JurnaliSTİkasi bülənt Çaplı
Yüklə 83,66 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mövzuyla dərindən maraqlananlar, ən azı, bu sualların cavablanmasını zəruri sayırlar: • Özəl yaşama
107 VI BÖLÜM TELEXƏBƏRÇİLİKDƏ ETİKA / TELEVİZİYA XƏBƏRÇİLİYİNDƏ ETİK PROBLEMLƏR: ÖZƏL YASAM TELEVİZİYA XƏBƏRÇİLİYİNDƏ ETİK PROBLEMLƏR: ÖZƏL YASAM “Özəl yaşam” anlayışı telexəbərçilik etikasının ən çox dartışılan mövzularından biridir. Bunun ən birinci səbəbi kommunikasiya texnologiyasının inkişafıyla ayrıca önəm qazanan bu anlayışın qarışıqlığı və sərhədlərinin qeyri-müəyyənliyidir. Məsələn, bu suallara tezcə cavab almaq mümkün deyil: Qorunan “özəl yaşam” sahəsi haradan başlayıb harada bitir? Bu anlayış dilimizdə və mədəniyyətimizdə kökləri çox-çox qədimlərə gedən “məhrəmlik”lə hansı dərəcədə üst- üstə düşür? “Özəl yaşama müdaxilə olar” adıyla bir sıra bilginin verilməməsi senzura sayılmazmı? Özəl yaşam anlayışı tarixilik baxımından çox yeni qəbul edilən “muxtar fərd” (“avtonom individ“) ehtimalını əsas götürür. Bu ehtimala görə, insan “muxtar fərd” olaraq o qədər tək və bənzərsiz ictimai varlıqdır ki, ləyaqətinə həmişə sayğı göstərilməlidir. İnsanın bir növ toxunulmazlığı var. Bu toxunulmazlıq insanın fiziki varlığını təcavüzlərdən qoruduğu kimi, haqqındakı bəzi bilgilərin, ya da onun şərəf və ləyaqətinin də qorunmasını əhatə edir. Fərd həmin sahəyə aid məlumatı başqaları və media ilə yalnız özü istərsə, paylaşır. İstəməzsə, dəniz ilbizi kimi qapalı qala bilir və kimsə onu aça bilməz. Artıq sezdiniz ki, özəl yaşam anlayışına bu şəkildə tərif verilməsi televiziya xəbərçisinin çox önəmli bəzi etik vəzifələri ilə potensial da olsa, ziddiyyət yaradır: televiziya xəbərçisi xalqın gerçəkləri öyrənmə hüququ çərçivəsində doğruları doğru biçimdə ictimai rəyə açıqlanmasına məsuliyyət daşıyır. Bəs televiziya xəbərçisinin xalqa anlatmağa borclu olduğu doğrular özəl yaşam dairəsinə girirsə, onda necə olacaq? Yaxud, tutalım, içkiyə aşırı alışqanlığına görə, ərindən və ya xanımından ayrılan adam tanınmış bir siyasətçi, ya da kino ulduzu isə? “Özəl yaşam dairəsindədir” deyə üstündən keçiləcək? Yox, əgər bəzi motivlərlə - bəzi gərəkçələrlə bu xəbər yenə də yayımda yer alacaqsa, bu, o siyasətçinin və ya kino ulduzunun “içki dostu” olan adi vətəndaşın özəl yaşam dairəsinə də girmək, onun görüntülərindən də yararlanmaq anlamına gələcəkmi? Bu örnəkdən də anlayacağınız kimi, özəl yaşam haqqının (bəzi Qərb hüquqçuları bunu “rahatsız edilməmə” haqqı şəklində də tanıyır) hüdudları tətbiq edildiyi adama görə dəyişir. Bu da ilk baxışda adamı çaşdıran bir durumdur. Axı vətən bilgisi kitabları təməl haqlardan insanların eyni dərəcədə yararlandığını vurğulayır. Təməl haqq və azadlıqlar baxımından xeyli anlayış vətəndaşlara eyni ölçülərdə tətbiq edilsə də, burada durum fərqlidir: “Bəzilərinin özəl yaşam dairəsi digərlərindən xeyli dardır”. Bu ilginc durumu “sıradan insanların