K. Bünyadzadə Şərq və Qərb
İrrasional idrakın son mərhələsi
Yüklə 2,52 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mütləq azadlıq
İrrasional idrakın son mərhələsi Mütləq həqiqət Konkreti və müfəssəli tanımayan, əvvəli və sonu, dəyişiklikləri və səbəbləri, həqiqətləri və yolları tanımayan şəxsə əzəli olanın [Allahın] mə‘rifətindən pay düşməz. Hüseyn b. Mənsur Həllac İdrak prosesində əldə edilən hər bilik, çatılan hər mərhələ insanın Mütləq Həqiqətə doğru bir addımıdır. İnsanın istifadə etdiyi vasitələr, onu mərtəbə-mərtəbə irəli aparan biliklər müəyən dərəcədə Mütləq Həqiqəti təyin edir. Başqa sözlə desək, bəzən Mütləq Həqiqətin xarakteri ona aparan nisbi həqiqətlərlə şərtlənir, yəni əldə edilən son nəticənin Mütləq olub olmaması ona aparan vasitələrlə və bu inkişaf boyu verilən biliklərlə sıx əlaqəlidir. Eyni sözləri məsələyə irrasional aspektdən yanaşmada da demək mümkündür. Bu məsələyə irrasional bilik və idrak prosesinin təhlilində müəyyən açıqlıq gətirmişdik. Yuxarıdakı şərhlərimizə istinadən əvvəlcə həqiqətin (Mütləq Həqiqətin də o cümlədən) rasional və irrasional tərəflərini ayırd edək. Ensiklopedik lüğətdə yazılıb: «Həqiqət – dərk edən subyektdə obyektin adekvat inikasıdır, insandan və onun şüurundan asılı olmayaraq olduğu kimi qavranılmasıdır…» [126, 226]. Deməli, əldə edilən yaxud verilən hər bir bilik həqiqətdir, sonra başqa bir biliklə inkar edilsə belə, həmin an üçün o, həqiqətdir. Bu baxımdan, irrasional anlamda da həqiqəti obyektiv, gerçəkliyin şüurüstündə inikası kimi xarakterizə etmək, nisbi və Mütləq növlərə bölmək olar. Lakin burada vacib bir xüsusiyyət nəzərə alınmalıdır ki, bu, maddiyyat fövqündə mövcud olan gerçəkliyin insan ruhunda inikasıdır. Belə olan halda, həqiqətin meyarı probleminə də açıqlıq gətirmək lazım gəlir. Məlum olduğu kimi, Qədim yunan sofistləri hissi biliklərin həqiqəti olduğu kimi əks etdirməsini inkar etdikləri halda, Orta əsrlərin subyektiv realistləri (Berkli, Yum) onun meyarını məhz hisslərdə axtarırdılar. Marksist filosoflar isə birmənalı olaraq həqiqətin meyarı kimi «ətraf aləmi dəyişən sosial, texniki və istehsalat fəaliyyəti» [125, 291] olan təcrübəni qəbul edirdilər, yəni həqiqətin xarakterinə uyğun olaraq onun meyarı da dəyişmişdir. Bu o deməkdir ki, irrasional həqiqətin də özünə müvafiq meyarı olmalıdır. İrrasional idrak insanın ruhundan başlayıb, orada da bitir; əldə edilən hər bilik ruhun inkişafına, yüksəlməsinə xidmət edir; şüurüstünün aktivləşməsi ruhun bir subyekt olaraq gerçəkliyi qavrama bacarığını ortaya çıxarır; müəyyən zaman-məkan kəsiyində var olan və çıxa bilməyən maddi bədəndən fərqli olaraq ruh ilahi aləmə qədər yüksələ bilib maddiyyatdan tam qurtula bilir; sonuna, yəni başlanğıcına dönən ruh maddiyyatı tabe və idarə etmə qüvvəsinə sahiblənir. Deməli, irrasional həqiqətin meyarı insanın ruhudur və ya daha sadə dillə ifadə etsək, insanın könülü, ürəyidir. Qurani Kərimdə buyurulur: İki yay qədər və ya daha yaxın yaxınlaşdı. Quluna vəhy etdiyini etdi. Könül gördüyündə yalan demir. Onun gördüyünə qarşı onunla mübarizəmi edəcəksiniz? (Quran 53/9-12). Qeyd etmişdik ki, rasionallıq və irrasionallıq həqiqətin müxtəlif tərəfləridir, medalın iki üzü kimi. Deməli, ayrılıqda istər rasional, istərsə də irrasional yanaşma vahid həqiqətin yalnız bir üzünü açmış olur. Bununla yanaşı, mövcud və şəkkedilməz bir həqiqəti də xatırladaq: bəşəriyyətin tarixi boyu insan maddi tərəfdən əhəmiyyətli dəyişikliyə məruz qalsa da (cəmiyyət, məişət, elm, texnika) ruhən həminki olaraq qalır. Bunu deməyə bizə əsas verən bu günkü insanın da eramızdan neçə əsrlər əvvəlki insanın can atdığı həqiqətin