Kərimov Tofiq Mirzə oglu

 

247 

min  ərazidə  ilk  məskən  salmıĢ  “zəngənə”,  ”zəng”  adlı  kürd  qəbi-

ləsinin  adını  daĢıyır.Tarixin  müxtəlif  dönəmlərində  Zəngilana 

SarıqıĢlaq,  Pirçivan,  Məmmədli,  Mincivan,  Saralı-XəĢtab  (yəni 

“Saralı tayfasına məxsus qıĢlaq” da demiĢlər. Ġndiki  Zəngilan rayonu 

8  avqust  1930-cu  ildə  təĢkil  olunmuĢ,  1959-cu  ilədək  Pirçivan 

adlanmıĢdır. 1963-cü il yanvarın 4-də qonĢu Qubadlı rayonu da ləğv 

edilmiĢ  və  Zəngilan  rayonuna  verilmiĢdi.  1964-cü  ildə  Qubadlı 

yenidən  müstəqil  olduğundan  ərazisi  Zəngilandan  ayrılmıĢdı. 

Zəngilan  29  oktyabr  1993-cü  ildə  Ermənistan  “silahlı  qüvvələri” 

tərəfindən iĢğal olunmuĢdur. 

CAVANġĠR  QƏZASI.  Mərkəzi  Tərtər  kəndi  idi.  Ġnzibati 

ərazi  vahidi  kimi  çar  hökumətinin  “Qafqazda  inzibati  islahatlar 

haqqında”  9 dekabr 1867-ci  il tarixli fərmanına əsasən Yelizavet-

pol  quberniyasına  daxil  olan  8  qəzadan  biri  kimi  1  yanvar  1868-ci 

ildə yaradılmıĢdı. Ərazisi 4654,06 kv. verst, əhalisi 75730 nəfər idi. 

Əhalinin 54,79 faizini kiĢilər, 45,20 faizini qadınlar təĢkil edirdi. 1 

iyul 1883-cü ildə CavanĢir qəzası inzibati dəyiĢikliklərə uğramıĢdı... 

Mərkəzi  Tərtər  məntəqəsi  idi.  Tərtər  orta  əsrlərdə  “Trtu”  adlan-

mıĢdır. 1920-ci il aprelin 22-də Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə 

CavanĢir  qəzası  bir  sıra  dəyiĢilkilər  əsasında  yenidən  təĢkil  olun-

muĢdu. Mərkəz yenə Tərtər idi.Tərtər 1922-ci ilədək CavanĢir qəza-

sının  tabeliyində  idi.  1922-ci  ildə  CavanĢir  sahəsi  adlandırılmıĢdı. 

CavanĢir  sahəsi    7  iyul  1923-cü  ildən  1930-cu  ilin  avqustunadək  

Qarabağ  dairəsinin  tabeliyində  olmuĢdu.  1930-cu  il  avqustun  8-də 

Tərtər  rayonu  yaradılmıĢdı.  1931-ci  il fevralın 24-də  Tərtər rayonu 

ləğv  edilərək,  Bərdə  rayonunun  inzibati  tabeliyinə  verilmiĢdi.  27 

yanvar  1934-cü  ildsə  yenidən  müstəqil  olmuĢdu.  1949-cu  ilədək 

Tərtər adı ilə mövcud olan Tərtər rayonunun  adı 5  avqust 1949-cu 

ildə  dəyiĢdirilərək  MirbəĢir  rayonu  (sovet  dövlət  xadimi  MirbəĢir 

Qasımovun  Ģərəfinə)  adlandılmıĢdı.1963-cü  il  yanvarın  4-də 

MirbəĢir rayonu da ləğv edilərək Bərdə rayonuna verilsədə, lakin 6 

yanvar  1965-ci  ildə  yenidən  MirbəĢir  adı  ilə  müstəqilliyini 

qaytarmıĢdı.Qədim  Yuxarı  Qarabağın  mərkəzində,  Kür-Araz 

ovalığının  qərb  hissəsində,  Tərtərçayın    sağ  və  sol  sahillərində 

yerləĢən  Tərtər  rayonu Ģimaldan Ağdərə, cənubdan Bərdə (qədim 

Bərdə  Ģəhəri  də  Tərtər  çayının  sahilində  idi...Onun  yeri  indiki 

---

 

