Journal of selcuk communication

Selçuk İletişim, 7, 3, 2012 
 
236
 
şekilde karşısındaki kişiye yanlış bilgi vermeyi 
seçmiştir. İkinci ölçüt ise,  yalan söylenen kişi-
nin,  kendisine  yalan  söylendiğinin  farkında 
olmamasıdır.  Farkında  değilse  en  azından  ya-
kalanmış bir yalan olmaz. 
Yalan  söylemek  için  mutlaka  konuşmak  ge-
rekmemektedir  (Vrij  2008:  14).  Futbol  maçın-
da,  rakibi  ile  karşılaştığında  kendini  yere  atıp 
bacağını tutan, faul olmadığı halde davranışları 
ile  öyle  gösteren  futbolcu  da  aslında  yalan 
söylemektedir.  Vergi  kaçırmak  için  gelirini 
beyan  etmeyen  vergi  mükellefi  de  benzer  şe-
kilde yalan söylemektedir. İş seyahatine, kadın 
iş  arkadaşının  da  katıldığını  eşine  söylemeyi 
unutan  adam  yalan  söylüyor  sayılmazken, 
kadın iş arkadaşının katıldığını kasten saklayan 
kişi de yalan söylemektedir.  
Vrij’e  göre  (2008:15),  kişi  yalan  söylemeyi 
amaçladığında, farkında olmadan içeriği doğru 
bile  olsa  yalan  söylemiş  sayılır.  Yani  kişinin 
yalan  söylemeyi  amaçlaması  yeterlidir.  Örne-
ğin; suç olduğunu bile bile dağdan canlı keklik 
yakalayan avcıyı düşünelim. Kekliğin, arabanın 
kasasındaki kafesten bir şekilde kaçıp gittiğini, 
ama  avcının  bundan  haberdar  olmadığını  de-
ğerlendirelim.  Yaban  Hayatı  Koruma  Müdür-
lüğü  denetimcileri  aracı  durdurup  keklik  olup 
olmadığını  sorduklarında,  şahıs  ceza  korkusu 
ile  olmadığını  beyan  edebilir.  Esasen  keklik 
kaçtığı için gerçekten de yoktur ancak bu avcı-
nın yalan söylediği gerçeğini değiştirmez. 
Yalan;  “Herhangi bir uyarı olmaksızın, kayna-
ğın doğru olmadığını değerlendirdiği bir inancı 
alıcıda  oluşturmak  için,  kasti  olarak  yaptığı 
başarılı  ya  da  başarısız  çabadır”  (Vrij  2008: 
15).  Bu  tanımdan  hareketle,  kişinin  “kendisini 
kandırması”  diye  adlandırdığımız  yaklaşım, 
yalan  olarak  kabul  edilemez.  Çünkü  yalan 
söylemek  için  diğer  bir kıstas,  yalan  söylemek 
için en az iki kişiye ihtiyaç olduğudur. 
2.YALAN TÜRLERİ VE YALANCILARIN 
KARAKTERİSTİK ÖZELLİKLERİ 
Psikologlar yalanları üçe ayırmaktadırlar; kaba 
yalanlar, abartmalar ve gizli yalanlar (De Paulo 
1996: 703).  
Kaba  yalanlar,  kaynağın doğru  olduğuna  inan-
dığı  bilginin  tamamen  aksini  alıcıya  iletmesi 
durumudur.  Sınavda  kopya  çektiği  halde  öğ-
retmenine  çekmediğini  söyleyen  öğrencinin 
yalanı  bu  kapsamdadır.  Keza  hırsızlık  yaptığı 
halde suçunu inkâr eden şüpheli, sabah uyana-
madığından  işe  geç  kaldığı  halde  patronuna 
yolda  kaza  olduğunu  ve  bunun  için  geç  kaldı-
ğını söyleyen çalışan kaba yalan söylemektedir. 
Kaba yalan söyleyenler, söyledikleri yalanların 
ayrıntılarını,  daha  sonra  karşılarına  çıkabilece-
ğinden hareketle hatırlamak zorundadırlar (Vrij 
2008: 17). 
Abartmalar, gerçeklerin olduğundan fazla ya da 
hafif  gösterildiği  (küçümsendiği)  yalanlardır. 
İnsanların,  yapılmayan  bir  görevden,  ya  da 
işledikleri bir suçtan dolayı duydukları pişman-
lığı  çok  fazla  abartmaları  bu  kapsamda  değer-
lendirilir.  Cinayet  işleyen  şahsın,  mahkemede 
öldürdüğüne çok pişman olduğunu ileri sürme-
si ya da gereksiz ve yüklü miktarlarda alışveriş 
yapan  kadının  eşine  bu  alışverişi  anlatırken 
azımsaması abartmalar arasında sayılabilir. 
Gizli  yalanlar,  gerçeğin  kibar  bir  şekilde  sak-
lanması ya da anlaşılmayacak bir biçimde ifade 
edilmesidir.  Misafirlikte  yapılan  mantı  yeme-
ğini beğenmeyen şahsın bunu söylememek için 
hamur  işleri  yemediğini  söylemesi  gizli  bir 
yalandır. Politikacı, “Bu kadınla cinsel ilişkiye 
girmedim”  derken  başka  bir  tür  ilişkiye  girdi-
ğini de bu yolla saklamaktadır. 
Bunlara  eklenebilecek  bir  başka  yalan  türü 
beyaz yalanlardır. Beyaz yalanlar, alıcıya zarar 
vermek  yerine  onun  hoşlanmasını  sağlayacak, 
neşelendirecek,  umutlandıracak  yanlış  yönlen-
dirmeler ya da abartılardır (Glenn 2006). Doğ-
ru  ile  çelişen  abartılı  iltifatlar  bu  alana  girer. 
Kanser  gibi  ölümcül  hastalardan  gerçeği  sak-
lamak  ve  iyi  olacağını  söyleyerek  moral  ver-
mek beyaz yalanlardandır. Pensilvanya Üniver-
sitesi’nden  Martin  Seligman,  göğsü  ameliyatla 
alınmış  69  kanser  hastası  kadından,  kendisini 
hasta olmadığına inandıran %75’inin, kendisini 
kaderine  terk  etmiş  %25’iyle  karşılaştırınca 
daha sağlıklı olduğunu ve daha uzun yaşadığını 
tespit etmiştir (aktaran Geary 2000). 
Yalan  ve  yalancıları  anlatan  çalışmasında 
Aldert  Vrij  iyi  yalancıların  özelliklerini  aşağı-
daki şekilde sıralamıştır (Vrij 2010: 8): 
1.  Yalan söylerken suçluluk duymamak, 
2.  Kendine güveni tam olmak, 
3.  Yalan  söylerken  zorlanma  işaretleri  gös-
termemek, 