dərkinə yollar axtarması (fərqli vasitələrlə olsa da), eyni obyektlərdən zövq alması, eyni problemləri düşünməsi, hətta eyni nəticələrə gəlməsidir. Belə nəticə çıxır ki, ümumiyyətlə həqiqətin meyarı ruhdur. Bunu həqiqətin dərkində irrasional tərəfin üstünlüyü kimi deyil, onun daha sabit, mahiyyətə daha yaxın, hətta onu olduğu kimi əks etdirməsi ilə izah etmək mümkündür. Bildirdiyimiz kimi, irrasional anlamda da həqiqətin nisbi və Mütləq növləri məlumdur. Lakin əgər irrasional anlamda nisbi həqiqətlər gerçəkliyin dəyişməsindən asılıdırsa və buna müvafiq olaraq nəticələr də bir-birinə zidd ola bilirsə (məsələn, müxtəlif astronomik kəşflər, fizika qanunları və s.), irrasional anlamda bunu iddia etmək olmaz. Belə ki, irrasional idrakın vahid tənzimləyicisi və idarə edəni var. Yəni həqiqət birdir və nisbi həqiqətlər onun ayrı-ayrı qatlarıdır. Vahid həqiqət hər şeyi əhatə və ehtiva edir, hər şey Onda, O, hər şeydədir. İnsan da özündə Onu tapmağa, dərk etməyə çalışır. Xatırladaq ki, irrasional idrak məhz onların üzə çıxarılması, kəşfi ilə başlayır. Yuxarıda da bildirdiyimiz kimi, bəzi filosoflar bunu insanın ruhunda bərqərar edilmiş həqiqətləri xatırlaması, bəziləri «ilahi fəaliyyətlə… imkanı çatdığı qədər Allaha bənzəməyə çalışması» [74], digərləri də fitrən insanın ruhuna əta edilmiş həqiqətlərin pas tutmuş dəmir kimi cilalanması adlandırmışlar. M.İqbalın bildirdiyi kimi, «Gerçək vücudda doğrudan doğruya xəbərdar olan şey həqiqətdir. Həqiqət dərəcələri, mənlik şüurunun dərəcəsinə görə dəyişir» [41, 103]. Yəni insan ruhundakı gizli olan həmin həqiqətin ucunu tapmaqla daha geniş hüdudlara çıxır və çıxdıqca həqiqətin daha üst qatlarını dərk edir. Bu proses Mütləqə qədər davam edir. Qeyd etdiyimiz kimi, irrasional idrak Mütləq Varlıqla sıx olan bir prosesdir. İstər idrakın başlanmasında, istər inkişafında əsas rol oynayan ezoterik biliyin verilməsində, istərsə də prosesin həddinin təyinində Allah mütləq qüvvə və istiqamətvericidir. Bu baxımdan, Mütləq Həqiqət elə Allahdır deməklə məsələni bitmiş hesab etmək olar. Lakin burada iki məsələ arasında ziddiyyət yaranır. Belə ki, irrasional idrak prosesinin ikinci mərhələsinin kulminasiya məqamını şərh edərkən qeyd etmişdik ki, Qərb və Şərq mütəfəkkirləri Allahın özünü, zatını hər bir düşüncə fövqündə, dərkedilməz hesab etmişlər. Digər tərəfdən, bildirmişdik ki, irrasional idrak aşağıdan yuxarı, maddidən ilahiyə, insandan Allaha doğru istiqamətli bir proses, insana xas bir xüsusiyyətdir. Deməli, həqiqət məfhumunun özü də insan təfəkkürünün məhsuludur. Belə olan halda, zənnimizcə, məsələnin spesifik cəhətlərini aydınlaşdırmaq məqsədi ilə problemin həllinə insan mövqeyindən yanaşmaq doğru olardı. Onu da əlavə edək ki, şərhimizin daha aydın və hərtərəfli olması üçün Qərb və Şərq mütəfəkkirlərinin görüşlərini ayrı-ayrılıqda, daha sonra isə müqayisəli şəkildə təqdim etməyi qərara aldıq. Məlum olduğu kimi, xristianlıqda vahid Allah Müqəddəs Üçlük vasitəsilə təzahür edir və tanınır: Ata, Oğul və Müqəddəs Ruh. Dünyada bütün yaradılmışları ehtiva edən bu üçlük prinsipinə əsaslanaraq xristian filosofları Allahı hər şeydə görüb dərk etməyin mümkünlüyünü bildirirlər. Məsələn, M.Ekxart yazır: «…Tanrı hər şeydə və hər yerdədir və daim eyni tərzdə Özünü verməyə hazırdır, çünki bu, Ondan asılıdır və yalnız Onu hər yerdə eyni dərəcədə tapan kəs həqiqətən Tanrını tapar» [129, 63]. Eyni zamanda, bu da xristian filosofları tərəfindən qəbul edilən bir həqiqətdir ki, «hər bir məxluq hər hansı bir məqsədlə yaradılıb… Allahın bütün işlərində çox xeyirxah bir məqsədi var – Özü. O, ruhu bütün qüvvəsi ilə bu məqsədə çatdırmaq