Kastamonu üNĠversġtesġ IV. Uluslararasi ġeyh ġA‟BÂn-i velî sempozyumu

B. Bölgenin Mezhebî Durumu 
Hz. Peygamer‘in vefatından sonra hilafet merkezinde meydana gelen hadiselerin etkisi 
çevre bölgelerde de hissedilmekteydi. Azerbaycan da merkezdeki hadiselerden son derece 
etkilenmiĢtir. Bölgedeki mezhebi durum incelendiğinde birçok fırkanın olduğu görülmektedir. 
Bu fırkalardan tespit edebildiklerimizi aĢağıdaki Ģekilde açıklamaya çalıĢtık.
2
Yakut el-Hamevî, 
Mu‟cemu‟l-Buldan, 
Mısır 1906, I/183. 
3
Kazvîni, Hamidullah, 
Nüzhetü‟l-Kulûb
, Azerb. SSR, EAREF, b-43, s. 205. 
4
Memmedov, Rauf,
 Nahçivan ġeherinin Tarihi Oçerki,
Bakü 1977, s. 34 

---

 
Kastamonu Üniversitesi
296 
1. Haricîlik 
Ġslam tarihinin ilk dönemlerinde oratya çıkan Haricik fırkası zamanla farklı bölgelere 
yayılmıĢtır. Hariciliğin etkileri Azerbaycan‘a kadar uzanmıĢtır. Özellikle, Emeviler‘in 
yönetime hâkim olmasından sonra Azerbaycan‘ın birçok bölgesinde isyanlar ortaya çıkmıĢtır. 
Arran bölgesinde yönetim, Emeviler‘in valisi Ġshak b. Muslim el-Ukayli‘nin 
yardımcılarından, Beyleganlı ―Kassab‖ lakablı Misafir b. Kuseyir‘in elinde olmuĢtur. Ġsyanın 
Irak‘ta Emeviler‘e karĢı çıkan Hariciler‘e mensup el-Dahhak b. Kays eĢ-ġeybani‘nin Misafir 
b. Kuseyr‘i kıĢkırtması sonucunda meydana gelmiĢtir. Böylece, bu dönemde ilk olarak Harici 
isyanlarının olduğunu görmekteyiz. Ġsyan sonucunda Misafir b. Kesir öldürülmüĢtür. Ġlk 
değerlendirmeler ıĢığında bunu Azerbaycan‘daki ilk harici hareketi olarakisimlendirilebilir. 
Bununla birlikte, Beylegan Ģehrinde Hariciler adı altında bir diğer isyan hicri 794 yılında 
vukubulmuĢtur. Velihanlı‘ya göre, isyanın baĢında bulunan Ebu Müslim‘i Arap tarihçileri, 
―eĢ-Ģerî‖ veya ―Ģer‖ olarak isimlendirmekteydiler. Ġsyan baĢlama sebebi yönetici Ebu-
Sabbah‘ın ağır vergilerine karĢı dayanamayıp onun öldürülmesiydi. Ġsyana Berdeli‘ler 
önderlik etmekteydiler. Halife tarafından isyancılar üzerine gönderilen ordu isyancıları 
yenerek onların liderleri olan Ebu Müslim ve Musa b. Hayyan el-Beylegani‘yi öldürdüler.
5
Böylece isyan bastırılmıĢ oldu. Bu isyanı Azerbaycan‘daki ikinci Harici isyanı olarak 
isimlendirebiliriz.
2. Mu‟tezîle 
Mu‘tezîle mezhebinin Azerbaycan‘da varlığı hakkında kaynaklar çeĢitli bilgi 
vermektedir.
6
Mu‘tezîli alim olarak bilinen BerdeliEbu Bekr Muhammed b. Abdullah 
Berdeî‘nin Azerbaycan‘da Mu‘tezîli düĢüncenin temsilcilerinden biri olduğu bilinmektedir. 
O, kendi döneminin ünlü âlimlerinden biri olmuĢtur. Ġbn Nedim onun eserlerinden bazılarının 
isimlerini zikretmektedir.
7
Ahmed b. Yahya el-Murtaza Ebu‘l-Hasan Ahmed b. Ömer b. Abdullah el-Berdeî ve 
Ebu Said el-Berdeî isimili Berdeli iki meĢhur Mutezîli âlim hakkında bilgi verilmektedir.
8