JurnaliSTİkasi bülənt Çaplı
Yüklə 83,66 Kb. Pdf görüntüsü
|
114 VI BÖLÜM TELEXƏBƏRÇİLİKDƏ ETİKA MEDİA NİYƏ CƏMİYYƏTİN HƏR KƏSİMİNİ TƏMSİL ETMƏYƏ MƏCBURDUR? MEDİA NİYƏ CƏMİYYƏTİN HƏR KƏSİMİNİ TƏMSİL ETMƏYƏ MƏCBURDUR? Mediadan toplumun müxtəlif kəsimlərini, fərqli aidiyyət biçimlərini, ən ümumi anlamıyla “fərq”i təmsil etməsini gözləməyin səbəbləri çox da qarışıq deyil. Başda televiziya olmaqla kütləvi kommunikasiyanın istər dövlətin əliylə yürüdülən ictimai yayımlarda, istərsə özəl kəsimlərin gerçəkləşdirdiyi özəl yayımlarda ayrı-seçkiliyi müzakirə mövzusuna çevirməsi təbiidir. Bu zaman həmin mövzuyla bağlı problemlərin dartışılması mediadan cəmiyyətin hər kəsiminə eyni məsafədə durmasını tələb edir və bunun haqlı səbəbləri danılmazdır. Televiziya və ya digər medianı, sadəcə, “ticari fəaliyyət” kimi anlayaraq bu fəaliyyyətdən doğan problemlərin etik məsuliyyətdən kənarda qalacağını düşünmək mümkün deyil. Üstəlik, bəsit ticari fəaliyyətdə də kimlərisə kənarlaşdırıb incidən ayrı-seçkiliyə yer yoxdur. Bu, hər şeydən öncə, media qurumlarının cəmiyyətə açıqladığı öhdəliklərdə də əksini tapır. Məsələn, söhbət “xəbər”dən gedirsə, media qurumları hər kəsimə bərabər məsafədəki ən doğru və ən dolğun xəbərçiliyi özlərinin gerçəkləşdirdiyini iddia edir və buna uyğun izləyici marağı umur. Belə vəd, öhdəlik və iddia “hər kəsimə bərabər məsafə” təməlinə söykənən bir haqq axtarışını da mümkün saydırır və nəticədə, bunların “həqiqiliyini” izləyicilərin sorğulamasına imkan yaradır. Bununla birlikdə, mediadan eyni münasibət um- maqla bağlı gözlənti və legitimlik axtarışları hüquqi anlamda da bir haqq doğmasını ifadə etmir. Çünki vəd, yaradılan gözlənti və bunun sonucunda qarşıya çıxan xəyal qırıqlığı avtomatik şəkildə hüquq çərçivəsinə girə bilməz. Mediada təmsil olunmaqdan gözlənilən bərabər münasibət və bərabər məsafə yayımçılıq sahəsini tənzimləyən qanunlarla bağlı digər qanunlarda özünə dəlil tapır. Sözügedən izləyici gözləntiləri isə yalnız qanuni tənzimləmələrin gerçəkləşdirilməsini gərəkdirən insani, vicdani və etik təməl kimi anlaşılmalıdır. 115 VI BÖLÜM TELEXƏBƏRÇİLİKDƏ ETİKA TELEVİZİYA XƏBƏRÇİLİYİNDƏ AYRI-SEÇKİLİKDƏN QAYNAQLANAN PROBLEMLƏR TELEVİZİYA XƏBƏRÇİLİYİNDƏ AYRI-SEÇKİLİKDƏN QAYNAQLANAN PROBLEMLƏR Televiziya xəbərləri müxtəlif sosial-iqtisadi və sosial- mədəni təbəqəyə məxsus izləyicilərin yaşadıqları toplumdan və bütövlükdə dünyadan xəbərdar olmaq üçün yararlandıqları ən təməl qaynaqlardan biridir. Üstəlik, bu qaynaqdan yararlanmaq nə zəhmət, nə də pul istəyir. Belə üstünlükləri səbəbindən televiziya xəbərləri çap mediası və ya digər xəbər qaynaqlarına nisbətən daha təsirlidir. Telexəbərlər bütün dünya barədə təsəvvür yaradır və ya mövcud təsəvvürləri dərinləşdirir. Demək, televiziya xəbərçiliyində yol verilən ayrı-seçkilik qat-qat böyük auditoriyanı əhatə etdiyindən bir haqq pozuntusuna yol açır və bu po- zuntunun