---

Yalan Söyleme Kabiliyeti ve Cinsiyetler Arası Bir Karşılaştırma (234-243) 
 
237 
4.  Zihinsel olarak zorlanmamak, 
5.  İyi  bir  hafızaya  sahip  olmak,  söylediği 
yalanları hatırlamak. 
Yukarıda  sayılan  özellikler  iyi  yalancıları  kötü 
ya da beceriksiz yalancılardan ayıran en önemli 
özellikler olarak kabul edilebilir.  
3. YALAN SÖYLEME SIKLIĞI 
Günlük  hayatta  yalan  söyleme  sıklığı  kolay 
tespit edilebilecek bir konu değildir (Vrij 2008: 
21).  Yalan  kişisel  bir  konu  olduğuna  göre, 
tespiti  ancak  kişinin  kendi  itirafı  sayesinde 
olabilir. Bu nedenle kullanılan yöntem ağırlıklı 
olarak  kişilerin  kendilerine  sormaktır.  Örneğin 
Tim  Cole  (2001:  107),  çalışmasında  romantik 
ilişkide  olan  çiftlere,  birbirlerine  ne  kadar  sık-
lıkla yalan söylediklerini sormuştur. Cole araş-
tırma  neticesinde,  bağlanma  korkusu  yaşayan 
ve  bağlanmaktan  kaçınan  kişilerin,  eşleri-
ne/sevgililerine  daha  fazla  yalan  söylediklerini 
ortaya  koymuştur.  Keza  bir  diğer  araştırmada 
lise  ve  üniversite  öğrencilerine,  ailelerine  ne 
sıklıkla  yalan  söyledikleri  sorulmuştur.  Araş-
tırma neticesinde ergenler ve gençlerin aileleri-
ne  karşı  özgürlüklerini  elde  edebilmek  adına 
sıklıkla  yalan  söyledikleri  ortaya  konmuştur 
(Jensenve ark. 2004: 101).  
Başka bir  yöntem ise katılımcılardan bu konu-
da günlük tutmalarını istemek ve günlük hayat-
ta  ne  sıklıkla  yalan  söylediklerini  dürüstçe 
yazmaları  (DePaulo ve ark. 1996: 981) olmuş-
tur.  Bu  çalışmada  katılımcılardan  bir  hafta 
boyunca  sosyal  ilişkilerini  ve  söyledikleri  ya-
lanlarını  yazmaları  istenmiştir.  Çalışma  sonu-
cunda  kişilerin  sosyal  olarak  yakın  oldukları 
kişilere  daha  az  yalan  söyledikleri,  bu  kişilere 
yalan  söylediklerinde  kendilerini  daha  kötü 
hissettikleri  ve  daha  kolay  yakalandıkları  bu-
lunmuştur.  Ayrıca  yalan  söylemenin  günlük 
hayatın  bir  gerçeği  olduğu  vurgulanmıştır. 
Ancak  burada  kişilerin  ne  kadar  dürüst  bir 
şekilde  yalanlarını  ortaya  koyacakları  da  so-
rulması  gereken  ve  araştırmanın  güvenirliğine 
gölge düşüren bir konudur. 
Bir diğer çalışma, çocukların ve ergenlerin yaş 
ve cinsiyetlerine göre yalan söyleme sıklıkları-
nı incelemiştir (Gervais ve ark. 2000). 6, 7 ve 8 
yaşındaki çocuklarla 10, 11 yaşındaki çocukla-
rın  annelerine  ve  öğretmenlerine,  çocukların; 
(i) Sıklıkla yalan söyledikleri, (ii) Bazen  yalan 