istəyir: Özünə» [129, 84]. İrrasional idrakın kulminasiya anından danışarkən aydın oldu ki, Allah dərkedilməzdir. Maraqlıdır ki, hər şeydə Allahı dərk etməyə çağıran Ekxart etiraf edir ki, «İnsan ümumiyyətlə Allahın nə olduğunu dərk edə bilməz. Yalnız onu yaxşı bilir ki, nə Allah deyil…» [129, 96]. N.Kuzanlı isə bildirir ki, «Həqiqət haqqında insanın hər sözü yalnız gümandır, belə ki, həqiqətin dəqiq dərki mümkün deyil» [101, 75]. Göründüyü kimi, ilk baxışda bir-birinə zidd bir neçə fikir səsləndi. Məsələyə aydınlıq gətirmək üçün xatırladaq ki, Müqəddəs Üçbucağın zirvələrindən biri insandır. M.İspovednik yazır: «İdrakın özü yalnız ona görə mümkündür ki, Allah – Kəlam bəzi dərkolunan surətlərdə nazil olur, insan isə Onun insanlaşma barədə xəbəri – Kəlam surətində yaradılıb. İnsan Tanrı surətində yaradılıb, ona görə də Həqiqət insana bənzərdir» [114]. Belə məlum olur ki, xristian filosflarının fikrinə görə, insanın dərkinə çalışdığı, insana Özünü tanıdıb dərk etdirən əslində İlahi Kəlam və Allahın təzahürlərindən biri İsa Məsihdir. Sonralar Hegel də «İnsanın Allah haqqında biliyi özünü Allahda insan kimi tanıyana qədər inkişaf edir» [84, 389], – deyə bildirir. Deyilənlərdə digər bir mühüm məsələ də budur: insanın sevib, mənəvi və fiziki əzablardan keçib bənzəməyə çalışdığı İsa Məsih Tanrının oğlu, bir çox hallarda «Rəbb» deyə müraciət edilən, Müqəddəs Üçlüyün zirvələrindən biri olan varlıqdır. Bu səbəbdən, həmin məqama ucalmaq üçün insan, Ekxartın fikrinə görə, «bəşəri sifətini itirməlidir» [129, 51]. Bu fikir N.Kuzanlıda da rast gəlinir: «Biz hər şeyin onda və hər şeydə tək olanla vəhdətə çatmaq üçün ucalaraq ilahiləşirik» [100, 45]. Yəni insan yalnız İsaya bənzəməklə dayanmır, özü də ilahiləşir, o üçbucağın bir zirvəsinə çevrilir. N.Kuzanlı bunu belə təsvir edir: «Əql həqiqətə çoxbucaqlı dairəyə yaxın olduğu qədər yaxındır, belə ki, dairənin içindəki çoxbucaqlının bucaqları nə qədər çox olsa, bir o qədər dairəyə yaxınlaşır, ancaq heç vaxt dairə ilə bərabərləşmir, hətta sonsuza qədər bölünsə də, amma sonunda dairəyə çevrilməzsə» [100, 53]. Belə məlum olur ki, insanın dərk etmək istədiyi həqiqət elə özündədir və ya özüdür. Lakin burada əhəmiyyətli bir an da nəzərə alınmalıdır ki, əvvəla, insanın özünə gedən yol ilahi üçbucaqdan keçir və o, öz həqiqətini Müqəddəs Üçlüyün zirvəsinə çatmaqla, yəni Allahla vəhdətdə olmaqla dərk edə bilər. İkincisi, öz həqiqətini dərk etmək üçün insan bəşərilikdən uzaqlaşmalıdır. Xristian fəlsəfəsindən fərqli olaraq İslam fəlsəfəsində irrasional anlamda Mütləq Həqiqət haqqında düşüncələri iki istiqamətə ayırmaq olar: monoteist və panteist. İslam təfəkkürü tarixində öz yeri və əhəmiyyəti olduğundan hər birinin Mütləq Həqiqət haqqında ideyaları ilə qısaca tanış olaq. İslam fəlsəfəsində monoteist istiqamətli irrasional idrak təsəvvüf fəlsəfəsinə xasdır. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, təsəvvüf fəlsəfəsinə görə də, Allah transendent varlıqdır və idrak fövqündədir. Məsələn, Allahlıq iddiasında olduğu güman edilən Mənsur Həllac yazır: «Onu (Allahı) həqiqət olaraq tanıdım deyən öz varlığını tanıdığının varlığından daha böyük etmiş olur. Çünki kim bir şeyi həqiqətən tanıyarsa tanıdığından daha güclü olur» [142, 74]. Cüneyd Bağdadi isə həqiqət axtaranları belə təsvir edir: «Onlar Haqqın hüzurunda həqiqət elmi ilə göründülər. Bu [görüntüyə] səbəb Haqqın həqiqətidir ki, Ondandır, axtarandan (insandan – K.B.) deyil. Bu, Onun hüzurundakı cəhdin kamalıdır» [145, 45]. Hər şeyin yaradanı Allahdır və ya hər şey Allahın sifətlərinin təzahürüdür; bu nisbi həqiqətləri dərk etməklə insan Mütləqə yaxınlaşır. Göründüyü