İxtisasın adı: Heyvandarlıq mütəxəssisi Modulun adı

 

48 

(Ģum qatında və torpaq səthində duzların əmələ

 

gəlməsi) baĢ verir və landĢaft (bitki 

örtüyü) məhv olur, süni səhralaĢma yaranır (Ģəkil 3.4);

 

- 

Gətirilmə (introduksiya) heyvan və bitki növlərinin yerli növləri sıxıĢdırması və onların 

itməsi. Məsələn, ölkəyə gətirilən yeni bitki sortunun daha çox yayılması hesabına yerli 

sortlar sıradan çıxır. Bundan baĢqa, geni dəyiĢilmiĢ yeni bitki sortları yerli sortlarla 

çarpazlaĢdıqda, yerli sortların özünəməxsus xüsusiyyətləri dəyiĢir, bu da sortların və 

onların aid olduğu növlərin itməsinə səbəb olur; 

 

- 

Sənayenin

 

kimyəvi tullantılarının ətrafa axıdılması, əkinçilikdə kimyəvi maddələrdən 

normadan artıq istifadə edilməsi nəticəsində torpaqların münbitliyini azalır, bitki örtüyü 

seyrəkləĢir və heyvanat aləmi məhv olur; 

 

- 

Əkinçilikdə növbəli əkinə əməl olunmaması və bir bitkinin eyni tarlada davamlı olaraq 

əkilməsi (monokultura) nəticəsində torpağın münbitliyi pisləĢir, tarlada həmin bitkiyə xas 

olan alaq otları, xəstəlik və zərərverici orqanizmlər artır. Belə olan halda mühitdə eyni 

növ alaq otları, həĢəratlar (zərərvericilər) və xəstəlik törədici orqanizmlər inkiĢaf edir, 

onların antaqonisti (əksi, təbii düĢməni və s.) olan növlər isə məhv olur. Bu zaman 

mühitdə canlı orqanizmlər birtərəfli inkiĢaf edir, bioloji tarazlıq pozulur. 

 

 

3.2.2. Təbiətdə maddələrin və enerjinin dövranı 

 

Yer üzərində həyat baĢlanan vaxtdan etibarən həyat amillərinin (su, iĢıq, istilik, 

hava, qida maddələri) orqanizmlərin fəaliyyəti ilə bu və ya digər Ģəkildə təbiətdə dövranı 

baĢ verir. 

 

Üzvi maddələrin əmələ gəlməsi və parçalanması, üzvi və q

eyri-

üzvi 

maddələrin toplanması və itməsi, mineralların parçalanması və yeni mineral  

birləĢmələrin əmələ gəlməsi, rütubətin torpağa daxil olması, onun transpirasiya və 

buxarlanma yolu ilə atmosferə qayıtması, günəĢ Ģüasının udulması, torpağın isinməsi 

və soyuması və s. proseslər nəticəsində həyat əhəmiyyətli elementlər bu və ya digər 

Ģəkildə təbii dövrana uğrayırlar.  

 

Quru səthində hər il yaĢıl bitkilər atmosferdən CO

2

 

mənimsəməklə, günəĢ 

enerjisindən, torpaqdan daxil olan su və mineral birləĢmələrdən istifadə etməklə 

5·3·10

10

 

t biokütlə sintez edirlər. Bu biokütlənin bir hissəsi kök və yerüstü qalıqlar 

Ģəklində təzədən torpağa qayıdır. YaĢıl bitkilər, torpaqda üzvi maddələrin yeganə ilkin 

mənbəyidir. Onların torpaq əmələ

 

gətirici kimi əsas funksiyası maddələrin bioloji dövranı

 

–

 

torpaqdan qida elementlərinin və suyun mənimsənilməsi, üzvi kütlənin sintezi və həyat 

tsikli baĢa çatdıqdan sonra onun təzədən torpağa qaytarılmasıdır. 

 

Maddələrin bioloji dövranı dedikdə –

 

torpaqdan və mineralların tərkibindən su 

vasitəsilə qida maddələrinin bitkiyə daxil olması, atmosferdən CO

2

-

nin bitki tərəfindən 

mənimsənilməsi və bitkidə üzvi maddələrin sintez olması, habelə bitki qalıqları 

minerallaĢdıqdan sonra həmin maddələrin yenidən torpağa qayıtması baĢa düĢülür.

 

Qeyd olu

nanlardan aydın olur ki, əkinçilikdə istifadə olunan əsas elementlərin (su, 

istilik, hava, qida maddələri) təbiətdə dövranına bələd olmadan onların bitkilər üçün 

nizamlanması qeyri

-

mümkündür.

 

---

 

49 

Qida maddələrinin bioloji dövranında əsas göstəricilərdən biri torpaqdan aparılan 

qida elementlərinin miqdarı və bitki orqanları ilə torpağa qaytarılan elementlərin miqdarı 

arasında olan nisbətin düzgün öyrənilməsidir. Bu isə əkinçiliyin qaytarılma qanununu 

özündə əks etdirir.  