söyledikleri,  (iii)  Hiç  yalan  söylemedikleri, 
seçeneklerinden  birini  işaretlemeleri  istenmiş-
tir. Elde edilen sonuçlarda, her iki yaş grubun-
da da kız çocukların erkek çocuklardan daha az 
sıklıkta yalan söyledikleri rapor edilmiş, ancak 
bundan  kız  çocukların  yalan  söylemede  daha 
başarılı  olabileceği  ve  bu  nedenle  yakalanma-
mış  olabilecekleri  sonucu  da  çıkmıştır  (Lewis, 
Stranger  ve  ark.  1989’dan  aktaran  Gervais, 
Tremblay ve ark. 2000: 220). Ayrıca küçük yaş 
grubunda  yalan  söyleme  sıklığının  daha  fazla 
olduğunu,  7  yaşından  sonraki  ısrarlı  yalan 
söylemenin davranış bozukluğundan kaynakla-
nabileceği belirtilmiştir.  
Bir  başka  çalışmada  katılımcıların  tanışma 
diyaloglarının  onar  dakikası  videoya  kaydedil-
miştir  (Tyler  ve  ark.  2006:  72).  Birbirleriyle 
tanışırken  habersizce  videoya  kaydedilen  in-
sanlara  daha  sonra  da  bu  video  izlettirilerek 
konuşma  boyunca  kaç  kez  yalan  söyledikleri 
sorulmuştur. Geniş bir katılımcı sayısıyla yapı-
lan  araştırma  neticesinde,  kişilerin  deney  bo-
yunca  ortalama  2.18  kez  yalan  söyledikleri 
ortaya  konulmuştur.  Bu  da  bize  sıklıkla  yalan 
söylendiğini göstermektedir (Vrij 2008: 21).  
4. YALAN SÖYLEME VE BİLİŞSEL YÜK 
KURAMI 
Bilişsel  yük, kişinin aşina olmadığı bir konuda 
daha fazla zihinsel enerji harcaması ve zorlan-
ması  anlamına  gelir  (Angelo  2008).  Bilişsel 
yük, bizim insan zihninin mimarisi hakkındaki 
bilgimiz  üzerine  yapılandırılmış  bir  kuramdır 
(Sweller 2009: 22). Bilişsel yük teorisine göre, 
kişinin  zihni  belli  bir  çalışma  hafızasına  göre 
işler  (Paas  ve  ark.  2003:  63).  Bilgi  işleme  sü-
reçlerinde,  insanların  sınırlı  çalışma  belleği  ve 
sınırsız  uzun  süreli  belleklerinin  olduğu  varsa-
yılır.  Çalışma  belleğinin  kapasitesi  yalnızca 
yedi  elemanla  sınırlıdır  (Miller  1956’den akta-
ran  Çakmak  2007:  3).  Kısacası, zihnin kapasi-
tesi  üzerinde  bir  yük  yüklendiğinde,  bilişsel 
yük  (cognitive  load)  ortaya  çıkar.  Yalan  söy-
lemenin,  zihni  doğru  söylemekten  daha  fazla 
zorladığı  ortaya  çıkmıştır  (Vrij  ve  ark. 
2006a’den  aktaran  Vrij  2008:  58).  İnsanlar 
yalan  söylerken  zorlanırlar,  çünkü  öncelikle 
yalanı  oluşturmak  zihinsel  çaba  ister.  Yalancı, 
yalanı  oluşturmak  ve  bunun  inandırıcılığını 
sürekli takip etmek durumundadır (Vrij ve ark. 

---