kimi, burada da fikir ziddiyyəti yaranır: nisbilər Mütləqə aparsa da Mütləq dərkedilməz olaraq qalır. Lakin məsələyə fərqli yanaşma da mövcuddur. Məsələn, C.Bağdadi yazır: «Onların bildikləri özlərindən deyil, Onun (Allahın) bildirdiyini bildilər. Onlar qüvvətin yoxluğuna (fənaya) daxil oldular, yolun həqiqətlərini əldə etdilər və var olmaqlarının həqiqətlərinə yüksəldilər» [145, 46]. Və ya Mənsur Həllacın: «Arif öz irfanı ilədir, çünki o, öz irfanıdır, irfanı da odur» [142, 77-78] kimi məşhur kəlamını xatırladaq. Belə məlum olur ki, təsəvvüfdə də insanın dərkinə çalışdığı obyekt özüdür. Bununla yanaşı, onu xristian fəlsəfəsindən fərqləndirən mühüm bir cəhət vardır: idrak xətti Allahın təyin etdiyi həddə qədər davam edir və ondan yuxarı, yəni Allah zirvəsinə qalxa bilmir. C.Bağdadi yazır: «Onlar dərk etdiklərini Ondan Onunla dərk etdilər. Onlardan hər biri öz idrakında dayandırıldı…» [145, 46]. Burada əhəmiyyətli bir fakt da vurğulanmalıdır ki, bu həddin mövcudluğu xristian fəlsəfəsinə nisbətdə təsəvvüfdə insan idrakının daha məhdud olması anlamında qəbul edilməməlidir. İnsanın çata biləcəyi ən ali nöqtə Allah tərəfindən təyin edilir. Allahın həqiqətləri sonsuz olduğu kimi, insanın yüksələ biləcəyi nöqtənin də hüdudu yoxdur. İslam fəlsəfəsində ikinci (panteist) mövqeyə əsasən İslam dininə görə bidət hesab edilən təriqətlər və şəxslər sahib olmuşlar ki, bura hürufiliyi, ismaililiyi, nöqtəviliyi və bir sıra sufi təriqətləri aid etmək olar. Hürufiliyin banisi Fəzlullah Nəimi şerlərindən birində insana müraciətən deyir: «Cahanın mərkəzi olan nöqtə – sənsən. Yaranışın təməli olan qətrə – sənsən. Zata işarə edən ad – sənsən. Adı bəyan edən hərf – sənsən» [104, 113]. İnsanın ruhu sanki heç bir yerə tərpənmir, bütün yaradılmışları da, Yaradanı da, nisbini də, Mütləqi də öz içində tapıb dərk edir. Burada da insanın idrak xətti Tanrıdan keçir, lakin bu Tanrı kənar bir yerdə deyil, insanın özündədir, Mütləqi dərk etmiş insanın özü Tanrıdır. Nəimi yazır: «O (insan) dünyanı əks etdirən güzgüdür, Haqq onda böyüyüb inkişaf edir» [104, 118]. Hürufi şair Əli əl-Əla isə Nəimiyə, yəni Mütləqlik zirvəsinə çatan Kamil İnsana – Tanrıya belə müraciət edir: «O isim ki fə, zad və ləmdəndir (Fəzl), Zatdır, sifətləri kəlamdır. O zatdır ki, ol deyən kimi, Səma və yer yarandı» [104, 199]. Göründüyü kimi, hürufililərin dünyagörüşlərinə görə, Allah bir yaradan, Mütləq Həqiqət olsa da, O, insanda təcəssüm edir, yəni insan nəinki makrokosmu özündə əks etdirən mikrokosm, hətta Yaradanın özü olaraq qəbul edilir. Başqa sözlə desək, Mütləq Həqiqət ilahiləşmiş, cismində Allahın təcəssüm etdiyi insandır. Beləliklə, irrasional anlamda həqiqət haqqında deyilənlərdən aşağıdakı nəticələri çıxartmaq mümkündür:
Mütləq azadlıq Azadlıq – bizim «Mən»imizin məhv edilməsi deyil, onun hüdudlarının sonsuza qədər genişləndirilməsidir, daha dəqiq, fərdiyyəti yaradan bu hüdudların məhv edilməsidir. Mən hər şeydə varam, hər şey məndədir – bu, Azadlığın formuludur. Qədim Hind hikməti Azadlıq filosof və tədqiqatçılar tərəfindən geniş araşdırılan və haqqında dəyərli fikirlər söylənən, daha çox sosial fəlsəfənin mövzusu hesab edilən bir problemdir. Biz də öz növbəmizdə mövzumuzun ümumi ideya istiqamətinə uyğun olaraq irrasional idrakın son məqamı və məqsədi kimi azadlığa şərh verməyi və onun fərqli tərəflərinə işıq salmağı qərara aldıq. Azadlıq insanın şüuri və qeyri-şüuri can atdığı son məqsəddir və hər idrak prosesi azadlığın dərkinə və əldə edilməsinə istiqamətlidir. Eyni sözləri idrak prosesinin bir mərhələsi kimi irrasional idrak haqqında da deyə bilərik. Bununla belə, bir çox məsələyə