələri, ĢoranlaĢma və s.)
müĢahidə edin.
2. Əldə etdiyiniz məlumatları ümumiləĢdirin və təhlil edin.
3. Öz məntiqi təfəkkürünüzdən və ədəbiyyat məlumatlarından istifadə etməklə
müĢahidə etdiyiniz ekoloji problemlərin hər birinin səbəblərini araĢdırın.
3.
Ekosistem və onun elementləri haqqında qarşılıqlı əlaqələr
Bizi əhatə edən ətraf mühit və onun
element
lərinin qarĢılıqlı əlaqəsi bir ekoloji
sistem təĢkil edir
(Ģəkil 3.1)
. Ekosistem
ekologiya elminin əsas obyekti sayılır.
Ekologiya yunan
sözü
olub
“oykos”
–
ev,
mənzil,
“loqos”
–
elm,
təlim deməkdir. E.Hekkel
ekolo
giyanı geniĢ mənada mövcudluğumuzun
bütün
Ģəraitinin də daxil olduğu ətraf mühitlə
orqanizmlərin münasibətlərindən bəhs edən bir
elm hesab etmiĢdir. BaĢqa sözlə, ”ekologiya
canlı orqanizmlərin mövcudluq Ģərtlərini və
orqanizmlərlə onların məskunlaĢdığı mühitin
qarĢılıqlı təsirlərini öyrənən elmdir”.
Orqanizmlərlə mühit arasındakı əlaqələrin
məcmusu və ya strukturu ekologiyanın
predmetini təĢkil edir.
Şəkil 3.1.
Ekosistem
44
Təbiətin necə qurulmasını, hansı qanunlar əsasında mövcudluğunu, insan təsirinə
hansı reaksiyanı verməsini, ekoloji sistemləri məhv etməyən yüklənmənin həddini və s.
bilmədən təbiəti qorumaq və ondan insanın maraqları naminə istifadə etmək mümkün
deyil. Bütün bunlar isə ekologiyanın obyektini təĢkil edir. Ekologiyada əsas tədqiqat
obyekti
ekosistemlərdir
(canlı orqanizmlərlə məskunlaĢma mühitinin yaratdığı vahid
təbiət kompleksləri).
Qanunauyğun qarĢılıqlı münasibətlərdə olan canlı orqanizmlər və onların
mövcudluq Ģəraitinin maddələr dövranı baĢ verə bilən məcmusuna ekoloji
sistem və ya
ekosistem deyilir.
BaĢqa sözlə,
canlı orqanizmlər və qeyri
-
üzvi komponentlərin maddələr dövranı
baĢ verən məcmusu ekosistem adlanır (Məsələn,
meĢə,
çəmən,
göl və s.). Ekosistemlər
dəqiq həcmə malik deyil və istənilən fəzanı tuta bilər. Məsələn
,
aqroekosistem dedikdə,
ətraf mühitin kənd təsərrüfatı yönümlü elementləri və onların arasındakı qarĢılıqlı
əlaqələrdən formalaĢan bir sistem baĢa düĢülür. Aqroekosistemin tərkibinə daxildir
:
canlı aləmi ilə birlikdə (heyvanat aləmi, yosun, göbələk, bakteriyalar) torpaq; tarlalar,
aqrosenozlar;
heyvanlar; təbii və yarımtəbii ekosistemlər (meĢə, təbii yem sahələri, su
hövzəsi) və kənd təsərrüfatı ilə məĢğul olan insanlar.
3.1. Ekoloji faktorlar (biotik və abiotik faktorlar)
Bitkinin becərilməsi xarici mühitin iki qrup amili ilə müəyyən edilir: 1.Ġqlim və
torpağın elementlərinin daxil olduğu mühit Ģəraiti: havanın temperaturu, günəĢin
iĢıqlandırması, yağıntılar, eləcə də torpağın fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri. 2.Bitkiyə və
torpağa təsir edən sistemlər: torpağın becərilmə sistemi, gübrələrin verilməsi, bitkilərə
verilən qida sahəsi,
budama, və
s. Ġkinci qrup
amillər bitkinin iqlim Ģəraiti
və bioloji xüsusiyyətləri ilə
əlaqədardır.
Bitki orqanizminə əhə
-
miyyətli dərəcədə təsir
göstərən mühit elemen
-
tlərinə havanın və torpağın
tempe
raturu, torpaqda və
havada olan su (nəmlik),
havanın hərəkəti, tüstü
qazları, qrunt sularının duz
-
luluğu, təbii və süni
radiasiya daxildir.
