Kərimov Tofiq Mirzə oglu
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
234
Cəbrayıl qəzası çar hökumətinin “Qafqazda inzibati islahatlar haqqında” 9 dekabr 1867-ci il tarixli fərmanına əsasən Yelizavetpol quberniyasının tərkibində 8 qəzadan biri kimi 1 yanvar 1868-ci ildə təsis olunmuĢdu. Ərazisi 3276,31 kv.verst, əhalisi 89584 nəfər, o cümlədən 44.493 nəfəri (49,66 faizi) kiĢi, 45.091 nəfəri (50,33 faizi) isə qadın idi.Onun tərkibinə ġuĢa qəzasının Vərəndə (indiki Ağ- dərə) sahəsi, Qarabulaq sahəsi (indiki Füzuli), qisməndə Beyləqan, Qubadlı və Zəngilan əraziləri daxil edilmiĢdi. Cəbrayıl qəzası zəruri inzibati ərazi dəyiĢiklikləri aparılan zaman,1 iyul 1883-cü il qanu- nuna əsasən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyası tərkibində CavanĢir qəzası ilə birlikdə müstəqil inzibati ərazi vahidi kimi yenidən yara- dılmıĢdı. Maili düzənlikdə, Ġncəçay vadisində,Gəyən çölündə yer- ləĢirdi. Cəbrayıl strateji cəhətdən əlveriĢli, mühüm yer olduğundan rus hərbi qarnizonu tərəfindən orada hərbi Ģəhərcik salınmıĢdı. Cəb- rayıl qəzasının adı orta əsrlərdə yaĢamıĢ Cəbrayıl Ata adlı nüfuzlu bir Ģəxsin adı ilə (o, AlıpaĢa dağının görkəmli bir yerində dəfn olunmuĢdur...) əlaqədar olaraq belə adlandırılır.Cəbrayıla əhali arasında “Qıraxtin” (yəni qıraxda, ucqarda yerləĢən),”Qıraxdin” və “Tulus Cəbrayıl” da demiĢlər (”tulus” türk tayfasının adıdır). 1918-ci il avqustun 30-da F. Xoyskinin baĢçısı olduğu Azər- baycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin qərarı ilə daha bir tarixi ədalətsizlik bərpa olunmuĢ, çarizmin müstəmləkə siyasətinin rəmzi olan Karyagin adə ləğv edilmiĢ və əvvəlik Cəbrayıl qəzasaının adı özünə qaytarılmıĢdı. AXC süqut etdikdən və Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra quberniyalar 1920-ci il aprelin 28- dən ləğv olunsada, bütün qəzalar (16 qəza), o cümlədən mərkəzi Cəbrayıl Ģəhəri olmaqla Cəbrayıl qəzası 1929-cu ilin aprelinədək respublikanın inzibati ərazi vahidi kimi qalmıĢ,fəaliyyət göstər- miĢdi.1929-cu il aprelin 8-dən baĢlayaraq Azərbaycan SSR-in inzi- bati-ərazi idarəetmə bölgüsündə yeni dəyiĢiklilər aparılmağa baĢ- lanmıĢdı. Bu, qəzaların ləğvi rayonlaĢma ilə əlaqədar idi.Odur ki, 1929-cu ilin aprelindən Cəbrayıl qəzası da ləğv olunmuĢ və bir il sonra əvəzində sabiq Cəbrayıl qəzasının altıda bir hissəsi hesabına yeni Cəbrayıl rayonu yaradılmıĢdı. Ġndiki müstəqil Cəbrayıl rayonu da elə həmin vaxtdan mövcuddur.Cəbrayıl Ģəhəri və rayonu 23 avqust 1993-cü ildə rus-erməni qəsbkarları tərəfindən iĢğal edilmiĢ- 235
dir.Ermənistan Respublikası rəhbərliyi indi Cəbrayıl Ģəhərinə “Jra- kan” adı vermiĢdir... Yuxarıda qeyd etdiki, Cəbrayıl qəzası yaradılanda onun tərki- binə Qarabulaq (keçmiĢ Karyagin, indiki Füzuli rayonu), Beyləqan (keçmiĢ Jdanov rayonu), Qubadlı və Zəngilan əraziləri də daxil olunmuĢdu. Fikrimizcə, Cəbrayılla əlaqədar olduğu üçün qısaca bu rayonların da tarixinə nəzər salmaq yerinə düĢər. QARABULAQ. Füzuli Ģəhərinin və rayonunun keçmiĢ, lakin həqiqi adıdır. Qarabulaq” türkcə ”böyük bulaq” anlamındadır.”Qa- ra” türkcə “böyük” deməkdir.”Qarabulaq”, yəni ”bol sulu bulaq, çeĢmə” mənasındadır.Lakin əksər alimlər və tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Qarabulaq ərazidə yaĢayan qədim türk tayfaları Qarabu- laqlıların adıyla bağlıdır. Qarabulaqlılar sülaləsi döyüĢkən Kəngərli türk tayfalarındandırlar.Hazırda Naxçıvan Muxtar Respublikaında Qarabulaqlılar yaĢayırlar. Azərbaycan