yanaşmasında rasional idrakdan fərqləndiyi kimi, burada da irrasional idrak bəzi özünəməxsus cəhətlərə malikdir. Hər hansı bir şərhə keçməzdən əvvəl onu da xatırladaq ki, irrasional idrak fərdi xarakterlidir, onun nə inkişafı, nə son nəticəsi insanın sosial həyatı, cəmiyyətdə yeri və rolu ilə bilavasitə əlaqəli deyil. Zənnimizcə, məhz bu xüsusiyyətin nəticəsidir ki, sosial anlamda insanın azadlıq naminə qarşısına qoyduğu məqsəd, istifadə etdiyi vasitələr irrasional anlamda azadlığın ən böyük maneəsinə çevrilə bilir. Bundan başqa, əgər nəzərə alsaq ki, irrasional idrak yalnız yüksək şüurlu və mənəviyyatlı şəxslərə xasdır, onda iddia etmək olar ki, irrasional anlamda azadlığa yalnız insanlar arasında imanına və şüuruna görə yaxşı mənada seçilmişlər çata və ya onu dərk edə bilər. Bütün canlılarda (bəzi hallarda bitkilər də bu sıraya daxildir) müşahidə edilən bəzi instinktiv hərəkətlər – sərbəstliyə meyl, müstəqil şəkildə davranma istəyi, «qanunlar» çərçivəsinə sığmamaq, qaranlıqdan qurtulub işığa can atmaq və bunun üçün ölümə belə razı olmaq və s. kimi arzu və istəklər daha yüksək səviyyədə, hərtərəfli düşünülmüş qaydada, hətta ümumbəşəri ideya şəklində (demokratiya kimi) insanlarda da müşahidə edilir. Yeri gəlmişkən bildirək ki, tarixən insanların heyvanların təcrübəsindən istifadə etmə halları da az olmamışdır. Bu «azadlıq» formalarının maddiyyat çərçivəsində baş verdiyini nəzərə alaraq onların rasional idrakın nəticəsi olduğunu demək olar. Bununla belə, bu hisslərin aşağı səviyyədə olsa belə, heyvanlara da xas olduğunu ön plana çəksək, onda həqiqi azadlığın məhz irrasional idrakla əldə edilməsi qənaətinə gəlirik. Məlumat üçün onu da bildirək ki, hələ qədimdən mütəfəkkirlər insanın əsl azadlığının metafizik xarakterli olduğunu və Mütləqlə vəhdətə çatmaqla əldə edildiyini bildirmişlər. Qədim Hind fəlsəfəsinin nümayəndəsi Şankaraya görə, «…yoqa hikmətinin qayəsi olan vineka-inana yaxud «fərq bilgisi», Allahla ittihad (birləşmə) deyildir, əksinə, ruhun təcridi, zaman və məkan fövqündə əbədi olmaq tərzinin həyata keçməsidir. Bu «təcrid» həqiqətən, bütün hinduizmdə olduğu kimi, Sankya-Yoqanın son hədəfi olan fərdi varlığın yox edilməsinə (fənaya) yetişir» [35, 245]. Qədim Çin fəlsəfəsində – daosizmdə isə insan Dao ilə (Tsi (hava, efir) ilə dünyanın əsasını təşkil edən təbii qanun) harmoniyaya girərək, onunla birləşərək kamilliyə yetişə bilər. «Böyük birləşmə (datun) vəziyyəti eyni zamanda tam özünüinkar halıdır. Belə ki, kosmik bütünlə, «əşyaların toplusunun» hamısı ilə birlik əldə etmək üçün insan, daosların fikrincə, şəxsi cəhdlərindən qurtulmalı və öz varlığının dərinliklərində şəxssiz Daonun qeyri-ixtiyari hərəkətini görüb ona tabe olmalı, onun obyektiv və universal qanunlarına riayət etməlidir» [68, 49]. Digər bir Çin filosofu Konfutsi də belə hesab edirdi ki, «əgər bir gün özünü idarə etməyi öyrənsən və «li» qanununu bərpa etsən Göyaltı səni insanlığa malik insan adlandıracaq» [68, 45]. Zərdüştilikdə də «Ahura tərəfindən insanın varlığında aşkar olan ən ali nizam ədalət və ləyaqətdir ki, insan onun vasitəsilə yaradanın ən ali nizam və qanununa bağlanır. Bu ilahi nizamla vəhdət tapan insan Avestada «aşavan» adlandırılır. Aşavan (mömin insan) Ahuraya öz borcunu yerinə yetirməklə, eyni zamada, özünə və başqalarına olan borcunu da yerinə yetirir» [18, 125]. Deyilənlərdə əhəmiyyətli hesab etdiyimiz bir neçə ana xüsusi diqqət yönəldək: insan ali və universal sistemin vacib bir üzvü, hissəsidir; insan irrasional təfəkkürü vasitəsilə bu sistemin mahiyyətini dərk edə və bununla da onun harmoniyasına qoşula bilər. Bu isə əsl azadlıqdır; bu