 

Orqanizmlər tərəfindən 

bir 

dəfə istifadə

 

olunaraq istiliyə çevrilən

 

və 

ekosistem 

üçün itirilən 

enerjidən  fərqli  olaraq

,  bio

sferdə  maddələr  dövr  edir  və  buna  görə  də  həmin  pro

ses 

biogeokimyəvi  dövretmə  adlanır.  Təbiətdə  təsadüf  edilən  elementlərin    40

-

a  qədəri  canlı 

orqanizmlər üçün lazımdır. Onlar üçün vacib və çoxlu miqdarda tələb 

olunan karbon, hidrogen, 

oksigen  və  azot  elementləridir.  O

ksigen 

atmosferə  fotosintez  prosesi  nəticəsində  düĢür  və 

orqanizmlərin tənəffüsü zamanı sərf olunur. Azot, atmosferdən azotu fiksasiya edən bakteriyalar 

sayəsində əldə edilir və baĢqa bakteriyalar tərəfindən yenidən ora qaytarılır.

 

Elementlərin və maddələrin dövranı bütün ekosistem tərkibi iĢtirak edən, özü

 

tənzimlənən 

proseslər hesabına həyata keçir. Bu proseslər tullantısızdır. Təbiətdə faydasız və zərərli heç

 

nə 

yoxdur.  Hətta  vulkan  püskürmələri  də  faydalıdır,  belə  ki,  vulkan  qazları  ilə  birlikdə  atmosferə 

azot və s. 

kimi 

faydalı elementlər düĢür.

 

Təbiətdə  maddələr  iki  dövretmə  prosesindən  keçir.  Bioloji,  yaxud  kiçik  dövretmə  və 

geoloji, yaxud böyük dövretmə.

 

Bioloji  dövretmə  maddələrin  torpaq,  bitki,  heyvan  və  mikroorqanizmlər  arasında  dövr 

etməsindən ibarətdir. Avtotrof (fotosintez nəticəsində qeyri üzvi maddəni üzvi maddəyə çevirən) 

orqanizm  olan  yaĢıl  bitkilər  fotosintez  prosesi  zamanı  havadan  karbon  qazını

 

alır,  oksigeni 

buraxırlar. Bu zaman qeyri

-

üzvi maddələrdən üzvi birləĢmələr əmələ gəlir. Bunlar produsentlər 

(istehsalçı, istehsal edən) adlanır.

 

YaĢıl  bitkilər  tərəfindən  əmələ gələn  üzvi  maddələri sərf  edən  heterotrof (yun.  heteros  –

 

özgə,  yad,  trophe  –

 

qida.    Hazır  üzvi  maddələrlə  qidalanan  orqanizmlər)  orqanizmlər 

–

 

heyvanlar  konsumentlərə  (ehtiyacı  olan)  aid  olunur.  Həm  bitki,  həm  də  heyvanlar  tənəffüs 

zamanı oksigeni alır, karbon qazını buraxırlar.

 

Bitki  və  heyvanlar  məhv  olduqdan  sonra  bakteriyalar,  göbələklər,  ibtidailər  və  bir  çox 

həĢəratlar üzvi maddələri mineral duzlara, karbon qazı və suya çevirirlər (minerallaĢma). Onlar 

isə  yenidən  bitkilər  tərəfindən  istifadə  olunur.  Redusentlər  (dağıdıcı,  parçalayıcı)  adlanan  bu 

orqanizmlər  dövr  etməni  qapamaqla  onu  növbəti  siklə  hazırlayırlar.  Bununla  da  təbii  bioloji 

dövretmənin gediĢini təmin edirlər.

 

Canlı orqanizmlərin aktiv fəaliyyəti nəticəsində yer qabığının aĢınma 

prosesi gedir, torpaq 

örtüyü  yaranır.  Yeraltı  və  yerüstü  suların  kimyəvi  tərkibi  müəyyənləĢir  və  atmosferdə  qazların 

balansı saxlanılır.

 

Geoloji 

dövretmə 

–

 

maddələrin  quru  və  dünya 

okeanı  arasında  sirkulyasiyası 

nəticəsində baĢ verir. Okeanların 

suyu 

onda  həll  olan  bir  çox 

maddələrlə birlikdə buxarlanır və 

hava  cərəyanları  vasitəsilə  uzaq

 

məsafələrə  aparılır,  yağmurlar 

Ģəklində  yenidən yerə qayı

daraq 

dağ  süxurlarının  aĢınma  və 

parçalanma  pro

ses

lərinə  Ģərait 

yaradır, 

onları 

bitki 

və 

Şəkil 3.5. Təbiətdə suyun dövranı

 

---