248 

Bərdənin  yaxınlığında olmuĢdur.Bərdə” türkcə “Piyaləli”, ”Kuzəli” 

mənasını  bildirir.  Farsca  isə  “qul  yeri”  deməkdir.Erməni  mənbələ-

rində  Bərdə  “Partav”  adlandırılır.Bərdə  Arranın  (Albaniyanın) 

paytaxtı (752-ci ildən) olmuĢdur. Əslində, ”Aran”, yəni dağlıq yerə 

nisbətən alçaq, düzən yer, ”qıĢlaq yeri”,  ”isti yer”  deməkdir. Arran 

deyəndə Kur və Araz çaylarının arası, qovuĢduğu yer baĢa düĢülür-

dü. Ərəblər Aranı  “Arran” Ģəkilində söyləmiĢlər. Bərdəni “Arranın 

anası”da adlandımıĢlar.Bərdə qədim türk dillərində  “aran”  termini  

“isti  yer”  deməkdir.Aran  Qarabağı  deyiləndə  Qarabağ  tayfasının 

qıĢlaq  yeri  baĢa  düĢülür.  Tarixin  müxtəlif  dönəmlərində  Bərdəyə 

“Qurdlar, ”Böyük Qacar”, ”Bala Qacar”, Bük (“meĢəlik”, ”kolluq”, 

”cəngəllik”)  demiĢlər.  Bərdə  rayonu  8  avqust  1930-cu  ildə  təĢkil 

olunmuĢdur) qərbdən  Ağdam, Ģimali-Ģərqdən Naftalan (1968-ci il-

də  yaradılıb)  və  Goranboy  (1930-cu  ildə  yaradılıb.  1938-ci  ildən 

Qasım  Ġsmayılov  (1885-1922)  rayonu  (inilabçı  Qasım  Ġsmayılovun 

Ģərəfinə  adlanıb.  Qasım  Ġsmayılova  ġadılı  da  deyilib,  yəni  ġadılı 

tayfasına mənsub), cənub-Ģərqdən Yevlax rayonları ilə həmsərhəd-

dir (Yevlaxın ilkin adı  “Ovlaq”  Ģəkilində olub. Ovlax adı ilk dəfə 

16-cı  əsr  Azərbaycan  tarixçisi  Həsən  bəy  Rumlunun  (1530-cu  ildə 

Qum Ģəhərinsdə  anadan  olmuĢdu) “Əhsən ət-təvarix” (Tarixləri ən 

yaxĢısı”  əsərində  çəkilmiĢdir.  1879-1888-ci  illərdə  Bakı-Tiflis 

dəmiryolu  çəkiləndə  burada  iĢləyən  rus  mühəndisləri  əraziyə  aid 

olan  “Ovlaq”  sözünü  “Yevlax” kimi iĢlətmiĢ,dəmir yolu stansiya-

sını bu adla adlandırmıĢlar. Həmin vaxtdan “Yevlax” sözü Azərbay-

can  dilinə  daxil  olub.  Ümumiyyətlə,  bu  yerlər  əvvəldən  ovlaq  yeri 

olub.  Tədqiqatçılara  görə  bu  yerin  əsl  qədim  adı  elə  “Ovlaq”dır.  

Yevlaxa  korkın  adlı  qədim  oğuz  türk  tayfasının  adı  ilə  AĢağı 

Qarxun da demiĢlər. AXC dövründə Yevlax stansiyası (“Vağzal” da 

deyirlər)  və  Yevlax  kəndinin  ərazisi    ƏrəĢ  və  CavanĢir  qəzalarının 

tərkibində olmuĢdu. 1928-ci ildə Yevlaxda pambıqtəmizləmə zavo-

du  iĢlə  salınmıĢdı.  1935-ci  il  fevralın  20-də  Azərbaycan  MĠK-in 

qərarı  ilə  Yevlax  rayonu  təĢkil  olunmuĢdu.  Həmin  ilin  mayında 

Yevlax  rayon mərkəzinə çevrilmiĢdi. 1939-cu il fevralın 1-də Yev-

lax rəsmən Ģəhər adlandırılmıĢdı. 1962-ci il dekabrın 26-da Yevlax 

rayonu  ləğv  edilərək,  ərazisi  AğdaĢ,  Bərdə  və  Qasım  Ġsmayılov 

(Göranboy)  rayonlarına  verilmiĢdi  (Qədim  tarixə  malik  Goranboy 

---

 