zərərli nəticələri demokratik bir cəmiyyət həyatı baxımından daha güclü və daha geniş şəkildə üzə çıxacaq. Bu səbəblərdən televiziya verilişlərində yer alan ayrı-seçkilik formalarına qarşı hansı etik məhdudiyyətlərin qoyulması gərəkdiyini düşünərkən ilk öncə televiziya xəbərçiliyinə diqqət yetirmək qaçılmazdır. Televiziya verilişlərinin cəmiyyətin gözardı edilən kəsimlərinə yönəlik çox tipik bəzi ayrı-seçkilik formaları var. Bunları, ən ümumi şəkildə, dörd qrupa bölə bilərik: I qrup: Yox sayılan və ya çox az yer verilənlər Televiziya xəbərləri bu halda cəmiyyətin bəlli kəsimlərini, yaxud bəlli keyfiyyətləri olan adamları gözardı edərək onları yox sayır. Böyük yayım quruluşlarının xəbərçilik fəaliyyətinin lap üzdən araşdırılması da göstərir ki, ayrı-seçkiliyə məruz qal- maq baxımından “incik” durumlardakı şəxs və qruplar ya xəbərlərdən tam kənar tutulur, ya da onlara çox məhdud və əksər hallarda ayrı-seçkiliyi qoruyacaq şəkildə yer verilir. Məsələn, televiziya xəbərçiliyi daxili və xarici siyasət baxımından bir ölkədəki “azlıq”ların yaşadıqları problemləri ya görməzdən gəlir, ya da bu problemlərə nadir hallarda, həm də üzdən toxunur. II qrup: Bəd xəbər mövzusuna çevrilənlər Ayrı-seçkiliyə uğramaq baxımından üstün mövqe tutmayan adam və ya qruplar televiziya xəbərlərində işıqlandırılarkən, əsasən, mənfi təsir bağışlayacaq biçimdə görünürlər. Məsələn, “Travestitlər Taksimdə dincliyi pozurlar”, “Homoseksual müəllim “çatlaş„dığı hər iki gənclə əlaqəyə girdi”, “Əsassız soyqırım iddialarını puça çıxaran veb (web) səhifəsindən rahatsız olan ermənilər pornoqrafik və söyüşlü elektron məktublarla bu səhifəyə qarşı çirkin hücuma keçdilər”, “Cənub-şərqli xırda-xuruş oğrusunun atası da vaxtilə məhkum edilibmiş” kimi giriş cümlələri bütövlükdə xəbərə neqativ məzmun hopdurur. Əlbəttə, burada problem belə mövzularda xəbər hazırlamaqda deyil, problem odur ki, sözügedən şəxs və qruplar xəbərlərdə, adətən, yalnız mənfi yönləri ilə yer alırlar. Başqa sözlə, televiziya xəbərlərində bacarıqlı və sayğıoyadan homoseksuallara, travestitlərə, və qadınlara çox az hallarda yer verilir. Bu kəsimləri mənfiləşdirən və daim qanun pozanlar kimi qələmə verən xəbərlərin önə çəkilməsi çox yayılmış bir meylə çevrilib. III qrup: Ayrı-seçkilik salan keyfiyyətlərlə birlikdə xatırlananlar Pis qələmə verilən qrupların xəbər predmetinə çevrilmə biçimlərinin ayrı-seçkiliyə uğramalarına səbəb olan durumla heç bir bağlılığı yoxdur. Di gəl, həmin xəbərlərdə həmişə o qrupa mənsubluq vurğulanır. Məsələn: “Kredit borcu üzündən ruhu sarsılan yəhudi işadamı, yoldaşının iki yaşındakı qızını girov götürüb əvəzində böyük miqdarda pul istədi”. Yəhudiliyin belə davranışa nə dəxli var? Təbii ki, yoxdur, ancaq xəbərdə istifadə edilən dil gerçək həyatda ayrı-seçkiliyə uğrama olasılığı daha yüksək olan yəhudilərlə bağlı mənfi stereotipləri qabardır, belə təsəvvürləri