mərhələdə insan bəşərilik çərçivəsinin fövqünə qalxır, kamil və ilahi keyfiyyətlər qazanır. Bildirdiyimiz kimi, azadlıq irrasional idrakın son məqsədi olduğuna görə, ona gedən yol da bu prosesə müvafiq olaraq inkişaf edir: maddidən ilahiyə, zahirdən batinə. Bunu nəzərə alaraq, irrasional idrakın yuxarıda təqdim etdiymiz şərhinə əsasən azadlığa can atmanin iki səbəbini ayırd etmək mümkündür: insanın öz ilahi sifətlərini bərpa etmək istəyi və ruhun öz mahiyyətindən doğan zərurət. Eyni məqsədə aparmaqlarına və əksər mərhələlərdə eyni olmaqlarına baxmayaraq hər iki səbəb bir sıra spesifik cəhətlərə də malikdirlər. Qısa şəkildə onların şərhi ilə tanış olaq. Yaranışından ilahi sifətlərə malik olan insan səbəb-nəticə zəncirinin bir halqası kimi sosial toplumun bir üzvünə çevrilməklə və müəyyən maddi istək və məqsədlərə yönəlməklə öz mahiyyətindən uzaq düşmüş sayılır. Avqustin özünün həyatda yalnış yaşaması barədə Allaha belə danışır: «Mən öz yolumu sevirdim, Sənin deyil, mən qaçqın qulun azadlığını sevirdim» [70, 36]. E.Svedenborq (1772) da hesab edir ki, «səmavi insan öz istəyi ilə deyil, onun istəyini təşkil edən Rəbbin xoş istəyi ilə fəaliyyət göstərir; bu cür o, mənəvi dünyası və xoşbəxtliyi ilə məmnun olur, yəni yer üzünün ucalığından yüksəyə qalxmaq, eyni zamanda, zahiri sakitlik və məmnunluğunu saxlamaq İakovun (Tanrının) irsindən qidalanmaqdır» [117, 42]. Eyni fikirlərə islam fəlsəfəsində də rast gəlmək mümkündür. Məsələn, sufi şeyxi Bişr Hafi Səri Səqatiyə nəsihətində deyir: «Allah səni azad yaratdı, elə isə yaratdığı kimi ol… Allah üçün əməl et, insanları (cəmiyyəti) tərk et» [149, 450]. Deməli, azadlıq insanın öz mahiyyətinə geri dönməsidir, bu isə Allaha həqiqi qul olmaqdır. Sərrac Tusi də azadlığı «Allaha qulluğun sonu» [149, 450] kimi xarakterizə edir, çünki bir sufi mütəfəkkirin bildirdiyi kimi, «qul Allahdan başqasına kölə olana qədər Allahın həqiqi qulu ola bilməz» [149, 450]. Belə məlum olur ki, azadlıq maddiyyatın hökmündən qurtulub ilahi hökmə tabe olmaqdır. Onu da qeyd edək ki, «hökm» və «tabe olmaq» sözləri azadlıq kəlməsi ilə səsləşməsə də, bunu insanın dar çərçivədən çıxıb öz təfəkkürü ilə ehtiva edə bilmədiyi bir çərçivəyə daxil olması ilə müqayisə etmək olar. Qeyd etdiyimiz kimi, irrasional idrak insanın öz ilahi keyfiyyətlərini dərk etməsi, ilk mahiyyətinə geri dönməsidir. Bu baxımdan, bütün maddi istəklər fövqündə, yalnız Allahın mülkündə olmaq arzusunun nəticəsi olaraq irrasional idrak baxımından azadlığı bir növ insanın ilahi keyfiyyətlərinin bərpası adlandırmaq olar. Azadlığa aparan ikinci səbəb kimi ruhun daxili tələbatını göstərmişdik. Əslində, bu, demək olar ki, ilk səbəbin başqa cür səslənməsidir. Məsələyə aydınlıq gətirək. Xatırladaq ki, irrasional biliyin mənbələrinə şərh verərkən onu da bildirmişdik ki, dövründən, elm və texnikanın inkişafından asılı olaraq bəzi mütəfəkkirlər öz görüşlərində Allah məfhumunu təbiət, substansiya, Mütləq İdeya və s. kimi başqa məfhumla əvəz etmişlər və bununla da idrak prosesini idarə edən, təyin edən bir qüvvəni inkar etmiş və ya ikinci plana keçirtmiş, Mütləqə can atma hissini varlığın öz mahiyyətindən, yaxud insanın öz təfəkküründən doğduğunu bildirmişlər. Məsələn, Cordano Bruno yazır: «Bir materiya digərindən yalnız cazibədən azad olan və cazibəyə tabe olan varlığı ilə fərqlənir. Azad olmaqla o, bütün cazibələrdən ucada dayanıb onları özündə ehtiva edir, cazibədə olanda isə özü onların hakimiyyəti altına düşür, bəzilərinə isə tabe olur» [80, 26]. İrrasional biliyinin mənbəyi təbiət olan filosof, məntiqi olaraq, həqiqəti olduğu kimi, azadlığı da təbiətin mahiyyətində axtarır. Oxşar