SSR dönəmində DQMV-nin Xankəndi rayonuna tabe olan Qarabulaq kəndi (və sovxozu) sonra qəsəbə statusu almıĢdı.Qarabulaq (indiki Füzuli Ģəhəri) Araz çayı- nın qolu olan Köndələnçayın sahilində, Qarabağ silsiləsinin ətəyin- də yerləĢir. Qarabulaq adına tarixdə əvvəldən rast gəlinsədə , onun düzən yerdə, qıĢlaq sahəsi əsasında 1827-ci il sentyabrın 10-da sa- lınması yazılır...1905-ci il mayın 14-də Qarabağ xanlığının Rusiya tərkibinə keçməsini rəsmiləĢdirmiĢ Kürəkçay müqaviləsinin (“And- lı öhdəlik”) 100 illiyi tamam olanda, bu münasibətlə Cəbrayıl qə- zasının adı dəyiĢdirilərək,vaxtıilə çar Birinci Aleksandrın sevimlisi olmuĢ, Qarabağda və Azərbaycanın digər yerlərinin istilasında xidmətlər göstərmiĢ, rus ordusunun zabiti, polkovnik Pavel Mixay- loviç. Karyaginin (1761, Poltava Ģəhəri, Ukrayna - 14 dekabr 1807, ġuĢa Ģəhəri) Ģərəfinə Karyagin qəzası adlandırılmıĢdı.Yeni yaranan Karyagin qəzasının mərkəzi Cəbrayıl Ģəhəri elan olunmuĢdu. BEYLƏQAN. Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı- dan 265 kilometr məsafədə yerləĢir. Bu rayon yeganə rayondur ki, Həzrəti Cərcis Peygəmbərin qəbri onun ərazisindədir. (Həzrəti Cər- cis Peyğəmbər 7-ci əsrdə təkallahlığı təbliğ üstündə təqibdən yaxa qurtarmaq üçün Beyləqan ərazisinə gəlmiĢdi. Peyğəmbərin türbəsi 16-cı əsrdən ziyarətgah yerinə çevrilmiĢdir...). Beyləqan Azərbayca- nın orta əsrlərdə inkiĢaf etmiĢ sənətkarlıq və ticarət Ģəhəri olmuĢdur. 236
Karvan yollarının üstündə yerləĢən bu Ģəhərin adı 9-14-cü əsrlərdə çəkilir. Ərəb müəlliflərinin məlumatına görə Beyləqan Ģəhəri 5-ci əsrin sonu - 6-cı əsrin əvvəllərində Sasani ĢahənĢahı Ġ Qubad (488- 531) tərəfindən salınmıĢdır. Beyləqan Ģəhərinin xarabalıqları rayo- nun Kəbirli kəndi yaxınlığında Örənqala adı ilə tanınmıĢdır. 1933- 1961-ci illərdə rayonun Kəbirli kəndindən cənubda Örənqala yaĢa- yıĢ yerində arxeoloji tədqiqatlar aparılmıĢdı. Örənqalanı AMEA-nın müxbir üzvü, görkəmli mərhum arxeoloq, tarix elmləri doktoru Qara Əhmədov (1928-2003) tədqiq etmiĢdir. (Qeyd: Qara Məm-
beyləqanlı idi, orada doğulmuĢdu. MənĢəəcə kürddür. Hökmdar, həm də Ģairdir) və 13-cü əsr ərəb tarixçisi, monqol yürüĢlərinin müasiri Ġzzəddin Əbül Həsən Əli ibn Məhəmməd Ġbn Əl-Əsrin (1160-1234) yazdıqlarından məlim olub ki, Beyləqan Ģəhəri monqol sərkərdələri Cəbə və Subudayın Azərbaycana yürüĢü zamanı, 1221- ci il oktyabr ayının 9-u-noyabr ayının 18-də baĢ verən qanlı döyüĢ- lərdən sonra müqavimət göstərdiyi üçün süquta uğradılmıĢdı... Tari- xin müxtəlif dönəmlərində Beyləqan Gəncə Əmirliyinin, Cavad, Cəbrayıl və Karyagin qəzalarının tərkibində olmuĢdur... Beyləqanın ən iri yaĢayıĢ məntəqələrindən biri Birinci ġahsevən kəndidir. Kənd Araz çayına yaxın, DaĢburun stansiyasın- da yerləĢir. Kənd adını tarixdə öz döyüĢkənliyi ilə ad çıxarmıĢ məĢ- hur köçəri-elat Sahsevən tayfasının adından götürmüĢdür. ”ġah- sevən” adı Birinci ġah Ġsmayıl Səfəvinin (1487-1524) hakimiyyəti dövründə (1501-1524) yaranmıĢdır. ”Sahsevən”, yəni “Ģahın sev- diyi el”, ”elin sevdiyi Ģah” deməkdir. ”ġahsevənlərin erkən vətəni Güney (Cənubi) Azərbaycan olmuĢdur. ġahsevənlər xüsusi qəbilə və tayfa birliyi olmayıb, ayrı-ayrı qəbilə və tayfa birliklərinə daxil olan icma-qəbilə qruplarının, qəbilə və oymaqlardan ayrılaraq bir- ləĢməsi nəticəsində əmələ gəlmiĢdi. Qaynalarda yazılmıĢdır: ”ġah- sevənlər. ġahsevən atlıları. Birinci ġah Abbas Səfəvi Cənnətiməkan Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|