daha da möhkəmləndirir. IV qrup: Nifrətli çıxışları inkişaf etdirənlər Nifrətli çıxışlar, daha öncə detallı şəkildə toxunduğumuz kimi, həm bütövlükdə mediada, həm də özəlliklə televiziya xəbərçiliyində zaman- zaman təkrarlanan etikadankənar və məsuliyyətsiz bir xəbərçilik növüdür. Nifrətli çıxışları körükləyən xəbərlər, çox vaxt, ölkə gündəminə ani olaraq girən və sensasiya özəlliyi də olan xəbərlərdir. Bir anda bütün bülletenlərə yol tapan belə xəbərlər ictimaiyyət arasında da qızğın dartışma və qütbləşmə doğurur. Ən çox ehtiyac duyulan bir zamanda medianın soyuqqanlı dəyərləndirmələri və məsafəli yanaşmaları unutmasına yol açan nifrətli çıxışın linç, talan və şiddətlə müşayiət edilən etiraz aksiyaları və qarşıdurma şəraitiylə sonuçlanması çox vaxt qüvvə tətbiqinə də səbəb olur. 116 VI BÖLÜM TELEXƏBƏRÇİLİKDƏ ETİKA TELEVİZİYA XƏBƏRÇİLİYİNDƏ ETİK PROBLEMLƏR: SEÇKİ KAMPANİYALARI TELEVİZİYA XƏBƏRÇİLİYNDƏ ETİK PROBLEMLƏR: SEÇKİ KAMPANİYALARI Seçki kampaniyaları gedişində xəbər mediasının kampaniyaya qatılan partiyalara yervermə biçimləri xəbərçilik etikası baxımından müxtəlif dartışmalarda önəmli yer tutur. Bu proseslə bağlı detallı-ayrıntılı bir dartışmaya girmədən öncə plüralist-liberal demokratiyalarda medianın və özəlliklə xəbər mediasının siyasi, iqtisadi və mədəni formalaşmadakı yer və rolunu qavramaq gərəkdir. Kampaniya prosesi bu böyük məsələnin bir bölümü olsa da, etik dartışmalar baxımından önəmli prosesdir. “Söhbət hansı önəmdən gedir?” sualını belə cavablamaq olar: bu dönəmdə siyasət və media münasibətlərində, daha dəqiq söylənsə, birlikdəliyində qarşılaşdığımız təməl problemlər doyum nöqtəsinə çatır və tam üzə çıxır. Seçki kampaniyalarının əhatə etdiyi proses bəlli siyasi rejimlərdə bir-birindən fərqlənsə də, zamanca məhdudlaşdırılmış prosesdir. Müəyyənləşdirilən zaman hüdudlarında mediadan gözlənən odur ki, seçkiyə qatılan tərəfləri, mümkün qədər, balanslı və tərəfsiz bir biçimdə işıqlandırsın. İdeal variant odur ki, bir-biriylə yarışan partiyaları seçicilərə tanıdasan, onları gələcək layihələr barədə bilgiləndirəsən. Beləcə, seçicilərin öz çıxarları baxımından doğru qərar vermələrinə yardımçı olmaq mümkündür. Kampaniya dönəmində siyasi partiyalar və namizədlər seçicilərdə özləri haqqında əlverişli təsəvvür yaratmağı hədəfləyən bir yarışa baş vururlar. Bu zaman aşağıdakı vasitələrdən faydalanırlar: • reklam lövhələrindən; • qəzetlərə verilən reklam elanlarından; • bayraq və şüarlarla bəzənmiş açıq mitinqlərdə gerçəkləşdirilən nitq və çıxışlardan və bunların xəbər proqramlarında yer almasından; • televiziya kanallarında partiya üzvləri və alim, jurna- list kimi simvolik seçkin şəxslərin qatıldığı dartışma proqramlarından; • İnternet mühitində tanıdılmaqdan. Kampaniya dönəmi hüquqca bərabərlərin yarışı kimi görünsə də, maliyyə qaynaqları, bu qaynaqları toplamaq, yönləndirmək və onlardan istifadə imkanları