MənĢə və fəaliyyət
xarakterinə görə bitkilərə
təsir edən ekoloji amillər
abiotik (qeyri-
üzvi və cansız
mühit ) və biotik (canlı
Şəkil 3.2. Ekoloji amillər (biotik və abiotik) və
onların bitkiyə təsiri
45
orqanizmlərin təsiri ilə bağlı olan) amillərə
bölünür (Ģəkil 3.2).
Abiotik amillərə aiddir:
Ġqlim amilləri –
iĢıq, temperatur, nəmlik, atmosfer yağıntıları
;
Torpaq
amilləri və yaxud edafik amillə
r (
torpağın mexaniki və kimyəvi tərkibi,
fiziki
x
üsusiyyətləri və
s.);
Topoqrafik
–
relyef Ģəraiti
.
Biotik amillər
(
orqanizmlərə digər orqanizmlərin təsiri
) qrupuna daxildir:
Fitogen
–
birgə yaĢayan bitkilərin (mexaniki əlaqə, simbioz, parazit
xarakterli)
təsiri;
Zoogen
–
heyvanların
(əsasən, xəstəlik və zərərverici orqanizmlər)
təsiri və onların
bitkiləri zədələməsi.
Amillərin bu cür təsnifatına vahid, bir
-
birinə qarĢılıqlı təsir kimi baxılmalıdır, onların
təsirinə bir
-
birindən təcrid olunmuĢ Ģəkildə baxmaq olmaz.
Ekoloji amillərdən baĢqa
,
bitkilər an
tropogen-
insan fəaliyyəti ilə bağlı amillərin
təsirinə də məruz qalır. Ekoloji amillərin dəyiĢməsinə texnoloji tədbirlərin də təsiri var:
cərgələrin istiqaməti, əkin sxemi, becərilmə sistemi, budama və s.
3.2. Ekoloji tarazlıq və onun pozulma halları
Ek
oloji tarazlıq
–
t
əbiətdə
olan
canlı orqanizmlərin növ tərkibinin, onların
sayının,
məhsuldarlığının, yayılmasının, həmçinin mövsümü dəyiĢməsinin, biotik maddələr
mübadiləsinin və digər bioloji proseslərin nisbi davamlığı baĢa düĢülür. Ekoloji tarazlığın
p
ozulmasına dair bir sıra misallar göstərmək olar: Məsələn, təbiətdə olan ov
heyvanlarının (dovĢan, qaban və s.) insanlar tərəfindən nə
s
li kəsilərsə, bu
,
öz
növbəsində yırtıcı heyvanların da populyasiyalarına (har hansı bir növə daxil olan fərdlər
qrupu) mənfi təsir göstərir. Çünki
yırtıcı heyvanların Ģikarını həmin heyvanlar təĢkil edir.
Biz yırtıcı heyvanları da qorumalıyıq. Çünki onların təbiətdə özünəməxsus funksiyaları
var. Digər misalla bu məsələni bir qədər açıqlayaq: Sel, daĢqınlar, torpaq eroziyası,
torpaqların kimyəvi çirklənməsi nəticəsində onların münbitliyi pozularsa, bu zaman
torpaq üzərində olan bitki örtüyü sıradan çıxar, bitki örtüyünün məhv olması
heyvandarlığa ziyan vurar. Ekoloji tarazlığın bu Ģəkildə pozulması ərzaq təhlükəsinə
səbəb olar
və bu da sonda ali bəĢər övladı olan insanların həyatı təhlükəsi demə
kdir.
Qeyd olunan mi
sallardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, müəyyən ekosistem üçün xas
olan mühit Ģəraitinin dəyiĢməsi ekoloji tarazlığı pozur, bu da bir növün azalmasına,
digərinin isə artmasına səbəb olur. Çox vaxt ekoloji tarazlığın pozulması dedikdə
atmosferin qaz tərkibinin və su
-
hava rejimin kəskin dəyiĢməsi, ətraf mühitin qlobal
çirklənməsi baĢa düĢülür. Ekoloji tarazlığın davamlı qalmasında əsas amillər bunlardır:
bioloji tarazlıq
(bioloji müxtəliflik), təbiətdə maddələrin sistemli (taraz) dövranı və s.
3.2.1. Bioloji tarazlıq (biomüxtəliflik)
və onun pozulma səbəbləri
Bioloji tarazlıq –
təbii komplekslərin bir
-
biri ilə qarĢılıqlı əlaqəsi ilə
dinamiki
stabilliyin (sabitlik) qoru
nmasıdır
.
Bioloji tarazlıq bioloji müxtəlifliyin qorunub
saxlanılması nəticəsində mümkündür. Bioloji müxtəliflik ətraf mühitin vəziyyətini və