İxtisasın adı: Heyvandarlıq mütəxəssisi Modulun adı

 

67 

maddələrini udur və köklərin maksimal yayıldığı zonaya

, 

yəni yerüstü hissəyə ötürülür. 

Bitkilər məhv olub

, 

mikroorqanizmlər tərəfindən parçalananda əmələ gəlmiĢ kül 

elementlərinin bir hissəsi yuyularaq aĢağı qatlara aparılır, qalanı isə süxurun üst 

hissəsində toplanıb qalır. “Üzv

i 

qalıqlar: köklər, yerüstü ot kütləsi və ya meĢə xəzəli 

parçalananda mürəkkəb üzv

i 

birləĢmələr kompleksi əmələ gəlir ki, buna çürüntü və ya 

humus deyilir. Hu

mus torpağın üst hissəsində toplaĢaraq ona tünd rəng və ya yeni 

xassələr verir. Nəticədə

, 

süxur yeni xassə olan münbitlik qazanır”. 

 

5.1.2. Torpağın münbitliyinin əsas göstəriciləri

 

Torpaq münbitliyinin göstəriciləri

 

–

 

bioloji, aqrokimyəvi və aqrofiziki göstəricilərdən 

ibarətdir. 

 

Münbitliyin bioloji göstəricilərinə torpaqda olan üzvi maddələrin miqdarı və tərkibi, 

torpaq biotası və torpağın fitosanitar vəziyyəti aid edilir.

  

Torpaq biotası

 

–

 

torpaqda üzvi maddələrin toplanmasında mühüm rol oynayır. 

Torpaq biotasının tərkib hissəsi canlı orqa

-

nizmlərdən ibarət olmaqla, onun ümumi kütləsi 

hektarda 6-

10 tona çatır. Torpaq biotasını təĢkil 

edən canlılar mikroorqanizmlərə (xeyirli bakteriyalar, 

göbələklər, yosunlar, aktinomisetlər və s.) və 

mikroorqanizmlərə (müxtəlif həĢəratlar, yağıĢ 

qurdları, soxulcanlar və s.). Torpaq canlıları bitki 

qalıqlarının parçalanmasında və humus 

əmələgəlmə prosesində birbaĢa iĢtirak edirlər. Eyni 

zamanda torpaq canlıları, məsələn, 

soxulcanlar 

həyat uğurunda mübarizə aparmaqla öz hərəkətləri 

ilə torpaqda trayektoriyalar (izlər) açırlar, torpaqda 

məsaməlilik yaradır, torpağın su

-hava rejimini 

yaxĢılaĢdırırlar (Ģəkil 5.2). Həmçinin soxulcanlar 

üzvi qalıqları öz mədə

-

bağırsaq traktından

 

keçirərək, bioloji humusla torpağı zənginləĢdirir və 

onun strukturalılığını (dənəvərlik, yumĢaq profil) 

yaxĢılaĢdırırlar. 

 

Məlumdur ki, torpağın mexaniki elementlərinin (qum, gil və s.) bir

-biri

nə birləĢərək 

aqreqat əmələ gətirmək qabiliyyətinə onun 

struktur

alılığı deyilir. Deməli, torpağın 

struktur halının yaxĢılaĢması üçün bir

-

birinin üzərində kip oturmayan və arada 

məsamələr yaradan müxtəlif ölçülü aqreqatlar (dənəvər hissəcik) əmələ gəlməlidir. 

Torpaqda mexaniki elementləri bir

-

birinə birləĢdirərək aqreqat əmələ gətirən (suya 

davamlı) və yapıĢqanlıq

 

xüsusiyyətinə malik olan maddə isə humus hesab olunur. 

Humus isə makro və mikroorqanizmlər tərəfindən torpaqda olan üzv

i 

qalıqların 

parçalanması hesabına əmələ gəlir. Buradan aydın olur ki, əgər torpağın bi

oloji aktivliyi 

azalarsa, onda humus əmələgəlmə prosesi zəifləyər və bunun nəticəsində torpağın 

struktur halı pisləĢər. 

 

Şəkil 5.2.

 Soxulcanlar 

---

 

68 

Torpağın fitosanitar vəziyyəti onun alaqlardan, xəstəlik törədicilərindən, 

zərərvericilərdən və bitkilərin, habelə mikroorqanizmlərin ifraz etdikləri zəhərli 

maddələrdən təmizliyi ilə xarakterizə olunur.