baxımından qeyri-bərabərlərin yarışıdır. Azlıqların mənafeyini qoruyan və təmsil edən partiyalar bu yarışda ən əlverişsiz durumda olanlardır. Belə əlverişsiz vəziyyətdə xəbər mediası onların yardımına gəlməlidir. Di gəl, yaşanan təcrübə və xəbərhazırlama biçimlərini gözdən keçirəndə məlum olur ki, xəbər mediası iqtidarda olan, parlamentdə yer tutan və üzvləri icra orqanlarında vəzifə daşıyan partiyalara daha çox za- man ayırır, parlamentə düşə bilməyən partiyaları isə sanki görməzdən gəlir. Seçki kampaniyalarını işıqlandıran və ictimai müzakirələri formalaşdıran kanallar dedikdə media, kütləvi kommunikasiya vasitələri, məlumat və şərhləri tirajlandırıb xalqa çatdıran kommunikasiya mühiti ağla gəlir. Ən çox satılan qəzet və dərgilər, ən çox baxılan televiziya kanalları seçki kampaniyalarında dartışmaların qurulduğu, biçimləndiyi, əks arqumentlərin səsləndiyi, təməl qırılma nöqtələrinin üzə çıxdığı yerlərdir. Seçicinin səsvermə zamanı necə davranacağını, adətən, belə dartışmalar müəyyənləşdirir. Günümüzdə siyasi quruluş me- diaya bağlıdır. İctimai dartışmaların daşıyıcısı olan media siyasi quruluş və siyasi mədəniyyət içində siyasi çıxışların söylənib yayıldığı yerdir. Bu qarşılıqlı bağlılıq münasibətləri, zaman-zaman, siyasi prosesə görə, medianı bir muxtariyyət və direktiv, qanun və əsasnamələrlə birbaşa yönləndirmək durumuna salsa da, bəzi durumlarda medianın özü nisbi müstəqillik mövqeyindən siyasi quruluşu istiqamətləndirə bilir. Birinci hala antiterror qanununu, ikincisinə işığı yandırıb-söndürmə aksiyalarını yönləndirərək dönəmin koalisiya hökumətinə təsir göstərmə formasını misal göstərə bilərik. Beləcə, ənənəvi etika anlayışının dayandığı son prinsipi sorğulamağa yol açılır. Söhbət balanslılıq prinsipindən gedir. Balans güdən xəbərçilik tərzi medianın gündəmə gətirdiyi hər hansı bir prob- lem və mövzu haqqında fərqli tərəflərin baxışını diqqətə yetirmək deməkdir. Bu prinsip obyektivlik və tərəfsizliyə ehtiyac duyan problemləri aradan qaldırmağa yönəlik – yol göstəricisinə, yol nişanına bənzər bir prinsip kimi yozulmalıdır. Məqsəd müxtəlif baxışları daha geniş əhatə və təmsil etməkdir. Ancaq 117 VI BÖLÜM TELEXƏBƏRÇİLİKDƏ ETİKA TELEVİZİYA XƏBƏRÇİLİYİNDƏ ETİK PROBLEMLƏR: SEÇKİ KAMPANİYALARI / TAPŞIRIQLAR / ƏDƏBİYYAT siyasəti xəbərləşdirmə prosesinə hakim olan, xəbər qaynaqlarına xəbər hazırlamaq haqqı tanıyan və jurnalisti qismən təsir altına salan anlayış və təcrübələr balanslı xəbərçiliyi qəbul etmir. Bu gün hansı kanalın xəbər bülletenini açsanız, ya da hansı qəzetin ilk səhifəsinə göz gəzdirsəniz, balanslılıq prinsipinə sadiq bir xəbər tapmaq mümkün deyil. Mövzu/problemi hədəfləyən xəbərçilik balanslılıq prinsipiylə bütünləşərsə, demək, demokratik mədəniyyət içində ictimai müzakirəyə zəmin hazırlayan bir anlayışın önə çıxarılmasından söz aça bilərik. Ancaq burada vurğulanması gərəkən önəmli bir mövzu “balanslılıq“ prinsipinin hansı mənada anlaşılmasıdır. Problemləri əks qütblər içində ələ alan, cəmiyyətdəki qarşıdurmaları körükləyən, demokratik dialoqu çıxmaza salan bir anlayış olması gərəkən “balanslılıq” anlayışı deyil. Ələ alınan, 1. Çaplı, B. Medya ve Etik, Ankara: İmge Yayınevi, 2002 2. Çaplı, B. ve H. Tuncel (der.) Televizyon Haberciliğinde Etik. Ankara: Fersa, 2009 3. Taş, Oğuzhan. Gazetecilik Etiğinin Mesleki Sınırları: Profesyonellik, Piyasa ve Sorumluluk. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012 xəbərlənən problemlə bağlı mümkün qədər bütün müxtəlif tərəflərin baxışlarını diqqətə yetirən bir anlayış mənimsənməlidir. İdealda hələ partiya kimi təşkilatlanmayanların, vətəndaş cəmiyyəti quruluşlarının və xəbərdə toxunulan problemdən birbaşa təsirlənənlərin (fəhlələrin, ev xanımlarının, şagird və tələbələrin, işsizlərin və b.) düşüncələrini də əks etdirilməlidir. Balanslı xəbərçilik olay/fakt xəbərçiliyi deyil, mövzu/ problem (ingiliscəsi “issue”) xəbərçiliyidir. Jurnalist araşdırar, önəmli problemi vurğulayıb diqqətə yetirər, fərqli çözüm təkliflərinə yer ayırar və baxışları təmsil olunanların sırasını genişləndirməyə can atar. Bu tərz xəbərçilik biçimi öz auditoriyasını ictimai, iqtisadi, si- yasi problemlər haqqında bilgiləndirir və çözüm yolları barədə düşündürür. TAPŞIRIQLAR 1. Media etikasında neçə əsas səviyyə var? 2. Media insanları sadəcə əyləndirməlidir, yoxsa düşündürməlidir? 3. “Şəxsi həyat” anlayışı harada başlayır və harada bitir? 4. Xəbərçilik peşəsini gerçəkləşdirən insan və qurumlarla qurulan maddi ilişkilərin sərhədi nə olmalıdır? 5. Media niyə bütün kəsimləri təmsil etməlidir? 6. Seçkilər zamanı mediadan necə bir xəbərçilik gözlənilir? ƏDƏBİYYAT 118 Bülent Çaplı (1958) Adana İqtisadi Ticari Elmlər Akademiyasının Jurnalistika və İctimaiyyətlə Əlaqələr Məktəbinin məzunudur. Magistratura təhsilini Utah Dövlət Universitetində alıb. Elmlər doktorudur. Fulbright və Chevening proqramlarının təqaüdçüsüdür. Dr. Çaplı Mançester və Florida Universitetlərində araşdırmalar aparıb. Bir tədqiqatçı və müəllim kimi maraq dairəsi yayım mediası, media siyasəti, medianın siyasi iqtisadiyyatı, media etikası və sənədli filmlərdir. B. Çaplı sadalanan mövzularda xeyli sayda kitab müəllifi, sənədli filmlərin rejissorudur. O, Türkiyədə çoxsaylı mükafatlara layiq görülüb. Prof. Çaplı Türkiyə siyasi tarixinə həsr olunmuş, mükafat qazanmış “Halef”, “İsmet Paşa”, “12 Mart” and “Demir Kırat” kimi sənədli televiziya fimlərinin həmprodüseri və rejissorudur. Bilkənt Universitetinin professorudur. Nüşabə Hüseynli (1973) f.ü.f.d, Əməkdar jurnalistdir. 20 illik jurnalistik fəaliyyəti çap və televiziya jurnalistikası ilə bağlıdır. Bir çox beynəlxalq simpozium, qurultay və konfransların məruzəçisi və iştirakçısı olub. BSU-da (2009-2016) Yeni media və kommunikasiya texnologiyaları kafedrasında baş müəllim kimi çalışıb. “Space” televiziyasında redaktordur. Xatirə Hüseynova (1977) bakalavr və magistr dərəcələrini BDU-nun jurnalistika fakültəsində alıb, f.