mövqeyə sonralar Hegelin də görüşlərində rast gəlmək mümkündür. «Azadlıq ruhun substansiyasıdır» [84, 25] deyən filosof azadlığın kökünü «Tanrıya maddi və ruhi bənzərlikdə» deyil insanın öz ruhunda axtarmağa başlayır və bildirir ki, «ruhun azadlığı özünə dərindən nüfuz etdikcə, bu az və əhəmiyyətsiz, təbiətlə həyatı ünsiyyətə əsaslanan meyllər də itir. Heyvanlar, bitkilər isə, əksinə, bu ünsiyyətin hökmündə qalır» [84, 54]. Hegel onu da bildirir ki, «ruhun azadlığı yalnız bir başqasından kənarda əldə edilən və o başqasından asılı olmamaq de-yil. Bu başqasının daxilində əldə edilən azadlıq həmin başqadan qaçmaqla yox, onu aradan qaldırmaq vasitəsilə həyata keçirilir» [84, 25]. Deməli, azadlıq – hökmündə olduğun Mütləqə çatıb Ona qovuşmaq, mütləqləşməkdir. Hegelin fikrinə görə, «içində zərurət olmayan azadlıq və azadlıqsız quru zərurət mahiyyətcə mücərrəd və deməli, həqiqi olmayan anlamlardır. Azadlıq mahiyyətcə konkretdir və əbədi şəkildə özündə təyin edilib, deməli, eyni zamanda, həm də zərurətdir» [83, 143]. İnsan əsl azadlığı da ruhu azad olanda əldə edir və bu canatma bir zərurətdir. Deyilənlərdən belə məlum oldu ki, azadlığa aparan ikinci səbəbin nə inkişaf mərhələsi, nə də nəticəsi birincidən fərqlənir. Fərq yalnız bundadır ki, birincidə prosesi idarə edən, nümunə verən və hədd qoyan bir Mütləq qüvvə mövcuddur. İkincidə isə bu imkan və keyfiyyətlərin hamısı mütləqin bir hissəsi olan təfəkkürün özündə də olduğundan, təfəkkür başqa bir qüvvəyə ehtiyac hiss etmir. Göründüyü kimi, azadlıq və irrasional idrak bir-birilə sıx əlaqəli iki anlamlardır. Başqa sözlə desək, azadlığın əldə edilməsi idak prosesinin ikinci mərhələsi ilə üst-üstə düşür və ya azıdlığın dərki bu proses boyu baş verir. Lakin burada haqlı olaraq belə bir sual meydana çıxır: Mütləq Azadlıq maddiyyatdan tam aralanmaqdadırsa insan ona bu həyatda olduğu müddətdə çata bilərmi? Sualın cavabı da birmənalı deyil. Məsələn, süfi mütəfəkkiri Əzizəddin Nəsəfi azadlığı belə izah edir: «Bil ki, aləmdə mövcud olan hər şeyin bir sonu və məqsədi vardır. Bir şeyin sonu «buluğ» (çatmaq, yetişmək), məqsədi – hürriyyətdir. Bu sözü ancaq bir misalla anlaya bilərsən. Bil ki, meyvə yetişəndə ərəblər «meyvə yetişdi (çatdı)» deyirlər. Meyvə yetişəndən sonra ağacdan ayrılır və ağacla əlaqəsi kəsiləndə «meyvə azad oldu» deyirlər» [59, 67]. Hegel də Mütləq Azadlığı əldə etmək üçün maddiyyatla tam əlaqənin kəsilməsini sözün hərfi mənasında qəbul edir, yəni filosof «mütləq azadlığı ölümdə görür, çünki məhz ölüm maddiliyi inkar edir, onun mənəvi «mən»lə ziddiyyəti həll edilir» [84, 242]. Burada kontur sual meydana çıxır: insan maddi bədəndə ikən Mütləq Azadlığa çata bilmirsə Mütləq Azadlığa insani azadlıq demək nə dərəcədə doğrudur və insanın onu özünün axtarış obyekti etməsi nə qədər realdır? Qayıdaq idrak prosesinə. Əvvəla, xatırladaq ki, irrasional idrak prosesində də «mən» hissi və ya maddi bədən (nəfs) maneə hesab edilmişdir. Eyni hal azadlığa dair fikirlərdə də səslənir. Məsələn, Avqustin yazır: «Mən bədbəxti bu «ölüm bədənindən» Sənin Rəbbimiz İsa Məsih vasitəsilə əta etdiyin rəhmindən başqa kim azad edə bilər» [70, 133-134]. Mənsur Həllac da həyatını Allahla ünsiyyətdə (azadlığına – K.B.) bir maneə hesab edərək deyir: «Mən həyatın həbsində ünsiyyətdən uzaq düşmüşəm. Məni bu həbsdən öz yanına götür» [143, 58]. Deyilən kəlmələrdə vacib bir məsələni vurğulayaq ki, mütəfəkkirlər qurtulma və ya ölüm istəyini hərfi mənada işlətməmişlər, onlar irrasional idraklarının müəyyən mərhələsində öz nəfsani, maddi xüsusiyyətlərindən qurtulmağı nəzərdə tutmuşlar. Dionisiy Areopaqit deyir: «…Yalnız tamamilə