249 

rayonu  Azərbaycan  MĠK-in  8  avqust  1930-cu  il  tarixli  qərarı  ilə 

yaradılmıĢdı.  8  sentyabr  1938-ci  ildə  adı  dəyiĢdirilərək  Qasım  

Ġsmayılov adlandırılmıĢdı. Bu, məĢhur inqilabçı, 1922-ci ildə sovet 

hakimiyyətinin  düĢmənləri  ilə  mübarizədə  öldürülmüĢ  Qasım 

Ġsmayılovun Ģərəfinə belə adlandırılmıĢdı. Azərbaycan Respublikası 

Ali Sovetinin 12 fevral  1991-ci il tarixli qərarı ilə ġaumyan (kənd) 

rayonu  və  Qasım  Ġsmayılov  adı  ləğv  edilmiĢ  və  Goranboyun  tarixi 

adı  özünə  qaytarılmıĢdır.  Ġndiki  Yevlax  rayonu  6  yanvar  1965-ci 

ildən  müstəqildir).  Coğrafi  mövqeyinə  görə    Qərblə  ġərq  arasında 

keçən karvan yollarının üstündə olduğundan Tərtər tarixdə “Çapar-

xana”  (Karvansara)  və  qala  vəzifəsi  daĢıdığı  üçün  “Çəpərxana” 

adlanmıĢdır.  1963-cü  ildə  ləğv  edilərək  ərazisi  Bərdə  rayonuna 

verilmiĢdi. 1965-ci ildə yenidən müstəqil rayondur. Uzun müddət, 5 

avqust  1949-cu  ildən    Mir  BəĢir  rayonu  (Azərbaycan  SSR  Ali 

Soveti  Rəyasət  Heyətinin  sədri  MirbəĢir  Qasımovun  (1879-1949) 

Ģərəfinə)  adlanmıĢdır.  MirbəĢirə  “Apanlı”da  demiĢlər.  1991-ci  il 

fevralın 7-də MirbəĢir adı ləğv edilmiĢ və Tərtər rayonu adı özünə 

qaytarılmıĢdır. Azərbaycan Respublikası MM-in 13 oktyabr 1992-ci 

il  tarixli  327  nömrəli  qərarı  ilə  Ağdərə  rayonu  da  ləğv  edilərək, 

Ağdərə  qəsəbəsi  və  28  kəndi  ilə  birlikdə  Tərtər  rayonuna 

verilmiĢdir.  Həmin  28  kənddən  13-ü  və  Ağdərə  qəsəbəsi  hazırda 

erməni iĢğalı altındadır. 

CavanĢir  Qəza  Ġdarəsinin  rəisi  (aylıq  məvacibi  3.000  manat) 

Mustafa bəy Qabulov (1920-ci ilin əvvəli), onun böyük köməkçisi Ġs-

mayıl bəy Hacıbəyov, kiçik köməkçisi Baqrat Kaçançyans. 1-ci sahə 

polis pristavlığı. Pristav Ərəblinski. 2-ci sahə polis pristavlığı. Pristav 

Əbdürrəhim Hacıverdiyev.3-cü sahə polis pristavlığı.Pristav Bahadur 

bəy  ƏlikiĢibəyov.4-cü  sahə  polis  pristavlığı.Pristav  Sergey 

Sarkisyans.  5-ci  sahə  polis  pristavlığı.  Pristav  YegiĢe  Ter-Akopov. 

Yevlax qəsəbə polis pristavlığı. Pristav Ġmran Kazımov idi. 

Beləliklə,  1920-ci  ilin  aprelinədək,  yəni  M.  Vəkilovun  daxili 

iĢlər naziri olduğu dövrdə Azərbaycan Respublikası DĠN-in təĢkila-

tı-struktur mənzərəsi  4 quberniya  (Bakı,  Gəncə,  Zaqatala  quberni-

yaları, Qarabağ general-qubernatorluğu) və 10-dan çox qəzalar üzrə 

mövcud olub fəaliyyət göstərən ölkə polisi haqqında, DĠN-in yuxa-

rıdan  aĢağı  təĢkilat  və  strukturu  haqqında  aydın  təsəvvür  yaradır. 

---