 

Torpaq münbitliyinin aqrokimyəvi göstəricilərinə torpağın udma qabiliyyəti, torpaq 

məhlulunun reaksiyası və qida maddələrinin ehtiyatı daxildir.

 

Udma qabiliyyəti torpağın 

qazları, buxarı və suda həll olmuĢ və ya asılı halda olan birləĢmələri udmasıdır.

 

Münbitliyin aqrofiziki göstəricilərinə onun fiziki

-

mexaniki və əsas aqrofiziki xassələri 

daxildir. Torpağın fiziki

-

mexaniki xassələrinə onun iliĢkənliyi, yapıĢqanlığı, ĢiĢməsi, fiziki 

və bioloji yetiĢkənlikləri aiddir.

 

Torpaq aqreqatlarını təĢkil edən hissəcikləri bir

-

birindən ayırmaq üçün göstərilən 

təsirlərə davamlılıq qabiliyyətinə torpağın iliĢkənliyi (rabitəliliyi) deyilir.

 

ĠliĢkənliyi çox olan 

torpaqlar çətin becərilir və kəltən əmələ gətirir, burada bitki köklərinin və suyun torpağa 

daxil olması çətinləĢir.

 

Mexaniki tərkibinə görə ağır, struktursuz, birvalentli kationlarla 

doymuĢ torpaqlar, yüngül, strukturlu, kalsium və maqneziumla doymuĢ torpaqlara 

nisbətən daha iliĢkən olur.

 

Torpağın

 

iliĢkənliyi, üzvi maddənin miqdarından və torpağın 

nəmlənmə dərəcəsindən asılıdır. 

 

Rütubətli halda kənd təsərrüfatı alətlərinə və digər əĢyalara yapıĢma qabiliyyəti 

torpağın yapıĢqanlığı adlanır.

 

YapıĢqanlıq torpağın xüsusi müqavimətini artırır və 

becərmələri çətinləĢdirir. Müxtəlif qranulometrik tərkibli torpaqlar yapıĢqanlılıq 

qabiliyyətinə görə fərqlənirlər. Torpaq kapillyar su tutumu həddində daha çox 

yapıĢqanlıq qabiliyyətinə malikdir.

 

Qumlu və qumsal torpaqlara nisbətən, gilli və gillicəli 

torpaqlar

da yapıĢqanlıq yüksək olur.

 

ġiĢmə

 

–

 

nəmlənmə zamanı torpağın öz həcmini artırması qabiliyyətinə deyilir. 

Torpaq quruduqda onun həcmi kiçilir, rütubətlənən zaman isə həcmini böyüdür.

 

Torpağın ĢiĢməsi onun qranulometrik tərkibindən, üzvi maddənin miqdarından

 

və 

udulmuĢ kationların növündən asılıdır. Ağır torpaqlar, xüsusilə birvalentli kationlarla 

doymuĢ olduqda onun ĢiĢmə qabiliyyəti, yüngül və ikivalentli kationla doymuĢ torpaqlara 

nisbətən artıq olur.

 

Rütubətlənmə və quruma zamanı torpağın həcmini müvafiq 

qaydada 

artırıb azaltması çatlar əmələ gəlməsinə və bitki köklərinin qırılmasına səbəb olur.

 

Fiziki yetiĢkənlik torpağın müəyyən nəmlikdə daha yaxĢı xırdalanmasıdır. Ona görə 

torpağın becərilmə müddəti onun fiziki yetiĢkənlik vəziyyətinə görə müəyyən edili

r. 

Bioloji yetiĢkənlik torpaqda mikrobioloji proseslərin fəal getdiyi halına deyilir. Bioloji 

yetiĢkən torpaqlarda qida maddələrinin miqdarı çox olur.

 

Bioloji yetiĢkən torpaqlarda 

üzvi maddələrin intensiv parçalanması getdiyinə görə torpaqda karbon qazının

 

miqdarı 

artır və becərmə zamanı torpaqda spesifik qoxu əmələ gəlir.

 

Torpağın aqrofiziki xüsusiyyətlərinə onun xüsusi çəkisi, həcm kütləsi, məsaməliliyi, 

əkin qatının quruluĢu və strukturalığı

 daxildir. 

Torpağın xüsusi çəkisi. Torpağın bərk fazasının mütləq quru halda, vahid həcmdə 

---