həm özündən, həm bütün varlıqlardan imtina etməklə, yəni hər şeyi özündən aralamaq, hər şeydən azad olmaqla sən İlahi Zülmətin fövqəltəbii parıltısına ucala bilərsən» [73]. Eyni fikir onlardan bir neçə əsr sonra M.Ekxart tərəfindən də təkrarlanır: «…İnsan özü özünün köləsi kimi özünün xeyirxahı simasında öz «mən»indən əl çəkməyənə qədər, o, xeyirxahın meyvələrinin nə dadını bilər, nə onları yığa bilər» [129, 171]. Mənsur Həllac Allaha belə bir dua ilə müraciət edir: «Səndən rica edirəm ki, məni məndən alandan sonra məni mənə qaytarma. Nəfsimi məndən gizlədəndən sonra onu mənə göstərmə» [143, 17-18]. Yeri gəlmişkən, o da məlum bir faktdır ki, bəzən insan hətta azadlıq arzusunun belə (maddiyyatla bağlı olarsa) köləsinə çevrilib azadlığını itirə bilir. Maraqlıdır ki, sufi mütəfəkkirlər insanların mükafat və cəza rəmzi olan cənnət arzusunu və cəhənnəm qorxusunu belə bu dünyaya xas hisslər kimi əsl azadlığa maneə hesab etmiş və yalnız Allaha sevginin insanın həqiqətə, yəni azadlığa çatdıracağını iddia etmişlər. Məsələn, görkəmli sufi qadın mütəfəkkiri Rabiə əl-Ədəviyyə insanın əsl məqsədinin istənilən maneələrdən daha yüksəkdə olduğunu, lakin çoxlarının bunu unutduğuna işarə edərək cənnəti yandırıb, cəhənnəmi söndürmək istəyir ki, «bu yolu (Allaha həqiqi qul olmanı, azadlığı – K.B.) bağlayan iki pərdə ortadan qalxsın, məqsəd görünsün, Tanrının qulları Ona ümid və qorxudan azad olaraq Ona qulluq etsinlər» [62, 38-39]. Həllacın da bildirdiyinə görə, «Arifin əlaməti dünya və axirətdən azad olmaqdır» [143, 112]. Sufi şairi Qasimi Ənvar isə: «Sənin hüsnünə aşiq olan hər iki dünyadan azaddır», [103, 99] – deyə bildirir. Göründüyü kimi, insan Allahla tam vasitəsiz ünsiyyətə və bununla da Onun sonsuz mülkünə daxil olmağa can atır və bunun üçün onun ilahi sifətlərinin üzərini örtən maddi hiss və düşüncələrdən bütünlüklə təmizlənməyə çalışır. Deyilənlərdən belə məlum oldu ki, insan Mütləq Həqiqəti idrakının kulminasiya anında deyil, idrak çevrəsi tamamlananda, yəni vəhdətə çatanda dərk edir və onun mənəvi tərəfi ilə yanaşı maddi tərəfi də kamilləşmə zirvəsinə yüksəlir. İnsan İnsan olaraq nə isə əldə edir, yalnız ruh olaraq deyil. Onu da xatırladaq ki, insan ilahi sifətlərə malik, İlahi Kəlam, Allahın yer üzərində xəlifəsidir və bu keyfiyyətlər insanın nə yalnız ruhuna, nə də yalnız axirət həyatı üçün verilməyib, bir xristian mütəfəkkirin bildirdiyi kimi, «insan adı ayrıca ruha və ya bədənə deyil, hər ikisinə bir yerdə verilir, çünki onlar bir yerdə Tanrı surətində yaradılmışdır» [108]. İrrasional anlamda azadlıq insanın maddiyyatdan uzaq bir halı, irrasional idrakının tamamlanmasıdır. Lakin burada insan bəşərilikdən çıxmır və azad olan da İnsandır. Əslində bu, insanın öz mahiyyətində olan həqiqəti dərk etməsidir ki, bunun üçün o, mütləq insan olmalıdır, çünki bu həqiqət yalnız insana verilib və məhz insan ürəyi Allah Təalanın imanının daşıyıcısıdır. Həllac yazır: «Cəmin nazili çətin və sevinclidir, fərqin itməsi azadlıq və həlakdır, hər ikisinin arasında iki düşüncə tərəddüd edir, ya əzəlilik örtüsünə bağlı olur, ya da yoxluq dənizlərində həlak olur» [143, 50]. Bu, Mütləq Azadılığı yaşayıb sonra cəmiyyətə dönən İnsanın düşüncələridir. Nəsimi isə bildirir: «Nitqi-Allah mənəm ki, zatiləyəm, Vəhdəhu ləşərik1 sifatiləyəm» [21, 430]. Nəsiminin insanı əbədi Allahın kəlamıdır, ilahi sifətlərin daşıyıcısıdır və şair: «Faniyi-mütləq olmuşam, həqqiləyəm, həqq olmuşam, [21, 360] – deməklə özünün Allahın yer üzündə xəlifəsi olduğunu təsdiqləyir. Beləliklə, deyilənləri aşağıdakı şəkildə yekunlaşdırmaq olar:
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|