yaşamında ünlülərdən və güclülərdən daha böyük olan şey nədir?” şəklində tapmacaya çevirə bilərsiniz. Bütün bərabərsizliklər kimi, bu bərabərsizliyin də açıqlanması və əsaslandırılıb haqlı göstərilməsi lazımdır. Özəl yaşam haqqının çağdaş bir anlayış olduğunu bildirdik. Ancaq bundan belə bir anlayışın daha öncə heç olmadığı qənaətini çıxara bilmərik. İnsanların yadelli istismarına qapalı bir muxtariyyat sahəsi tapıla biləcəyi düşüncəsi, nüvə halında da olsa, həmişə olub. Feodal toplumlarda, qorunan fərdin yerinə ailə, ya da qəbiləni qoya bilərik. Əksər hallarda qoruyan da onlardır. Bu dairənin hüdudlarını, adətən, din və ya adətlər müəyyənləşdirib. Hüdudlarla bağlı qaydalar bəzən çox ayrıntılıdır. Qaydalar pozularsa, cəzalar da çox sərt ola bilər. Kim ailənin və ya ayrı-ayrı üzvlərin harasını görə bilər, yaxud onların haqqında nələri bilə bilər? İslam hüququnda bu kimi sualların cavabları “məhrəmlik” mövzusuna aiddir. “Məhrəm” sözü ərəbcədən çevirəndə yasaq, qadağa mənası verən “haram’’ sözündən törəmədir. Onun pozulması “günah” sayılıb və dini cəzalar verilib. Feodal və ilkin şəhər həyatında özəl yaşamın qorunmasında “məhəllə” çox önəmli rol oynayıb. “Məhəllə namusu” anlayışı yaxın zamanlaradək təsirini sürdürüb, qəsəbə kimi yerlərdə hələ də sürdürməkdədir. Günümüzdə isə, özəlliklə böyük şəhərlərdə, məhəllənin yerini media və özəlliklə televiziyanın tutduğunu söyləmək olar. Televiziya özəl yaşam baxımından həm ən böyük pozucu, həm də özəl yaşam hüququnu pozanları açıqlayan bir çeşid cəzaverən durumundadır. 108 VI BÖLÜM TELEXƏBƏRÇİLİKDƏ ETİKA / ÖZƏL YAŞAM DAİRƏSİNİN HÜDUDLARI ÖZƏL YAŞAM DAİRƏSİNİN HÜDUDLARI Bir şəxsin icazəsiz girilməyəcək, oxunmayacaq, sərgilənməyəcək, alış-veriş predmetinə çevrilməyəcək özəl yaşam dairəsinə nələr daxildir? Ölkədən-ölkəyə bəzi fərqlərlə yanaşı, demokratik ölkələrin hamısında həmin dairəyə bunların daxil olduğunu sadalaya bilərik: • şəxsin özəl qeydləri; • fotoşəkilləri; • film və videoları; • məktubları; • telefon danışıqları; • gündəlikləri; • cinsi həyatı; • sağlamlığına dair bilgilər; • özəl yaşamını keçirdiyi məkanlar; • ailə münasibətləri. Bir başqa deyimlə, bir adamın maraqlananlara haqlı olaraq: “Sənə nə! Orası yalnız mənə aid məsələdir!”, - deyə biləcəyi hər mövzu. Təbii, bəzi vəziyyətlərdə “sənə nə?” sualına veriləcək haqlı cavablar ola və özəl yaşam dairəsinin hüdudları daha da daraldılaraq yenidən müəyyənləşdirilə bilər. Yuxarıda sadaladıqlarımızın mütləq toxunulmazlığı olsaydı, qəzetlərimizin bir çox səhifəsi boş qalar, televiziya xəbərlərində və özəlliklə maqazin programlarında böyük boşluqlar diqqət çəkərdi. “Özəl yaşamla bağlı qoruma hansı durumlarda keçərli sayılmaz?” sualına detallı-ayrıntılı bir cavab vermədən daha öncə də qısaca söz açdığımız bir şeyi xatırlayaq: Demokratiyalarda özəl yaşamın qorunması kimi ən təməl haqqın digər haqlarla ziddiyyət yaratdığı durum- lar ola