ü.f.d., dosentdir. BDU (2001-2011) və BSU-da (2011-2016) televiziya və radio jurnalistikasından dərs deyib. Bir dərs vəsaitinın, 3 proqram və 20-dək elmi məqalənin müəllifidir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondunda İnformasiya təminatı sektorunun müdiridir. 119 Aynur Kərimova (1970) BDU-nun jurnalistika fakültəsini bitirib, f.ü.f.d., dosentdir. Fəaliyyət sahələri yayım jurnalistikası, media analiz, media menecmentdir. Azərbaycan Televiziyasında xəbər aparıcısı, mətbuatda köşə yazarı kimi işləyib. İyirmi ildir Bakı Dövlət Universitetində televiziya jurnalistikasını tədris edir. BDU-nun Jurnalistika fakültəsində 2016- ci ildə ilk dəfə olaraq onlayn radionu və müasir televiziya studiyasını qurub. 2012-ci ildən BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin Televiziya və radio jurnalistikası kafedrasına rəhbərlik edir. Zeynal Məmmədli (1953) ixtisasca jurnalistdir, BDU və MDU-da təhsil alıb. AzTV-də (1976- 81), BDU-nun Televiziya və radio jurnalistikası kafedrasında (1981-2012) işləyib. Bir sıra efir və çap mediasının formalaşmasında menecer, məsləhətçi, redaktor və prodüser kimi çalışıb. Media, onun peşəkar, hüquqi və etik problemləri haqqında 20-dən çox müəllif və tərcümə kitabının müəllifidir. “Qızıl qələm” və Zərdabi mükafatlarının daşıyıcısıdır. Hazırda media eksperti kimi müstəqil fəaliyyət göstərir. Lamiyə Vəzirova (1974) Bakıda 8 saylı məktəbi qızıl, BDU-nun Filologiya fakültəsini qırmızı diplomla bitirib. AzTV-də (1995-2008), “Mir” Dövlətlərarası Teleradio Şirkətində (2009-2013), BSU-nin Jurnaistika fakültəsində (2006-2016) illərdə çalışıb. Televiziya jurnalistikasına dair bir çox elmi məqalələrin müəllifiidir. 2016-cı ildə milli “Uğur” mükafatına layiq görülüb. CBC kanalında analitik verilişlərin müəllifi və aparıcısıdır. - rici İşlər Nazirliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Azərbaycanda jurna- yazılmış 4 dərslikdən biridir. Yerli və xarici mütəxəssislərin - ali məktəb tələbələri, media professionalları və jurnalistlər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Avropa Şurası qitənin insan hüquqlarını müdafiə edən aparıcı - nun aliliyini qorumağı nəzərdə tutan müqaviləni - İnsan Hüquqlarının və Əsas Azadlıqlarının Müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasını imzalayıblar. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi üzv dövlətlərdə konvensiyanın tətbiq edilməsinə nəzarət edir. www.coe.int vətəndaşı üçün daha ədalətli və təhlükəsiz dünyada sülh, etməsi üçün qurumlar yaradıblar. Onlardan ən əsası Avropa (milli hökumətləri təmsil edən) və Avropa Komissiyasıdır (ümumi Aİ maraqlarını təmsil edən). http://europa.eu AZE Yüklə 83,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|