bilər. Bu ziddiyyətə dair ən çox xatırladılan misal xalqın gerçəkləri öyrənmə haqqı ilə cəzalandırılacaq vətəndaşların ədalətli mühakimə hüququ arasındakı potensial ziddiyyətdir. Televiziyada gedən xəbərlər məhkəmə araşdırması prosesinə təsir göstərərsə, ortaya bəzi geridönməz sonuclar çıxa bilər. O üzdən, bir çox yerdə ikinci haqq daha önəmli sayılıb, məhkəməyə aid xəbərlərdə media azadlığına zidd təsir bağışlayan ayrı-ayrı məhdudiyyətlər qoyulub. Kameraların məhkəmə salonlarına alınmaması, suçlananların bəlli mərhələyədək tam adlarının verilməməsi və bizdə çox əməl olunmasa da, ibtidai istintaqın gizliliği bu məhdudiyyətlərdən bəziləridir. Bu mövzuyla bağlı mübahisələr heç bir ölkədə bitməyib, axı xalqın özünü daha yaxşı idarə edə bilməsi üçün aramsız və dolğun bilgiləndirilməsi demokratiyanın vazkeçilməz şərtlərindən biridir. Bu səbəbdən televiziya xəbərçiləri media azadlığı dairəsinin mümkün qədər genişlənməsini istəyir və məhdudiyyətlərlə razılaşmırlar. Azadlıq dairəsinin mümkün qədər genişlənməsinə səy göstərmək demokratik ölkələrdə xəbərçilərin etik öhdəliklərindən biridir, çünki birbaşa işlərini yaxşı görüb-görməməklə bağlıdır. Media axtaracaq, araşdıracaq, görüntüləyəcək və ictimai rəyi bilgiləndirəcək. Bu, onun vəzifəsidir. Amma-ancaq-lakin… Bəs medianın xalqa bildirməsi gərəkən mövzu özəl yaşam dairəsinə girirsə, onda necə? Yeri gəlmişkən, sağlamlıqla bağlı məlumat adi hallarda özəl yaşam çərçivəsində qorunduğuna görə, önəmli bir siyasətçinin ölümcül xəstəliyə tutulduğunu da yazmaq olmaz? Bəs bu siyasətçi önəmli biri deyilsə, o zaman necə? Yaxud bu adam siyasətçi yox, kino aktyordursa? Və ya siyasətçinin yaxın adamıdırsa? Ya da bu adam xəstəliyinin bilinməsini özü və özəlliklə istəyirsə, onda nə olacaq? Özəl yaşama aid qanun və peşə prinsiplərinin tələbləri olsa da, hər olayı öz özəllikləri kontekstində ayrıca dəyərləndirmək ən doğru yol kimi görünür. “Özəl yaşam„ arqumentini keçərsiz sayıb xəbərə yayımda yer vermək qərarı alarkən nələrə baxılmalıdır? Baş verən olayla bağlı hansı suallara mütləq cavab tapılmalıdır? Mövzuyla dərindən maraqlananlar, ən azı, bu sualların cavablanmasını zəruri sayırlar: • Özəl yaşama dair bilgilərə çatarkən hansı məqsəd güdülür? • Bu məqsəd haqlı və önəmlidirmi? • Özəl yaşam çərçivəsini aşaraq əldə ediləcək bilgi o məqsədə yetişməyə imkan verirmi? • Özəl yaşam hüdudlarının aşılması bu amacın gerçəkləşməsi üçün yeganə və ya ən yaxşı yoldurmu? • Özəl yaşam çərçivəsinə aid bilgilərə çatma üsullarına dair hansı məhdudiyyətlər var? • Bu bilgilər əldə edildikdən sonra nə olacaq? Onlar nə qədər zaman və necə qoruna- caq? Əslinə qalsa, bütün olay- larda özəl yaşam dairəsiylə bağlı son qərara təsir göstərəcək iki təməl meyardan danışa bilərik: 1) Sözügedən adamın kimliyi ilə bağlı meyar; 2) Sözügedən bilginin ictimai nəticələri ilə bağlı meyar. Yüklə 83,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|